پرش به محتوا

پیش‌نویس:دایکندی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
زدن لینک داخلی
 
(۴۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''<big>دایکندی</big>'''؛ از ولایات مرکزی افغانستان.
'''{{درشت|دایکندی}}'''؛ از ولایات مرکزی و هزاره‌نشین افغانستان.


ولایت دایکندی به‌عنوان یکی از مناطق مهم مرکزی و هزاره‌نشین افغانستان، دارای هویت فرهنگی غنی و تاریخ پرفرازونشیبی است. این منطقه کوهستانی که سرچشمۀ رود هلمند محسوب می‌شود، با اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و دامداری، بادام را به‌عنوان محصول شاخص خود معرفی کرده است. فرهنگ مردم دایکندی در صنایع دستی مانند خامک‌دوزی و گلیم‌بافی، موسیقی محلی و آیین‌های خاص ازدواج تجلی یافته که هم‌اکنون در معرض تغییرات اجتماعی قرار دارد.
ولایت دایکندی به‌عنوان یکی از مناطق مهم مرکزی و [[افغانستان]]، دارای هویت فرهنگی غنی و تاریخ پرفرازونشیبی است. این منطقهٔ کوهستانی که سرچشمهٔ رود هلمند محسوب می‌شود، با اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و دامداری، بادام را به‌عنوان محصول شاخص خود معرفی کرده است. فرهنگ مردم دایکندی در [[صنایع دستی]] مانند [[خامک‌دوزی]] و [[گلیم‌بافی]]، [[موسیقی]] محلی و آیین‌های خاص [[ازدواج]] تجلی یافته که هم‌اکنون در معرض تغییرات اجتماعی قرار دارد. جمعیت اصلی ولایت دایکندی را مردم هزاره تشکیل می‌دهند که [[مسلمان]] و پیرو مذهب [[شیعه]] بوده و [[زبان فارسی]] را با گویش محلی هزارگی صحبت می‌کنند.


از نظر تاریخی، دایکندی در دوره‌های مختلف از صفویه تا معاصر نقش مهمی در تحولات سیاسی افغانستان و مقاومت در برابر استبداد ایفا کرده است. این منطقه با دارا بودن زیارتگاه‌های مهم و آثار تاریخی ارزشمند، از غنای فرهنگی و مذهبی برخوردار است. آموزش و تحصیلات عالی در دایکندی متناسب با جمعیت و تقاضای زمانه نیست. زیرساخت‌های ضعیف و انزوای جغرافیایی چالش‌های جدی برای پیشرفت این منطقه ایجاد کرده‌ است.  
از نظر تاریخی، دایکندی در دوره‌های مختلف تاریخی در تحولات سیاسی افغانستان و مقاومت در برابر استبداد ایفا کرده است. این منطقه با دارابودن [[زیارتگاه‌های افغانستان|زیارتگاه‌های]] مهم و آثار تاریخی ارزشمند، از غنای فرهنگی و مذهبی برخوردار است. آموزش و تحصیلات عالی در دایکندی متناسب با جمعیت و تقاضای زمانه نیست. زیرساخت‌های ضعیف و انزوای جغرافیایی چالش‌های جدی برای پیشرفت این منطقه ایجاد کرده است.


سبک زندگی مردم دایکندی ترکیبی از سنت و مدرنیته است که در مراسم نوروز با حلوای سرخ، عزاداری‌های محرم و جشن‌های عروسی با رقص پیشپو نمود می‌یابد. مسائلی مانند ازدواج‌های زودهنگام و محدودیت‌های رسانه‌ای همچنان به‌عنوان چالش‌های اجتماعی این منطقه مطرح است.  
==نام‌گذاری==
دایکندی ترکیبی از دو کلمهٔ «دای» و «کندی» است. واژهٔ «دای» به‌معنای سرزمین و «کندی» نیز دارای معانی مختلفی بوده که یکی از آنها «دلاور» است؛ براین اساس پژوهشگران دایکندی را «سرزمین دلاوران» نام‌گذاری کرده‌اند.<ref>[https://www.iribnews.ir/fa/news/3146548/ولایت-دایکُندی-افغانستان-کجاست-و-چه-اهمیتی-دارد «ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما.]</ref>


==نام‌گذاری==
همچنین [[دایکندی]] منسوب به یکی از دای‌های (سرزمین) بزرگ هزاره در کنار دایزنگی، دایچوپان، دایفولاد و دایمیرداد است که با هم هزارستان قدیم را تشکیل می‌دادند.<ref>[https://ofoghandisha.com/معرفی-پایان-نامه/سیر-تحولات-تاریخی-ولایت-دایکندی-با-تأک/#:~:text=شیعیان%20دایکندی%20وغور%20درعصر%20ابدالیان، اساسی%20وکلیدی%20ایفا%20نموده%20اند. عارفی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه.]</ref> همچنین دایکندی از شاخه‌های اصلی [[قوم هزاره]] شناخته می‌شود که حدود ۳۰ طایفهٔ مختلف را دربرمی‌گیرد. پس از نسل‌کشی هزاره‌ها در دورهٔ امیر عبدالرحمان (۱۲۷۰–۱۲۷۵ش)، بخشی از اراضی دایکندی به قبایل [[قوم پشتون|پشتون]] واگذار شده است.<ref>پولادی، هزاره‌ها، ۱۳۸۷ش، ص۸۲–۸۱.</ref>
دایکندی ترکیبی از دو کلمۀ «دای» و «کندی» است. واژۀ دای به مفهوم سرزمین و کندی نیز دارای معانی مختلفی است که یکی از آنها «دلاور» است؛ براین اساس پژوهشگران دایکندی را سرزمین کندی بای یا سرزمین دلاوران نام‌گذاری کرده‌اند.<ref>[https://www.iribnews.ir/fa/news/3146548/%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%8F%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%AC%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D9%88-%DA%86%D9%87-%D8%A7%D9%87%D9%85%DB%8C%D8%AA%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF «ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما.]</ref>  
 
==تاریخچه دایکندی==
ولایت دایکندی دارای سابقهٔ تاریخی غنی است که در آثار تاریخی به آن اشاره شده است. برای مثال یکی از رویدادهای مهم تاریخی، ملاقات دولت‌بیگ حاکم دایکندی با شاه عباس [[صفویه|صفوی]] است که منجر به اهدای [[قرآن]] نفیسی به این منطقه شد. نادرشاه افشار پس از فتح [[قندهار]] (۱۱۵۰ق)، به‌دلیل خودداری مردم دایکندی و دایزنگی از پرداخت مالیات، سپاهی را برای سرکوب مردم این منطقه اعزام کرد. پس از پایان درگیری‌ها، او با جذب تعداد زیادی از [[جوانی|جوانان]] جنگجوی این مناطق به ارتش خود، هم مقاومت محلی را کاهش داد و هم از مهارت‌های رزمی آنان برای فتوحات بعدی بهره برد. محققان این اقدام را نشان‌دهندهٔ اهمیت استراتژیک دایکندی و نقش نظامی مردمان آن در دورهٔ افشاریه می‌دانند.


دایکندی منسوب به یکی از دای‌های (سرزمین) بزرگ هزاره در کنار دایزنگی، دایچوپان و دایمیرداد است که با هم هزارستان قدیم را تشکیل می‌دادند.<ref>[https://ofoghandisha.com/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87/%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D8%A3%DA%A9/#:~:text=%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86%20%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C%20%D9%88%D8%BA%D9%88%D8%B1%20%D8%AF%D8%B1%D8%B9%D8%B5%D8%B1%20%D8%A7%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86,%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B3%DB%8C%20%D9%88%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%AF%DB%8C%20%D8%A7%DB%8C%D9%81%D8%A7%20%D9%86%D9%85%D9%88%D8%AF%D9%87%20%D8%A7%D9%86%D8%AF. عارفی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه.]</ref> همچنین‌دایکندی به‌عنوان یکی از شاخه‌های اصلی قوم هزاره شناخته می‌شود که حدود ۳۰ طایفه مختلف را در بر می‌گیرد. پس از نسل‌کشی هزاره‌ها در دورۀ امیر عبدالرحمان (۱۲۷۰-۱۲۷۵ش)، بخشی از اراضی دایکندی به قبایل پشتون واگذار شده است.<ref>پولادی، هزاره ها، ۱۳۸۷ش، ص۸۲-۸۱.</ref>
در عصر [[قاجاریه|قاجار]]، هیئتی از بزرگان هزاره به ریاست عبدالحمید بهادر (نمایندهٔ سردار حسن دایکندی) به دربار ناصرالدین شاه رفتند که نشان‌دهندهٔ روابط سیاسی این منطقه است. دورهٔ سیاه تاریخی دایکندی به زمان امیر عبدالرحمان (۱۲۷۰–۱۲۷۵ش) مربوط می‌شود که با کشتار هزاره‌ها و الحاق این منطقه به حکومت مرکزی همراه بود. پیش از آن افراد قدرتمند و ثروتمند دایکندی، معروف به میر یا بیگ، ادارهٔ امور سیاسی و اجتماعی دایکندی را به عهده داشتند.<ref>تیمورخان‌اف، تاریخ ملی هزاره، ۱۳۷۲ش، ص۱۴۲–۹۹.</ref>
==تاریخچه==
ولایت دایکندی دارای سابقۀ تاریخی غنی است که نخستین اشاره‌های مکتوب به آن به دورۀ صفویه بازمی‌گردد. یکی از رویدادهای مهم تاریخی، ملاقات دولت‌بیگ حاکم دایکندی با شاه عباس صفوی است که منجر به اهدای قرآن نفیسی به این منطقه شد. نادرشاه افشار پس از فتح قندهار (۱۱۵۰ق)، به‌دلیل خودداری مردم دایکندی و دایزنگی از پرداخت مالیات، سپاهی را برای سرکوب اعزام کرد. پس از پایان درگیری‌ها، او با جذب تعداد زیادی از جوانان جنگجوی این مناطق به ارتش خود، هم مقاومت محلی را کاهش داد و هم از مهارت‌های رزمی آنان برای فتوحات بعدی بهره برد. این اقدام نشان‌دهنده‌ی اهمیت استراتژیک دایکندی و نقش نظامی مردمان آن در دورۀ افشاریه بود.


در عصر قاجار، هیئتی از بزرگان هزاره به ریاست عبدالحمید بهادر (نماینده سردار حسن دایکندی) به دربار ناصرالدین شاه رفتند که نشان‌دهنده روابط سیاسی این منطقه است. دوره سیاه تاریخی دایکندی به زمان عبدالرحمان خان (۱۲۷۰-۱۲۷۵ش) مربوط می‌شود که با کشتار هزاره‌ها و الحاق این منطقه به حکومت مرکزی همراه بود.
در دورهٔ معاصر، دایکندی شاهد تحولات سیاسی و اداری مهمی بوده است. این منطقه تا ۱۳۳۰ش نمایندهٔ مستقل در شورای ملی نداشت و به‌صورت مشترک با دایزنگی نماینده انتخاب می‌کردند. در ۱۳۴۵ش با اصلاحات اداری ظاهرشاه، دایکندی به‌عنوان ولسوالی مستقل با مرکزیت خدیر تأسیس شد. پس از کودتای کمونیستی ۱۳۵۷ش و تشکیل شورای اتفاق اسلامی در [[بامیان]]، این منطقه نیز تحت ادارهٔ این سازمان سیاسی و نظامی قرار گرفت. اما در سال‌های بعد اختلافات میان گروه‌های مجاهدین موجب درگیری‌های داخلی شد. در تابستان ۱۳۷۸ش، دایکندی مانند دیگر مناطق هزاره‌نشین پس از ۹ ماه محاصرهٔ اقتصادی به تصرف طالبان درآمد. این تحولات تاریخی نشان‌دهندهٔ موقعیت حساس دایکندی در معادلات سیاسی افغانستان معاصر است، هرچند که اختلافات داخلی همچنان به‌عنوان چالشی اساسی در حکومتداری محلی این منطقه باقی مانده است.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1398/03/25/دایکندی-شناسی «دایکندی‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>


در دوره معاصر، دایکندی شاهد تحولات سیاسی و اداری چشمگیری بوده است. این منطقه تا ۱۳۳۰ش نماینده مستقل در شورای ملی نداشت و به صورت مشترک با دای‌زنگی نماینده انتخاب می‌کرد. در ۱۳۴۵ش با اصلاحات اداری ظاهرشاه، دایکندی به‌عنوان ولسوالی مستقل با مرکزیت خدیر تأسیس شد. پس از کودتای کمونیستی ۱۳۵۷ش، مجاهدین به رهبری صادقی نیلی کنترل منطقه را به دست گرفتند، اما در سال‌های بعد اختلافات میان گروه‌های مجاهد موجب درگیری‌های داخلی شد. در تابستان ۱۳۷۸ش، دایکندی مانند دیگر مناطق هزارهنشین پس از ۹ ماه محاصره اقتصادی به تصرف طالبان درآمد. این تحولات تاریخی نشان‌دهندۀ موقعیت حساس و نقش آفرین دایکندی در معادلات سیاسی افغانستان معاصر است، هرچند که اختلافات داخلی همچنان به‌عنوان چالشی اساسی در حکومتداری محلی این منطقه باقی مانده است.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1398/03/25/%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C «دایکندی شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>
دایکندی در ۱۳۸۲ش با صدور فرمان رسمی از سوی حامد کرزی، رئیس دولت انتقالی اسلامی افغانستان، به‌عنوان سی و چهارمین ولایت کشور به رسمیت شناخته شد. قبل از آن این منطقه بخشی از ولایت تاریخی [[ارزگان]] بود. این تصمیم تاریخی که با هدف تقویت ساختار اداری و توسعهٔ خدمات عمومی در منطقه گرفته شد، شهر نیلی را به‌عنوان مرکز این ولایت جدید تعیین کرد.<ref>[https://af.shafaqna.com/FA/39406 «ولایت دایکندی در یک نگاه»، خبرگزاری شفقنا.]</ref>


==جغرافیا و جمعیت دایکندی==
==جغرافیا و جمعیت دایکندی==
===موقعیت جغرافیایی===
===موقعیت جغرافیایی===
ولایت دایکندی با مختصات جغرافیایی ۳۳°۵۵′ شمالی و ۶۵°۵۵′ شرقی، در مرکز افغانستان واقع شده و با مساحتی حدود ۱۸٬۰۸۸ کیلومتر مربع (معادل ۲.۷٪ از مساحت کشور) از شمال و غرب به غور، از شمال شرق به بامیان، از شرق به غزنی، از جنوب به اروزگان و از جنوب غرب به هلمند محدود می‌شود. این ولایت کوهستانی با مرکزیت شهر نیلی در ارتفاع ۲٬۲۰۰ متری از سطح دریا، دارای ۲٬۸۴۶ روستا بوده که ولسوالی گیزاب به‌عنوان بزرگترین و ولسوالی نیلی به‌عنوان کوچکترین بخش اداری آن محسوب می‌شوند.<ref>دولت‌آبادی، بصیر احمد، ''شناسنامه افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص'' <bdi>۱۲۷</bdi>.</ref>
ولایت دایکندی با مختصات جغرافیایی ۳۳°۵۵′ شمالی و ۶۵°۵۵′ شرقی، در مرکز افغانستان واقع شده و با مساحتی حدود ۱۸٬۰۸۸ کیلومتر مربع (معادل ۲٫۷٪ از مساحت کشور) از شمال و غرب به غور، از شمال‌شرق به بامیان، از شرق به [[غزنی]]، از جنوب به ارزگان و از جنوب‌غرب به هلمند محدود می‌شود. این ولایت کوهستانی با مرکزیت شهر نیلی در ارتفاع ۲٬۴۰۰ متری از سطح دریا، دارای ۲٬۸۴۶ قریه بوده که ولسوالی گیزاب به‌عنوان بزرگ‌ترین و ولسوالی نیلی به‌عنوان کوچک‌ترین بخش اداری آن محسوب می‌شود.<ref>دولت‌آبادی، شناسنامهٔ افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۷.</ref>


===ویژگی‌های اقلیمی دایکندی===
===ویژگی‌های اقلیمی دایکندی===
ولایت دایکندی، یکی از مناطق کوهستانی کشور محسوب می‌شود که حدود 96 درصد از مساحت آن را ارتفاعات تشکیل داده‌ است. ویژگی‌های توپوگرافیک این منطقه موجب شده است که راه‌های مواصلاتی آن از شرایط دشواری برخوردار باشند. ساختار جغرافیایی دایکندی به گونه‌ای است که عبور و مرور در آن با چالش‌های متعددی همراه است. وجود ارتفاعات بلند و دره‌های عمیق، شبکه ارتباطی این ولایت را تحت تأثیر قرار داده و دسترسی به بسیاری از نقاط آن را به ویژه در فصول سرد سال با محدودیت‌های جدی مواجه می‌سازد.
ولایت دایکندی، یکی از مناطق کوهستانی کشور محسوب می‌شود که حدود ۹۶درصد از مساحت آن را ارتفاعات تشکیل داده است. ویژگی‌های توپوگرافیک این منطقه موجب شده است که راه‌های مواصلاتی آن از شرایط دشواری برخوردار باشد. ساختار جغرافیایی دایکندی به گونه‌ای است که عبور و مرور در آن با چالش‌های متعددی همراه است.


این شرایط خاص جغرافیایی از یک سو موجب انزوای نسبی منطقه شده و از سوی دیگر، بستری برای شکل‌گیری اکوسیستم‌های ویژه و حفظ سنت‌های بومی شده است. موقعیت کوهستانی دایکندی تأثیر مستقیمی بر الگوهای زندگی، معیشت و فعالیت‌های اقتصادی ساکنان آن داشته است. با وجود چالش‌های ناشی از این وضعیت جغرافیایی، مردم دایکندی توانسته‌اند با شرایط محیطی خود را سازگار نموده و شیوه‌های زندگی خاصی را توسعه دهند که با ویژگی‌های طبیعی منطقه همخوانی دارد. این سازگاری در روش‌های کشاورزی، دامداری و معماری بومی به خوبی قابل مشاهده است.<ref>   «ولایت دایکندی در یک نگاه»، خبرگزاری شفقنا-افغانستان.</ref>
موقعیت کوهستانی دایکندی تأثیر مستقیمی بر الگوهای زندگی، معیشت و فعالیت‌های اقتصادی ساکنان آن داشته است. با وجود چالش‌های ناشی از این وضعیت جغرافیایی، مردم دایکندی توانسته‌اند با شرایط محیطی خود را سازگار کرده و شیوه‌های [[زندگی]] خاصی را توسعه دهند که با ویژگی‌های طبیعی منطقه همخوانی دارد. این سازگاری در روش‌های کشاورزی، دامداری و معماری بومی به خوبی قابل مشاهده است.<ref>«ولایت دایکندی در یک نگاه»، خبرگزاری شفقنا-افغانستان.</ref>


===کوه‌های مهم دایکندی===
===کوه‌های مهم دایکندی===
کوه‌ها در دایکندی نقش مهمی در زندگی مردم دارند. آنها منابع آب، مراتع برای دامداری، و مکان‌های تفریحی و زیارتی را فراهم می‌کنند. همچنین، برخی از کوه‌ها دارای اهمیت تاریخی و مذهبی هستند و زیارتگاه‌های مهمی را در خود جای داده‌اند.<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/News/Content/61993/%DA%A9%DB%8C%D8%B3%D9%88-%D9%85%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%DA%A9%D8%B1-%D9%88-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1?%D9%88%D9%84%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲.]</ref>
کوه‌ها در دایکندی نقش مهمی در زندگی مردم دارد. آنها منابع [[آب]]، مراتع برای دامداری و مکان‌های [[تفریح|تفریحی]] و همچنین، برخی از کوه‌ها دارای اهمیت تاریخی و مذهبی بوده و زیارتگاه‌های مهمی را در خود جای داده است.<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/News/Content/61993/کیسو-مکانی-بکر-و-دیدنی-در-ولایت-دایکندی-تصاویر?وللایت-دایکندی «سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲.]</ref>


کوه کورد، معروف به کوه سلیمان، از بلندترین و پرعظمت‌ترین کوه‌های این ولایت محسوب می‌شود که بخش وسیعی از جغرافیای ولسوالی کیتی را دربر گرفته و در زندگی مردم نقش مهم دارد. این کوه با چهره‌ای سر به فلک‌کشیده و طبیعتی پربار، همچون دژی استوار، مناطق اطراف را احاطه کرده و مناظر خیره‌کننده‌ای را پدید آورده است.  
کوه کورد، معروف به کوه سلیمان، از بلندترین کوه‌های این ولایت محسوب می‌شود که بخش وسیعی از جغرافیای ولسوالی کیتی را دربر گرفته و در زندگی مردم نقش مهم دارد. این کوه با چهره‌ای سر به فلک‌کشیده و طبیعتی پربار، همچون دژی استوار، مناطق اطراف را احاطه کرده و مناظر خیره‌کننده‌ای را پدیدآورده است.


از ویژگی‌های بارز این کوه، جاری بودن چشمه‌های پرآب و خروشان از دل صخره‌های آن است که نه‌تنها بر زیبایی‌های طبیعی منطقه افزوده، بلکه منبع حیاتی برای تأمین آب کشاورزی و شرب ساکنان محلی به شمار می‌رود. دامنه‌های سرسبز و حاصلخیز کوه کورد، محل سکونت نزدیک به ۱۰ هزار خانوار است که از مواهب طبیعی این منطقه بهره‌مند می‌شوند. این کوه با دارا بودن پوشش گیاهی غنی و منابع طبیعی، نقش مهمی در معیشت و اقتصاد مردم محلی ایفا می‌کند و به‌عنوان یکی از نمادهای طبیعی دایکندی شناخته می‌شود.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1391/10/18/post-11/#:~:text=%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA%20%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C%20%D8%A7%D8%B2%20%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B8%20%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9%20%D8%A2%D8%A8%DB%8C%20%D8%BA%D9%86%DB%8C,%D9%86%DB%8C%D9%84%DB%8C%20%D8%B4%D8%AF%D9%87%20%D9%88%20%D8%A8%D8%B9%D8%AF%20%D8%A7%D8%B2%20%D8%B7%D8%B1%DB%8C%D9%82%20%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>
از ویژگی‌های بارز این کوه، جاری‌بودن [[چشمه|چشمه‌های]] پرآب از دل صخره‌های آن است که نه‌تنها بر زیبایی‌های طبیعی منطقه افزوده، بلکه منبع حیاتی برای تأمین آب کشاورزی و شرب ساکنان محلی به‌شمار می‌رود. دامنه‌های سرسبز و حاصلخیز کوه کورد، محل سکونت نزدیک به ۱۰ هزار خانوار است که از مواهب طبیعی این منطقه بهره‌مند می‌شوند. این کوه با دارابودن پوشش گیاهی غنی و منابع طبیعی، نقش مهمی در معیشت و اقتصاد مردم محلی دارد و به‌عنوان یکی از نمادهای طبیعی دایکندی شناخته می‌شود.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1391/10/18/post-11/#:~:text=ولایت%20دایکندی%20از%20لحاظ%20منابع%20آبی%20غنی، نیلی%20شده%20و%20بعد%20از%20طریق%20ولسوالی صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>


===منابع آبی===
===منابع آبی===
- رودخانه هیرمند به‌عنوان شریان اصلی آبی، از میان این ولایت می‌گذرد و نقش حیاتی در تأمین آب کشاورزی و شرب دارد.
- رودخانهٔ هیرمند به‌عنوان شریان اصلی آبی، از میان این ولایت می‌گذرد و نقش حیاتی در تأمین آب کشاورزی و شرب دارد.


- رودخانه نیلی به‌عنوان شاخه فرعی مهم، از مرکز ولایت عبور می‌کند.
- رودخانهٔ نیلی به‌عنوان شاخه فرعی مهم، از مرکز ولایت عبور می‌کند.


- رودخانه لذیر که از مرز دایکندی و بامیان سرچشمه می‌گیرد، پس از گذر از ولسوالی‌های اشترلی و نیلی و آبیاری صدها هکتار از اراضی حاصلخیز مناطق شیخ میران، خوشک، لذیر، شیرو، گیزاب، تمزان و ایژدی، در نهایت به هلمند می‌ریزد.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1391/10/18/post-11/#:~:text=%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA%20%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C%20%D8%A7%D8%B2%20%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B8%20%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9%20%D8%A2%D8%A8%DB%8C%20%D8%BA%D9%86%DB%8C,%D9%86%DB%8C%D9%84%DB%8C%20%D8%B4%D8%AF%D9%87%20%D9%88%20%D8%A8%D8%B9%D8%AF%20%D8%A7%D8%B2%20%D8%B7%D8%B1%DB%8C%D9%82%20%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>  
- رودخانهٔ لذیر که از مرز دایکندی و بامیان سرچشمه می‌گیرد، پس از گذر از ولسوالی‌های اشترلی و نیلی و آبیاری صدها هکتار از اراضی حاصلخیز مناطق شیخ میران، خوشک، لذیر، شیرو، گیزاب، تمزان و ایژدی، در نهایت به هلمند می‌ریزد.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1391/10/18/post-11/#:~:text=ولایت%20دایکندی%20از%20لحاظ%20منابع%20آبی%20غنی، نیلی%20شده%20و%20بعد%20از%20طریق%20ولسوالی صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>


-‌‌ رودخانه اورخان به‌عنوان شریان آبی مهم دایکندی، از مرزهای غور سرچشمه گرفته و پس از آبیاری ولسوالی‌های بندر، سنگ‌تخت، خدیر، کیتی و کجران، به ارزگان سرازیر شده و به هلمند می‌پیوندد. این رودخانه با آبیاری مناطق گسترده‌ای همچون دره خودی، شکردره، جلگه بر و هزاردرخت، نقش حیاتی در توسعه کشاورزی و سرسبزی نواحی غربی دایکندی ایفا می‌کند، هرچند همچنان نیازمند مدیریت بهینه برای استفاده حداکثری از پتانسیل‌های آن است.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1391/10/18/post-11/#:~:text=%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA%20%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C%20%D8%A7%D8%B2%20%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B8%20%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9%20%D8%A2%D8%A8%DB%8C%20%D8%BA%D9%86%DB%8C,%D9%86%DB%8C%D9%84%DB%8C%20%D8%B4%D8%AF%D9%87%20%D9%88%20%D8%A8%D8%B9%D8%AF%20%D8%A7%D8%B2%20%D8%B7%D8%B1%DB%8C%D9%82%20%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>
- رودخانهٔ اورخان به‌عنوان شریان آبی مهم دایکندی، از مرزهای غور سرچشمه گرفته و پس از آبیاری ولسوالی‌های بندر، سنگ‌تخت، خدیر، کیتی و کجران، به ارزگان سرازیر شده و به هلمند می‌پیوندد. این رودخانه با آبیاری مناطق گسترده‌ای همچون درهٔ خودی، شکردره، جلگه‌بر و هزاردرخت، نقش حیاتی در توسعه کشاورزی و سرسبزی نواحی غربی دایکندی ایفا می‌کند، هرچند همچنان نیازمند مدیریت بهینه برای استفاده حداکثری از پتانسیل‌های آن است.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1391/10/18/post-11/#:~:text=ولایت%20دایکندی%20از%20لحاظ%20منابع%20آبی%20غنی، نیلی%20شده%20و%20بعد%20از%20طریق%20ولسوالی صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>
 
این رودخانه‌ها که شریان‌های حیاتی کشاورزی منطقه محسوب می‌شوند، نقش تعیین‌کننده‌ای در زندگی روزمره کشاورزان دارند؛ از آبیاری باغات بادام و مزارع گندم و جو گرفته تا تأمین آب شرب دام‌ها. با این حال، شیوه‌های سنتی آبیاری و نبود سیستم‌های مدرن ذخیره و توزیع آب باعث شده تا بخش قابل توجهی از این منابع ارزشمند هدر رود، در حالی که در فصل‌های خشک، کشاورزان با کمبود آب مواجه می‌شوند. این وضعیت نه‌تنها بر میزان تولیدات کشاورزی تأثیر منفی گذاشته، بلکه سبک زندگی مبتنی بر کشاورزی و دامداری مردم منطقه را نیز با مخاطره مواجه ساخته است. با این وجود، مردم دایکندی با همان روش‌های سنتی و تجربیات گذشتگان خود، به کشت و زرع ادامه می‌دهند و امیدوارند روزی با استفاده از فناوری‌های نوین، بتوانند از این ظرفیت‌های طبیعی به شکل بهینه‌تری بهره‌برداری کنند.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1391/10/18/post-11/#:~:text=%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA%20%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C%20%D8%A7%D8%B2%20%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B8%20%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9%20%D8%A2%D8%A8%DB%8C%20%D8%BA%D9%86%DB%8C,%D9%86%DB%8C%D9%84%DB%8C%20%D8%B4%D8%AF%D9%87%20%D9%88%20%D8%A8%D8%B9%D8%AF%20%D8%A7%D8%B2%20%D8%B7%D8%B1%DB%8C%D9%82%20%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>


===حیات وحش در ولایت دایکندی===
===حیات وحش در ولایت دایکندی===
ولایت دایکندی با دارا بودن اکوسیستم کوهستانی و‌‌ آب‌وهوای ویژه، از تنوع زیستی قابل توجهی برخوردار است. این منطقه زیستگاه گونه‌های متعددی از حیوانات وحشی و پرندگان است که در تعادل طبیعی و زندگی روزمره مردم محیط نقش اساسی دارد. در میان پستانداران منطقه، حضور گونه‌هایی چون گرگ، پلنگ و آهو قابل توجه است. این حیوانات به‌عنوان بخشی از زنجیره غذایی طبیعی در حفظ تعادل اکولوژیک منطقه مؤثرند. همچنین، وجود این گونه‌ها نشان‌دهندۀ سلامت نسبی محیط زیست در این ناحیه است.
ولایت دایکندی زیستگاه گونه‌های متعددی از حیوانات وحشی و پرندگان است که در تعادل طبیعی و زندگی روزمرهٔ مردم محیط نقش اساسی دارد. در میان پستانداران منطقه، حضور گونه‌هایی چون گرگ، پلنگ و آهو قابل توجه است. این حیوانات به‌عنوان بخشی از زنجیرهٔ غذایی طبیعی در حفظ تعادل اکولوژیک منطقه مؤثرند. همچنین، وجود این گونه‌ها نشان‌دهندهٔ سلامت نسبی محیط زیست در این ناحیه است.


تنوع پرندگان در دایکندی نیز چشمگیر است. گونه‌هایی مانند کبک، کبک دری، بلبل و باز از جمله پرندگان بومی این منطقه محسوب می‌شوند. این پرندگان علاوه بر نقش اکولوژیک، بخشی از جذابیت‌های طبیعی منطقه را تشکیل می‌دهند. به نظر کارشناسان توسعه پایدار در دایکندی باید با در نظر گرفتن حفظ این ذخایر طبیعی همراه باشد تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از این موهبت‌های طبیعی بهره‌مند شوند.<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/News/Content/61993/%DA%A9%DB%8C%D8%B3%D9%88-%D9%85%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%DA%A9%D8%B1-%D9%88-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1?%D9%88%D9%84%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲.]</ref>
تنوع پرندگان در دایکندی نیز چشمگیر است. گونه‌هایی مانند کبک، کبک دری، بلبل و باز از جمله پرندگان بومی این منطقه محسوب می‌شوند. این پرندگان علاوه‌بر نقش اکولوژیک، بخشی از جذابیت‌های طبیعی منطقه را تشکیل می‌دهند. به نظر کارشناسان توسعهٔ پایدار در دایکندی باید با در نظر گرفتن حفظ این ذخایر طبیعی همراه باشد تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از این موهبت‌های خدادادی بهره‌مند شوند.<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/News/Content/61993/کیسو-مکانی-بکر-و-دیدنی-در-ولایت-دایکندی-تصاویر?وللایت-دایکندی «سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲.]</ref>


=== آب‌وهوای دایکندی ===
===آب‌وهوای دایکندی===
آب‌وهوا در بخش‌های مختلف این ولایت متفاوت است. این ولایت، در شمال (سنگ‌تخت و بندر و خدیر) دارای دره‌های عمیق و آب‌وهوای بسیار سرد با تابستان کوتاه و در جنوب (کیتی و کجران) دارای زمین‌های هموار و آب‌وهوای گرم است.<ref>   نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی.</ref>
آب‌وهوا در بخش‌های مختلف این ولایت متفاوت است. این ولایت، در شمال (سنگ‌تخت و بندر و خدیر) دارای دره‌های عمیق و آب‌وهوای بسیار سرد با تابستان کوتاه و در جنوب (کیتی و کجران) دارای زمین‌های هموار و آب‌وهوای گرم است.<ref>نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی.</ref>


=== جمعیت‌شناسی دایکندی‌ ===
===جمعیت‌شناسی دایکندی===
تعداد نفوس ولایت دایکندی 723,980 نفر برآورد شده که 48 درصد زن و 52 درصد مرد هستند. بیشتر نفوس این ولایت از قومیت هزاره هستند.<ref>[http://www.afghanpaper.com/info/velaiat/daikondi.htm «ولایت دایکندی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان.]</ref>
تعداد نفوس ولایت دایکندی در ۱۴۰۰ش حدود ۷۲۴ هزار نفر برآورد شده که ۴۸درصد زن و ۵۲درصد مرد است. بیشترین نفوس این ولایت را مردم هزاره تشکیل می‌دهند.<ref>[https://www.iribnews.ir/fa/news/3146548/ولایت-دایکُندی-افغانستان-کجاست-و-چه-اهمیتی-دارد «ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما.]</ref>


==زبان مردم دایکندی==
==زبان مردم دایکندی==
مردم ولایت دایکندی به زبان فارسی با گویش هزارگی سخن می‌گویند که از نظر ساختار و واژگان به فارسی معیار نزدیک‌تر بوده و در مقایسه با گویش هزارگی مناطق دیگر مانند غزنی، از خلوص و یکدستی بیشتری برخوردار است. این گویش، ضمن حفظ ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، از اصالت زبانی بالایی برخوردار بوده و به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی مردم این منطقه شناخته می‌شود.<ref>خاوری، امثال و حِکم مردم هزاره، ۱۳۸۰ش، ص۲۰-۱۶.</ref>‌‌‌ 
مردم ولایت دایکندی به زبان [[فارسی دری]] با گویش هزارگی سخن می‌گویند که از نظر ساختار و واژگان به فارسی معیار نزدیک‌تر بوده و در مقایسه با گویش هزارگی مناطق دیگر مانند غزنی، از خلوص و یکدستی بیشتری برخوردار است. این گویش، ضمن حفظ ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، از اصالت زبانی بالایی برخوردار بوده و به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی مردم این منطقه شناخته می‌شود.<ref>خاوری، امثال و حِکم مردم هزاره، ۱۳۸۰ش، ص۲۰–۱۶.</ref>
 
این گویش اصیل که بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی منطقه محسوب می‌شود، در اشعار فولکلوریک مردم دایکندی به زیباترین شکل تجلی یافته است. این اشعار سینه‌ به‌ سینه منتقل شده، با وجود گمنامی سرایندگانشان، چنان با زندگی روزمره مردم عجین شده‌اند که در مراسم شادی، کارهای روزمره و حتی در سکوت شبانه کوهستان زمزمه می‌شوند.  
 
اشعار فولکلور مردم دایکندی که سینه‌ به‌ سینه و نسل‌ به‌ نسل منتقل شده‌ است با وجود گمنامی سرایندگانشان، چنان با روحیه و زندگی مردم این منطقه عجین شده‌ که به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی بدل شده است. این ابیات ساده اما عمیق، در قالب دو بیتی‌ها و رباعی‌های آهنگین، هنگام کارهای روزمره، مراسم شادی و حتی در سکوت شبانه‌ی کوهستان زمزمه می‌شوند و حکمت‌های عامیانه، دردها و شادی‌های جمعی را بازتاب می‌دهند.  


این ابیات با زبانی ساده اما تأثیرگذار، رنج‌های پنهان، آرزوهای بربادرفته و امیدهای مردمی را روایت می‌کنند که سال‌ها در سکوت سنگ‌های کوهستان محصور بوده‌اند. برخی از این اشعار با موسیقی همراه می‌شوند و در مراسم عروسی یا شب‌نشینی‌ها فضایی سرشار از احساس خلق می‌کنند.  
اشعار فولکلور مردم دایکندی که سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده، با وجود گمنامی سرایندگان آنها، چنان با روحیه و زندگی مردم این منطقه عجین شده که به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی بدل شده است. این ابیات ساده اما عمیق، در قالب دو بیتی‌ها و رباعی‌های آهنگین، هنگام کارهای روزمره و مراسم [[شادی]] زمزمه می‌شود و حکمت‌های عامیانه، دردها و شادی‌های جمعی را بازتاب می‌دهد. برخی از این اشعار با [[موسیقی]] همراه می‌شوند و در [[مراسم عروسی]] یا شب‌نشینی‌ها فضایی سرشار از [[احساس]] خلق می‌کنند.


با تغییر سبک زندگی و نفوذ فرهنگ‌های جدید، بسیاری از این اشعار فولکلور در معرض نابودی قرار گرفته‌اند. امروزه تنها پیران روستاها این ابیات را به خاطر دارند و نسل جوان به تدریج از این میراث ارزشمند فاصله گرفته‌است. به نظر کارشناسان ثبت و ضبط این گنجینه‌های شفاهی، نه‌تنها برای حفظ هویت فرهنگی دایکندی ضروری است، بلکه می‌تواند به درک بهتر تاریخ اجتماعی و روحیات مردم این منطقه کمک کند. تلاش‌هایی هرچند محدود برای گردآوری و مکتوب کردن این اشعار انجام شده، اما بدون حمایت گسترده، بخش عظیمی از این فرهنگ شفاهی ممکن است برای همیشه به فراموشی سپرده شود. دوبیتی ذیل، نمونه‌ای از اشعار فولکلوریک در میان مردم دایکندی است:<ref name=":1">پولادی، هزاره ها، ۱۳۸۷ش، ص۸۲-۸۱.</ref>
با تغییر [[سبک زندگی]] و نفوذ فرهنگ‌های جدید، بسیاری از این اشعار فولکلور در معرض نابودی قرار گرفته است. امروزه تنها پیران روستاها این ابیات را به خاطر دارند و نسل [[جوانی|جوان]] به تدریج از این میراث ارزشمند فاصله گرفته است. به نظر کارشناسان ثبت و ضبط این گنجینه‌های شفاهی، نه‌تنها برای حفظ هویت فرهنگی دایکندی ضروری است، بلکه می‌تواند به درک بهتر تاریخ اجتماعی و روحیات مردم این منطقه کمک کند. تلاش‌هایی هرچند محدود برای گردآوری و مکتوب‌کردن این اشعار انجام شده، اما بدون حمایت گسترده، بخش عظیمی از این فرهنگ شفاهی ممکن است برای همیشه به فراموشی سپرده شود. دوبیتی ذیل، نمونه‌ای از اشعار فولکلوریک در میان مردم دایکندی است:<ref name=":1">پولادی، هزاره‌ها، ۱۳۸۷ش، ص۸۲–۸۱.</ref>


{{آغاز نستعلیق}}
{{آغاز نستعلیق}}
خط ۷۳: خط ۶۷:
  {{ب|دزی چندیره از دل بی خبروم|پیش دیده پرسون دل موروم مه}}
  {{ب|دزی چندیره از دل بی خبروم|پیش دیده پرسون دل موروم مه}}
  {{پایان شعر}}
  {{پایان شعر}}
{{پایان نستعلیق}}به‌دلیل هم‌جواری با پشتون‌های ارزگان و هلمند، کلمات «زبان پشتو» نیز در گویش مردم دایکندی مشاهده می‌شود.<ref>   کاظمی، «بررسی لهجۀ مردم دایکندی»، فروغی روز بلاگ.</ref>
{{پایان نستعلیق}}به‌دلیل هم‌جواری با پشتون‌های ارزگان و هلمند، کلمات «[[زبان پشتو]]» نیز در گویش مردم دایکندی مشاهده می‌شود.<ref>کاظمی، «بررسی لهجهٔ مردم دایکندی»، فروغی روز بلاگ.</ref>


==ساختار اداری دایکندی==
==ساختار اداری دایکندی==
ولایت دایکندی قبلا در قالب چهار ولسوالی بزرگ دایکندی، شهرستان، کجران و گیزاب جزئی از ولایت تاریخی ارزگان بوده که در 1383ش به‌عنوان یک ولایت مستقل معرفی شد. در حال‌حاضر این ولایت ۹ ولسوالی دارد که در ذیل معرفی شده است:
ولایت دایکندی قبلاً در قالب چهار ولسوالی بزرگ دایکندی، شهرستان، کجران و گیزاب جزئی از ولایت تاریخی ارزگان بوده که در ۱۳۸۳ش به‌عنوان یک ولایت مستقل معرفی شد. در حال‌حاضر این ولایت ۹ ولسوالی دارد که در ذیل معرفی شده است:


==='''نیلی'''===
===نیلی===
ولسوالی و شهر نیلی با ارتفاع ۲۴۰۰ متر از سطح دریا و جمعیتی حدود ۶۰ هزار نفر، مرکز اداری ولایت دایکندی محسوب می‌شود. این شهر از نظر اقتصادی در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و بیشتر شبیه به یک بازار بزرگ روستایی است. معیشت سنتی مردم که مبتنی بر کشاورزی و تولید بادام بوده، به‌دلیل خشکسالی‌های متمادی با چالش مواجه شده و بسیاری از ساکنان به مشاغل شهری مانند دکانداری، صنایع کوچک و اشتغال در نهادهای دولتی روی آورده‌اند.
ولسوالی و شهر نیلی با جمعیتی حدود ۶۰ هزار نفر، مرکز اداری ولایت دایکندی محسوب می‌شود. این شهر از نظر اقتصادی در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و بیشتر شبیه به یک بازار بزرگ روستایی است. معیشت سنتی مردم که مبتنی بر کشاورزی و تولید [[بادام]] است به‌دلیل خشکسالی‌های متمادی با چالش مواجه شده و بسیاری از ساکنان به مشاغل شهری مانند دکانداری، صنایع کوچک و اشتغال در نهادهای دولتی روی آورده‌اند.


ساختار شهری نیلی شامل دو ناحیه با ۱۵ تا ۱۶ گذر در هر ناحیه است که طرح تفصیلی آن در انتظار تأیید حکومت مرکزی قرار دارد. حدود ۹۰۰ مرکز تجاری در این شهر فعالند که شامل انواع مغازه‌ها، کارگاه‌ها و مراکز خدماتی می‌شود.
ساختار شهری نیلی شامل دو ناحیه با ۱۵ تا ۱۶ گذر در هر ناحیه است که طرح تفصیلی آن در انتظار تأیید حکومت مرکزی قرار دارد. حدود ۹۰۰ مرکز تجاری در این شهر فعالند که شامل انواع مغازه‌ها، کارگاه‌ها و مراکز خدماتی می‌شود.


در حوزه آموزش، نیلی میزبان ده نهاد آموزش عالی و نیمه‌عالی بوده که مهم‌ترین آنها دانشگاه دولتی دایکندی و دانشگاه خصوصی ناصر خسرو است. همچنین ده مکتب دولتی و سه مکتب خصوصی به آموزش جوانان مشغولند.
در حوزهٔ آموزش، نیلی میزبان ده نهاد آموزش عالی و نیمه‌عالی بوده که مهم‌ترین آنها دانشگاه دولتی دایکندی و دانشگاه خصوصی [[ناصر خسرو]] است. همچنین ده مکتب دولتی و سه مکتب خصوصی به آموزش جوانان مشغولند.


رسانه‌های فعال در نیلی شامل رادیو تلویزیون ملی و سه رادیوی خصوصی است. رسانه‌های چاپی به‌دلیل مشکلات مالی حضور کمرنگی دارند. زنان نیلی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان نسبت به دیگر نقاط ولایت حضور پررنگ‌تری در فعالیت‌های اجتماعی و اداری داشتند و در مدیریت برخی نهادهای مدنی نیز نقش آفرینی می‌کردند.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1398/07/18/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D9%86%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «معرفی شهرنیلی در مرکز ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>
رسانه‌های فعال در نیلی شامل رادیو تلویزیون ملی و سه رادیوی خصوصی است. رسانه‌های چاپی به‌دلیل مشکلات مالی حضور کمرنگی دارند. زنان نیلی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان نسبت به دیگر نقاط ولایت حضور پررنگ‌تری در فعالیت‌های اجتماعی و اداری داشتند و در مدیریت برخی نهادهای مدنی نیز نقش آفرینی می‌کردند.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1398/07/18/معرفی-شهرنیلی-در-مرکز-ولایت-دایکندی «معرفی شهرنیلی در مرکز ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>


===سنگ‌تخت و بندر===
===سنگ‌تخت و بندر===
ولسوالی سنگ‌تخت و بندر نیز در شمال ولایت واقع شده و با جمعیتی بیش از ۵۹ هزار نفر، از نظر آب‌و‌هوایی دارای چهار فصل متمایز است. بهار، تابستان و پاییز در این منطقه معتدل بوده، در حالی که زمستان‌های سردی دارد. وجود کوه‌های بلند، چشمه‌های جوشان و رودخانه‌های پرآب، این ولسوالی را به منطقه‌ای مناسب برای کشاورزی و دامپروری تبدیل کرده است. محصولات اصلی این منطقه شامل گندم، جو، ذرت، باقالی، لوبیا، عدس، شلغم و پیاز می‌شود. همچنین معدن بزرگ کچ در این ولسوالی از منابع مهم اقتصادی محسوب می‌شود.
ولسوالی سنگ‌تخت و بندر نیز در شمال ولایت واقع شده و با جمعیتی بیش از ۵۹ هزار نفر، از نظر آب‌وهوایی دارای چهار فصل متمایز است. [[بهار]]، [[تابستان]] و [[پاییز]] در این منطقه معتدل بوده، در حالی که [[زمستان|زمستان‌های]] سردی دارد. وجود کوه‌های بلند، [[چشمه|چشمه‌های]] جوشان و رودخانه‌های پرآب، این ولسوالی را به منطقه‌ای مناسب برای کشاورزی و دامپروری تبدیل کرده است. محصولات اصلی این منطقه شامل گندم، جو، [[ذرت]]، باقالی، لوبیا، عدس، [[شلغم]] و پیاز می‌شود. همچنین معدن بزرگ گچ در این ولسوالی از منابع مهم اقتصادی محسوب می‌شود.


===خدیر===
===خدیر===
ولسوالی خدیر در غرب ولایت دایکندی قرار دارد و جمعیتی حدود ۵۳ هزار نفر را در خود جای داده است. مردم این منطقه به زبان دری با گویش هزارگی صحبت می‌کنند و فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود را حفظ کرده‌اند. خدیر از نظر جغرافیایی موقعیت مناسبی داشته و ارتباطات فرهنگی قوی با دیگر مناطق ولایت دارد.
ولسوالی خدیر در غرب ولایت دایکندی قرار دارد و جمعیتی حدود ۵۳ هزار نفر را در خود جای داده است. مردم این منطقه به [[فارسی دری|زبان دری]] با گویش هزارگی صحبت می‌کنند و فرهنگ و [[آداب]] و رسوم خاص خود را حفظ کرده‌اند. خدیر از نظر جغرافیایی موقعیت مناسبی داشته و ارتباطات فرهنگی قوی با دیگر مناطق ولایت دارد.


=== شهرستان ===
===شهرستان===
ولسوالی شهرستان که در مرکز ولایت واقع شده، با جمعیتی حدود ۸۰ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی محسوب می‌شود. شغل اصلی مردم این منطقه باغداری است و بادام از مهم‌ترین محصولات آن به شمار می‌رود. شهرستان به‌دلیل موقعیت مرکزی خود، نقش مهمی در ارتباطات بین ولسوالی‌های مختلف دارد.
ولسوالی شهرستان که در مرکز ولایت واقع شده، با جمعیتی حدود ۸۰ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی محسوب می‌شود. شغل اصلی مردم این منطقه باغداری است و بادام از مهم‌ترین محصولات آن به‌شمار می‌رود. این شهرستان به‌دلیل موقعیت مرکزی خود، نقش مهمی در ارتباطات بین ولسوالی‌های مختلف دارد.


===کجران===
===کجران===
ولسوالی کجران در جنوب غرب ولایت قرار گرفته و جمعیتی بیش از ۳۷ هزار نفر دارد. این منطقه با خاک حاصلخیز و آب و هوای مناسب، میزبان انواع درختان میوه از جمله انگور، انار، سیب، توت، انجیر، شفتالو، نارنج، گیلاس، زردآلو و آلبالو است. وجود معادن زمرد، سرب و لعل از دیگر ویژگی‌های مهم این ولسوالی محسوب می‌شود. کجران همچنین دارای سه مکان تاریخی به نام‌های زیارت ماهیگان، شاه الماس و زیارت کاینات است که مورد توجه زائران قرار دارد.  
ولسوالی کجران در جنوب غرب ولایت قرار گرفته و جمعیتی بیش از ۳۷ هزار نفر دارد. این منطقه با خاک حاصلخیز و آب و هوای مناسب، میزبان انواع درختان میوه از جمله [[انگور]]، [[انار]]، [[سیب]]، [[توت]]، انجیر، شفتالو، نارنج، گیلاس، زردآلو و آلبالو است. وجود معادن زمرد، سرب و لعل از دیگر ویژگی‌های مهم این ولسوالی محسوب می‌شود. کجران همچنین دارای سه مکان تاریخی به نام‌های زیارت ماهیگان، شاه الماس و زیارت کاینات است که مورد توجه زائران قرار دارد.


===گیتی (کیتی)===
===گیتی (کیتی)===
ولسوالی گیتی (یا کیتی) در غرب ولایت واقع شده و جمعیتی بیش از ۵۶ هزار نفر را در خود جای داده است. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی ولایت دایکندی را تشکیل می‌دهد.
ولسوالی گیتی (یا کیتی) در غرب ولایت واقع شده و جمعیتی بیش از ۵۶ هزار نفر را در خود جای داده است. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی ولایت دایکندی را تشکیل می‌دهد.


==='''میرامور'''===
===میرامور===
ولسوالی میرامور در شرق ولایت قرار گرفته و با جمعیتی حدود ۸۶ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی به شمار می‌رود. این منطقه از نظر اداری و جمعیتی اهمیت ویژه‌ای در ولایت دارد.
ولسوالی میرامور در شرق ولایت قرار گرفته و با جمعیتی حدود ۸۶ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی به‌شمار می‌رود. این منطقه از نظر اداری و جمعیتی اهمیت ویژه‌ای در ولایت دارد.


==='''پاتو'''===
===پاتو===
ولسوالی پاتو که در جنوب ولایت واقع شده، یکی از ولسوالی‌های تازه تأسیس دایکندی است و جمعیتی حدود ۴۰ هزار نفر دارد. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی و فرهنگی ولایت را تشکیل می‌دهد.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1395/07/17/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «معرفی اجمالی ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>
ولسوالی پاتو که در جنوب ولایت واقع شده، یکی از ولسوالی‌های تازه تأسیس دایکندی است و جمعیتی حدود ۴۰ هزار نفر دارد. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی و فرهنگی ولایت را تشکیل می‌دهد.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1395/07/17/معرفی-اجمالی-ولایت-دایکندی «معرفی اجمالی ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>


===اشترلی===
===اشترلی===
ولسوالی اشترلی در شمال ولایت دایکندی قرار گرفته و از مناطق سردسیر این ولایت محسوب می‌شود. این ولسوالی با جمعیتی حدود ۶۱ هزار نفر، در فصل زمستان با بارش برف سنگین مواجه می‌شود که منجر به مسدود شدن راه‌های مواصلاتی آن می‌شود. زندگی در اشترلی تحت تأثیر شرایط آب‌وهوایی سخت قرار دارد و مردم این منطقه با چالش‌های ناشی از انزوای فصلی دست و پنجه نرم می‌کنند.
ولسوالی اشترلی در شمال ولایت دایکندی قرار گرفته و از مناطق سردسیر این ولایت محسوب می‌شود. این ولسوالی با جمعیتی حدود ۶۱ هزار نفر، در فصل زمستان با بارش برف سنگین مواجه می‌شود که منجر به مسدودشدن راه‌های مواصلاتی آن می‌شود. زندگی در اشترلی تحت تأثیر شرایط آب‌وهوایی سخت قرار دارد و مردم این منطقه با چالش‌های ناشی از انزوای فصلی دست و پنجه نرم می‌کنند.


مردم اشترلی بیشتر به زراعت، مالداری، باغداری و صنایع دستی اشتغال دارند. در مناطق جنوبی این ولسوالی که اقلیم معتدلی دارد، مردم علاوه بر کشت گندم، جو، جواری (ذرت) و حبوبات، باغ‌داری نیز می‌کنند. 75 درصد اهالی عایدات‌ خود را از طریق زراعت تأمین می‌کنند. مساحت زمین‌های زراعتی کِشت شده در این ولسوالی 66800 هکتار است. مساحت زمین‌های آبی مشروب شده از رودخانه 6300 جریب، مساحت زمین‌های آبی مشروب شده از حوض‌ها، سربندها، کاریزها و کانال‌ها 47500 هکتار و مساحت زمین‌های لَلمی (دیم) 1200 هکتار است.
مردم اشترلی بیشتر به زراعت، مالداری، باغداری و صنایع دستی اشتغال دارند. در مناطق جنوبی این ولسوالی که اقلیم معتدلی دارد، مردم علاوه‌بر کشت گندم، جو، جواری (ذرت) و حبوبات، باغ‌داری نیز می‌کنند. ۷۵درصد اهالی عایدات خود را از طریق زراعت تأمین می‌کنند. مساحت زمین‌های زراعتی کِشت شده در این ولسوالی ۶۶۸۰۰ هکتار است. مساحت زمین‌های آبی مشروب شده از رودخانه ۶۳۰۰ جریب، مساحت زمین‌های آبی مشروب شده از حوض‌ها، سربندها، کاریزها و کانال‌ها ۴۷۵۰۰ هکتار و مساحت زمین‌های لَلمی (دیم) ۱۲۰۰ هکتار است.


پرورش گاو، گوسفند، و بز در منطقه عمومیت دارد. سنگ‌های قیمتی در نوشاخ و سفیدسنگ و ذغال‌سنگ در نوبندک کشف شده که به‌صورت ابتدایی در دسترس اهالی قرار دارد. [[گلیم‌بافی]] و دست‌دوزی از صنایع دستی اهالی اشترلی است که به بیرون از منطقه صادر می‌شود. 2 درصد از اهالی عایدات خود را از صنایع‌ خانگی تأمین می‌کنند.<ref>عارف، هزاره‌جات قلب افغانستان، 1391ش، ص244؛ پولادی، هزاره‌ها، 1381ش، ص115؛ رحیمی، پلان انکشافی ولسوالی اشترلی، 1386ش، ص41.</ref>
پرورش گاو، گوسفند و بز در منطقه عمومیت دارد. سنگ‌های قیمتی در نوشاخ و سفیدسنگ و ذغال‌سنگ در نوبندک کشف شده که به‌صورت ابتدایی در دسترس اهالی قرار دارد. [[گلیم‌بافی]] و دست‌دوزی از [[صنایع دستی]] اهالی اشترلی است که به بیرون از منطقه صادر می‌شود. ۲درصد از اهالی عایدات خود را از صنایع خانگی تأمین می‌کنند.<ref>عارف، هزاره‌جات قلب افغانستان، 1391ش، ص244؛ پولادی، هزاره‌ها، 1381ش، ص115؛ رحیمی، پلان انکشافی ولسوالی اشترلی، 1386ش، ص41.</ref>


سطح سواد در منطقۀ اشترلی پایین است. 42 کورس سوادآموزی برای زنان وجود دارد. در اشترلی در مجموع 30 باب مکتب با 83 معلم مرد و 75 معلم زن فعال است. در این مکاتب 9195 شاگرد، 5407 پسر و 3788 دختر تحصیل می‌کنند. از مکاتب اشترلی 24 باب ابتدایی ذکور، 2 باب ابتدایی اناث و 4 باب متوسطه است. فقط 5 باب مکتب دارای تعمیر (ساختمان) هستند.<ref>رهیاب و امینی، دانشنامه هزاره، 1399ش، ص637.</ref>
سطح سواد در منطقهٔ اشترلی پایین است. ۴۲ کورس سوادآموزی برای زنان در زمان جمهوری اسلامی افغانستان ایجاد شده بود. در اشترلی در مجموع ۳۰ باب مکتب با ۸۳ معلم مرد و ۷۵ معلم زن فعال است. در دوران جمهوری اسلامی افغانستان در این مکاتب ۹۱۹۵ شاگرد، ۵۴۰۷ پسر و ۳۷۸۸ دختر تحصیل می‌کردند. از مکاتب اشترلی ۲۴ باب ابتدایی ذکور، ۲ باب ابتدایی اناث و ۴ باب متوسطه است. فقط ۵ باب مکتب دارای تعمیر (ساختمان) هستند.<ref>رهیاب و امینی، دانشنامه هزاره، 1399ش، ص637.</ref>


اشترلی دارای [[مساجد]] و تکیه‌خانه‌های متعددی است که در آنها مراسم دینی و مذهبی برپا می‌شود. همچنین این منطقه دارای دو مدرسۀ علمیه است؛ مدرسۀ علمیۀ المنتظر در سال 1356ش، به مساحت 600 مترمربع توسط امینی و موحدی در منطقۀ «میانه» احداث شد. این مدرسه در یک طبقه ساخته شده و دارای 12 اتاق است. مدرسۀ علمیۀ امام زمان در بغل‌کندو مرکز دینی جدیدی است که ساخت آن از سال 1395ش آغاز و تلاش برای تکمیل آن ادامه دارد.<ref>رهیاب و امینی، دانشنامه هزاره، 1399ش، ص637.</ref>
اشترلی دارای [[مساجد]] و تکیه‌خانه‌های متعددی است که در آنها مراسم دینی و مذهبی برپا می‌شود. همچنین این منطقه دارای دو مدرسهٔ علمیه است؛ مدرسهٔ علمیهٔ المنتظر در ۱۳۵۶ش، به مساحت ۶۰۰ مترمربع توسط امینی و موحدی در منطقهٔ «میانه» احداث شد. این مدرسه در یک طبقه ساخته شده و دارای ۱۲ اتاق است. مدرسهٔ علمیهٔ امام زمان در بغل‌کندو مرکز دینی جدیدی است که ساخت آن از سال ۱۳۹۵ش آغاز و تلاش برای تکمیل آن ادامه دارد.<ref>رهیاب و امینی، دانشنامه هزاره، 1399ش، ص637.</ref>


==اقتصاد دایکندی==
==اقتصاد دایکندی==
===کشاورزی===
===کشاورزی===
ولایت دایکندی به‌طور عمده متکی به اقتصاد کشاورزی است که به‌عنوان منبع اصلی درآمد ساکنان شناخته می‌شود. محصولات اصلی کشاورزی دایکندی شامل گندم، جو، سیب‌زمینی، بادام و لوبیا است، اما این ولایت از نظر تولیدات زراعی در سطح پایینی قرار دارد. چالش‌های عمده این بخش شامل کمبود زمین‌های قابل کشت، بحران آب، حوزه‌های آبی کوچک، ناامنی غذایی و کیفیت نامطلوب خاک است که توسعه کشاورزی را با محدودیت‌های جدی روبه‌رو کرده است. این عوامل دست‌به‌دست هم داده‌اند تا دایکندی همچنان یکی از مناطق محروم از نظر اقتصادی باقی بماند.<ref>[https://kelkein.com/10846/%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C-%D9%BE%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%86/ «ولایت دایکندی: پیدای پنهان (۱۴)»، وب‌سایت کلکین.]</ref>  
ولایت دایکندی به‌طور عمده متکی به اقتصاد کشاورزی است که به‌عنوان منبع اصلی درآمد ساکنان شناخته می‌شود. محصولات اصلی کشاورزی دایکندی شامل گندم، جو، [[سیب زمینی|سیب‌زمینی]]، بادام و لوبیا است، اما این ولایت از نظر تولیدات زراعی در سطح پایینی قرار دارد. چالش‌های عمده این بخش شامل کمبود زمین‌های قابل کشت، بحران آب، حوزه‌های آبی کوچک، ناامنی غذایی و کیفیت نامطلوب خاک بوده که توسعه کشاورزی را با محدودیت‌های جدی روبه‌رو کرده است. این عوامل دست‌به‌دست هم داده‌اند تا دایکندی همچنان یکی از مناطق محروم از نظر اقتصادی باقی بماند.<ref>[https://kelkein.com/10846/ولایت-دایکندی-پیدای-پنهان/ «ولایت دایکندی: پیدای پنهان (۱۴)»، وب‌سایت کلکین.]</ref>


===باغداری===
===باغداری===
ولایت دایکندی با برخورداری از شرایط اقلیمی مناسب، به یکی از قطب‌های تولید محصولات باغی و دامی در افغانستان تبدیل شده است. بادام به‌عنوان مهم‌ترین محصول صادراتی این منطقه شناخته می‌شود که در پنج گونه ممتاز شامل بادام سنگگ، قاغانی، کف مل، قلاتی و سطربایی کشت می‌گردد. این محصول که به‌طور عمده در ولسوالی شهرستان تولید می‌شود، از کیفیت بالایی برخوردار بوده و در بازارهای داخلی و خارجی تقاضای قابل توجهی دارد.
ولایت دایکندی با برخورداری از شرایط اقلیمی مناسب، به یکی از قطب‌های تولید محصولات باغی و دامی در افغانستان تبدیل شده است. بادام به‌عنوان مهم‌ترین محصول صادراتی این منطقه شناخته می‌شود که در پنج‌گونهٔ ممتاز شامل بادام سنگگ، قاغانی، کف‌مل، قلاتی و سطربایی کشت می‌شود. این محصول که به‌طور عمده در ولسوالی شهرستان تولید می‌شود، از کیفیت بالایی برخوردار بوده و در [[بازار|بازارهای]] داخلی و خارجی تقاضای قابل توجهی دارد.


سایر محصولات باغی شامل چهارمغز و زردآلو به‌طور عمده در ولسوالی‌های کیتی، کجران و نیلی تولید می‌شوند که به‌دلیل نبود بازارهای فروش مناسب، جهت مصرف محلی استفاده می‌شود. در بخش دامداری نیز محصولاتی نظیر پوست (تر و خشک)، قروت و پشم حیوانات در ولسوالی‌های اشترلی، خدیر و بندر تولید شده و به مناطق همجوار صادر می‌شوند. این محصولات در صنایع دستی محلی مانند تولید گلیم و نمد کاربرد داشته و نقش مهمی در اقتصاد معیشتی مردم منطقه ایفا می‌کند.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1391/10/18/post-11/#:~:text=%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA%20%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C%20%D8%A7%D8%B2%20%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B8%20%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9%20%D8%A2%D8%A8%DB%8C%20%D8%BA%D9%86%DB%8C,%D9%86%DB%8C%D9%84%DB%8C%20%D8%B4%D8%AF%D9%87%20%D9%88%20%D8%A8%D8%B9%D8%AF%20%D8%A7%D8%B2%20%D8%B7%D8%B1%DB%8C%D9%82%20%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>
سایر محصولات باغی شامل چهارمغز/گردو و زردآلو به‌طور عمده در ولسوالی‌های کیتی، کجران و نیلی تولید می‌شوند که به‌دلیل نبود بازارهای فروش مناسب، جهت مصرف محلی استفاده می‌شود.<ref name=":3">[https://daikondi.blogsky.com/1391/10/18/post-11/#:~:text=ولایت%20دایکندی%20از%20لحاظ%20منابع%20آبی%20غنی، نیلی%20شده%20و%20بعد%20از%20طریق%20ولسوالی صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>


===دامداری===
===دامداری===
ولایت دایکندی با برخورداری از بیش از ۱۳۱۶۰۰۰ هکتار مراتع طبیعی، از مهم‌ترین مناطق دامپروری در افغانستان محسوب می‌شود. این ولایت همواره به‌عنوان یکی از قطب‌های تولید گوشت قرمز در کشور شناخته شده است. با وجود ظرفیت‌های طبیعی قابل توجه، دامداری در دایکندی در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی مواجه بوده است. خشکسالی‌های پیاپی، روش‌های سنتی مدیریت دام، ناامنی‌ها و تخریب مراتع، از عوامل اصلی کاهش رونق این بخش محسوب می‌شوند. با این حال، تولیدات دامی این ولایت نه تنها نیازهای داخلی را تأمین می‌کند، بلکه مازاد آن به ولایاتی همچون هرات، کابل و قندهار نیز صادر می‌شود.
ولایت دایکندی با برخورداری از بیش از ۱۳۱۶۰۰۰ هکتار مراتع طبیعی، از مهم‌ترین مناطق دامپروری در افغانستان محسوب می‌شود. این ولایت همواره به‌عنوان یکی از قطب‌های تولید گوشت قرمز در کشور شناخته شده است. با وجود ظرفیت‌های طبیعی قابل توجه، دامداری در دایکندی در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی مواجه بوده است.
 
در راستای احیای مراتع و توسعۀ پایدار دامداری، وزارت شهرسازی و اراضی با همکاری مؤسسات بین‌المللی و ریاست زراعت، مالداری و آبیاری دایکندی در زمان حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، برنامه‌های جامعی را برای تثبیت و احیای مراتع آغاز کرده بودند. این اقدامات که شامل تعیین دقیق عرصه‌های مرتعی و مدیریت علمی آنها می‌شد، می‌تواند زمینه‌ساز بازگشت رونق به بخش دامداری این منطقه باشد.


دامداری در دایکندی علاوه‌بر منبع درآمد برای خانوارهای روستایی، به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی و سبک زندگی مردم این منطقه شناخته می‌شود. حفظ و توسعه این بخش می‌تواند نقش مهمی در بهبود معیشت روستاییان و توسعه اقتصادی منطقه داشته باشد.<ref>[https://www.avapress.com/fa/news/193829/%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%AA-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AD%D8%AA-%D8%AE%D9%88%D8%AF-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D8%B4%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D8%AD%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D9%84%D9%81%DA%86%D8%B1 «دایکندی نسبت به مساحت خود دارای بیشترین ساحات علفچر است»، خبرگزاری آوا.]</ref>
خشکسالی‌های پیاپی، روش‌های سنتی مدیریت دام، ناامنی‌ها و تخریب مراتع، از عوامل اصلی کاهش رونق این بخش محسوب می‌شوند. با این حال، تولیدات دامی این ولایت نه تنها نیازهای داخلی را تأمین می‌کند، بلکه مازاد آن به ولایاتی همچون هرات، کابل و قندهار نیز صادر می‌شود.<ref>[https://www.avapress.com/fa/news/193829/دایکندی-نسبت-مساحت-خود-دارای-بیشترین-ساحات-علفچر «دایکندی نسبت به مساحت خود دارای بیشترین ساحات علفچر است»، خبرگزاری آوا.]</ref>


===صنایع‌‌ دستی===
===صنایع دستی===
در ولایت دایکندی، صنایع دستی سنتی به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی منطقه، به‌طور عمده توسط زنان هنرمند حفظ و تولید می‌شود. هنرهای دستی شاخص این منطقه شامل خامک‌دوزی، گلدوزی، قالی‌بافی، گلیم‌بافی و ساخت خورجین می‌باشد که هر کدام نشان‌دهنده ذوق هنری و مهارت زنان دایکندی است. در روش سنتی، پشم گوسفندان محلی ریسیده شده و به گلیم، قالی و نبد تبدیل می‌شود که هم جنبه کاربردی دارد و هم ارزش هنری.
در ولایت دایکندی، صنایع دستی سنتی به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی منطقه، به‌طور عمده توسط زنان هنرمند حفظ و تولید می‌شود. هنرهای دستی شاخص این منطقه شامل خامک‌دوزی، گلدوزی، قالی‌بافی، گلیم‌بافی و ساخت خورجین می‌باشد که هر کدام نشان‌دهندهٔ ذوق هنری و مهارت زنان دایکندی است. در روش سنتی، پشم گوسفندان محلی ریسیده شده و به گلیم، قالی و نمد تبدیل می‌شود که هم جنبهٔ کاربردی دارد و هم ارزش هنری.


در سال‌های اخیر، تحولی در مواد اولیه این صنایع رخ داده است. با ورود نخ و مواد قالی‌بافی از کابل، شیوه‌های مدرن‌تری در تولید قالی رواج یافته که نشان‌دهنده تلفیق سنت و مدرنیته در هنرهای دستی منطقه است. این تغییر هرچند باعث تنوع در تولیدات شده، اما چالش‌هایی نیز برای روش‌های سنتی به همراه داشته است.
در سال‌های اخیر، تحولی در مواد اولیه این صنایع رخ داده است. با ورود نخ و مواد قالی‌بافی از کابل، شیوه‌های مدرن‌تری در تولید قالی رواج یافته است. این تغییر هرچند باعث تنوع در تولیدات شده، اما چالش‌هایی نیز برای روش‌های سنتی به همراه داشته است.


در کنار این هنرهای رایج، صنعت آهنگری نیز اگرچه به‌صورت محدود، اما همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. آهنگران محلی با مهارتی که نسل به نسل انتقال یافته، ابزارآلات کشاورزی می‌سازند. این صنعت اگرچه از رونق گذشته برخوردار نیست، اما همچنان به‌عنوان بخشی از میراث صنعتی منطقه ارزشمند است. صنایع دستی دایکندی نه تنها منبع درآمدی برای خانواده‌ها محسوب می‌شود، بلکه بیانگر فرهنگ غنی و سبک زندگی مردم این منطقه است.<ref>[https://web.archive.org/web/20210505102908/https://elections.pajhwok.com/dr/node/6107 «معرفی ولايت دايكندى»، خبرگزاری پژواک.]</ref>
در کنار این هنرهای رایج، صنعت آهنگری نیز اگرچه به‌صورت محدود، اما همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. آهنگران محلی با مهارتی که نسل به نسل انتقال یافته، ابزارآلات کشاورزی می‌سازند. این صنعت اگرچه از رونق گذشته برخوردار نیست، اما همچنان به‌عنوان بخشی از میراث صنعتی منطقه ارزشمند است. صنایع دستی دایکندی نه تنها منبع درآمدی برای [[خانواده|خانواده‌ها]] محسوب می‌شود، بلکه بیانگر فرهنگ غنی و [[سبک زندگی]] مردم این منطقه است.<ref>[https://web.archive.org/web/20210505102908/https://elections.pajhwok.com/dr/node/6107 «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک.]</ref>


===معادن===
===معادن===
بر اساس مطالعات سازمان زمین‌شناسی افغانستان، ولایت دایکندی از ذخایر معدنی قابل توجهی برخوردار است که تاکنون ۳۳ منطقه معدنی در آن شناسایی و ثبت شده است. این ذخایر شامل موارد ارزشمندی همچون سرب، روی (جست)، تنگستن، قلع، جیوه (سیماب)، لیتیوم، تانتالیم، نیوبیم، تورمالین، مس، گالن (سنگ سرب)، مرمر، گرانیت، گچ و سنگ آهک می‌باشد.  
بر اساس مطالعات سازمان زمین‌شناسی افغانستان، ولایت دایکندی از ذخایر معدنی قابل توجهی برخوردار بوده که تاکنون ۳۳ منطقهٔ معدنی در آن شناسایی و ثبت شده است. این ذخایر شامل موارد ارزشمندی همچون سرب، روی (جست)، تنگستن، قلع، جیوه (سیماب)، لیتیوم، تانتالیم، نیوبیم، تورمالین، مس، گالن (سنگ سرب)، مرمر، گرانیت، گچ و سنگ آهک است.


وجود این منابع معدنی، ظرفیت قابل توجهی برای توسعه صنعتی و اقتصادی منطقه ایجاد کرده است. با این حال، بهره‌برداری کامل از این پتانسیل‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی بوده و می‌تواند نقش مهمی در ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی دایکندی ایفا کند.<ref>   [https://momp.gov.af/%D8%B8%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «ظواهر معدنی دایکندی»، وب‌سایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان.]</ref>
وجود این منابع معدنی، ظرفیت قابل توجهی برای توسعه صنعتی و اقتصادی منطقه ایجاد کرده است. با این حال، بهره‌برداری کامل از این پتانسیل‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی بوده و می‌تواند نقش مهمی در ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی دایکندی ایفا کند.<ref>[https://momp.gov.af/ظواهر-معدنی-ولایت-دایکندی «ظواهر معدنی دایکندی»، وب‌سایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان.]</ref>


===تجارت===
===تجارت===
ولایت دایکندی فاقد ساختار تجاری مدرن بوده و فعالیت‌های اقتصادی به‌طور عمده محدود به فروشگاه‌های کوچک و بقالی‌های محلی است که کالاهای اساسی را از مراکز بزرگتری مانند کابل و غزنی تأمین می‌کنند. سهم قابل توجهی از بازار محلی به کالاهای وارداتی چینی اختصاص دارد، در حالی که محصولات محلی باارزشی مانند بادام مرغوب، چهارمغز و محصولات دامی (پوست، پشم و قروت) به‌دلیل نبود شبکه‌های توزیع مناسب و زیرساخت‌های بازاریابی، به‌طور عمده به‌صورت سنتی و در مقیاس محدود به فروش می‌رسد. این وضعیت نشان‌دهندۀ ظرفیت‌های استفاده نشده در توسعه اقتصادی منطقه است که با سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش و ایجاد راه‌های مواصلاتی مناسب می‌تواند تحول یابد.<ref>[https://faanoos.af/%D8%AA%D9%80%D8%AC%D9%80%D9%80%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-2/ «تجارت در دایکندی»، وب‌سایت مجلۀ فانوس.]</ref>
ولایت دایکندی فاقد ساختار تجاری مدرن بوده و فعالیت‌های اقتصادی به‌طور عمده محدود به فروشگاه‌های کوچک و بقالی‌های محلی است که کالاهای اساسی را از مراکز بزرگتری مانند کابل و غزنی تأمین می‌کنند. سهم قابل توجهی از بازار محلی به کالاهای وارداتی چینی اختصاص دارد، در حالی که محصولات محلی باارزشی مانند بادام مرغوب، چهارمغز/ گردو و محصولات دامی (پوست، [[پشم]] و قروت/ [[کشک]]) به‌دلیل نبود شبکه‌های توزیع مناسب و زیرساخت‌های بازاریابی، به‌طور عمده به‌صورت سنتی و در مقیاس محدود به فروش می‌رسد. این وضعیت نشان‌دهندهٔ ظرفیت‌های استفاده‌نشده در توسعه اقتصادی منطقه است که با سرمایه‌گذاری در زنجیر ارزش و ایجاد راه‌های مواصلاتی مناسب می‌تواند تحول یابد.<ref>[https://faanoos.af/تـجــارت-در-دایکندی-2/ «تجارت در دایکندی»، وب‌سایت مجلۀ فانوس.]</ref>
 
در بخش دامداری نیز محصولاتی نظیر پوست (تر و خشک)، قروت و پشم حیوانات در ولسوالی‌های اشترلی، خدیر و بندر تولید شده و به مناطق همجوار صادر می‌شوند. این محصولات در صنایع دستی محلی مانند تولید گلیم و نمد کاربرد داشته و نقش مهمی در [[تجارت]] و اقتصاد معیشتی مردم منطقه دارد.<ref name=":3" />


==فرهنگ، هنر و جامعه ==
==فرهنگ، هنر و جامعه==
فرهنگ دینی: در بافت اجتماعی و فرهنگی ولایت دایکندی، علمای دین و حوزه‌های علمیه قم و نجف نقشی اساسی در شکل‌دهی به سبک زندگی اسلامی ایفا کرده‌اند. پس از دوره سرکوب هزاره‌ها در اواخر قرن نوزدهم میلادی، نخستین نسل از طلاب این منطقه با مهاجرت به مشهد و سپس نجف اشرف، مبانی علوم دینی را فراگرفته و پس از بازگشت، به تأسیس مدارس دینی و تربیت شاگردان همت گماشتند. این حرکت زمینه‌ساز تحولی عمیق در حیات دینی و فرهنگی منطقه شد.
===وضعیت فرهنگی کنونی===
ولایت دایکندی با هویت عمیق شیعی، سبک زندگی خود را بر اساس آموزه‌های [[دین|دینی]] و سنت‌های مذهبی شکل داده و در حال‌حاضر [[حوزه علمیه|مدارس علمیه]] و حوزه‌های دینی که توسط روحانیون تأسیس شده، نقش محوری در ترویج معارف شیعی و شکل‌دهی به هویت مذهبی منطقه داشته است. حضور پررنگ روحانیت در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی، نشانگر نفوذ عمیق آموزه‌های دینی در ساختار جامعه محسوب می‌شود.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1398/03/25/دایکندی-شناسی «دایکندی‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>


با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، موج جدیدی از طلاب دایکندی راهی حوزه علمیه قم شدند و با بهره‌گیری از نظام آموزشی نوین، به بومی‌سازی معارف اسلامی در منطقه پرداختند. حضور این روحانیون در متن جامعه، موجب تقویت هویت شیعی و نهادینه‌شدن ارزش‌های اسلامی در سبک زندگی روزمره مردم گردید. آنان با تدریس در مدارس دینی، اقامه نماز جماعت، پاسخگویی به شبهات شرعی و راهنمایی مردم در امور شخصی و اجتماعی، نقش واسطه‌ای مؤثر بین سنت‌های اصیل اسلامی و زندگی مدرن ایفا کرده‌اند.  
پس از دورهٔ سرکوب هزاره‌ها در اواخر قرن نوزدهم میلادی توسط امیر عبدالرحمان، نخستین نسل از طلاب این منطقه با [[مهاجرت]] به [[مشهد]] و سپس نجف اشرف، مبانی علوم دینی را فراگرفته و پس از بازگشت، به تأسیس مدارس دینی و تربیت شاگردان همت گماشتند. این حرکت زمینه‌ساز تحولی عمیق در حیات دینی و فرهنگی منطقه شد.


این تعامل دوسویه بین مراجع تقلید در قم و نجف با مردم دایکندی، نه تنها بر عمق باورهای دینی افزوده، بلکه در حل مسائل اجتماعی و خانوادگی نیز تأثیرگذار بوده است. کارشناسان حوزه‌های علمیه را کانونی برای حفظ هویت اسلامی-شیعی در این منطقه تبدیل می‌دانند که پیوند ناگسستنی بین آموزه‌های دینی و سبک زندگی بومی ایجاد کرده‌اند.<ref>ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۴۷۸-۴۷۱.</ref>
با پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران]]، موج جدیدی از طلاب دایکندی راهی [[حوزه علمیه قم]] شدند و با بهره‌گیری از نظام آموزشی نوین، به بومی‌سازی معارف اسلامی در منطقه پرداختند. حضور این روحانیون در متن جامعه، موجب تقویت هویت شیعی و نهادینه‌شدن ارزش‌های اسلامی در سبک زندگی روزمره مردم شد. آنان با تدریس در مدارس دینی، اقامهٔ [[نماز جماعت]]، پاسخگویی به شبهات شرعی و راهنمایی مردم در امور شخصی و اجتماعی، نقش واسطه‌ای مؤثر بین سنت‌های اصیل اسلامی و [[زندگی]] جدید ایفا کرده‌اند.


'''رسانه‌ها:'''
این تعامل دوسویه بین [[مرجع دینی|مراجع تقلید]] در [[قم]] و نجف با مردم دایکندی، نه تنها بر عمق باورهای دینی افزوده، بلکه در حل مسائل اجتماعی و خانوادگی نیز تأثیرگذار بوده است. کارشناسان حوزه‌های علمیه را کانونی برای حفظ هویت اسلامی-شیعی در این منطقه می‌دانند که پیوند ناگسستنی بین آموزه‌های دینی و سبک زندگی بومی ایجاد کرده‌اند.<ref>ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۴۷۸–۴۷۱.</ref>


ولایت دایکندی با وجود اهمیت فرهنگی و اجتماعی، از نظر دسترسی به رسانه‌ها و نهادهای مدنی با محدودیت‌های جدی رو‌‌ به‌ رو است. در حال حاضر تنها دو رادیوی محلی و یک رادیو تلویزیون ملی در این منطقه فعال هستند که پوشش آن‌ها به‌طور عمده به مرکز ولایت (نیلی) و اطراف آن محدود می‌شود و نشراتشان نیز به‌صورت مقطعی و نامنظم است.  
'''رسانه‌ها:''' ولایت دایکندی با وجود اهمیت فرهنگی و اجتماعی، از نظر دسترسی به رسانه‌ها و نهادهای مدنی با محدودیت‌های جدی رو به رو است. در حال‌حاضر تنها دو رادیوی محلی و یک رادیو تلویزیون ملی در این منطقه فعال هستند که پوشش آنها به‌طور عمده به مرکز ولایت (نیلی) و اطراف آن محدود می‌شود و نشرات آنها نیز به‌صورت مقطعی و نامنظم است.


در حوزه مطبوعات نیز وضعیت مطلوبی وجود ندارد. تاکنون تنها چند نشریه محدود از جمله گاهنامه ندای دایکندی (در دو شماره)، آسمان دایکندی (یک شماره) و هفته‌نامه نسخه خطی‌منتشر شده است. همچنین،‌‌‌‌‌‌‌ چاپخانه، کتابفروشی، خبرگزاری‌های محلی و رسانه‌های ارتباط جمعی‌در این ولایت وجود ندارد که این موضوع دسترسی مردم به اطلاعات و انتشار اخبار محلی را با مشکل مواجه کرده است.  این کمبودها باعث شده جامعه مدنی و نهادهای مردمی نیز نتوانند نقش فعالی در توسعه اجتماعی و فرهنگی منطقه ایفا کند.<ref>[https://web.archive.org/web/20210505102908/https://elections.pajhwok.com/dr/node/6107 «معرفی ولايت دايكندى»، خبرگزاری پژواک.]</ref>
در حوزهٔ مطبوعات نیز وضعیت مطلوبی وجود ندارد. تاکنون تنها چند نشریهٔ محدود از جمله گاهنامهٔ ندای دایکندی (در دو شماره)، آسمان دایکندی (یک شماره) و هفته‌نامهٔ نسخهٔ خطی‌منتشر شده است.<ref>[https://web.archive.org/web/20210505102908/https://elections.pajhwok.com/dr/node/6107 «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک.]</ref>


'''ازدواج و تشکیل خانواده:''' [[ازدواج]] در دایکندی در اوایل جوانی و با آشنایی پسر و دختر بعد از خواستگاری رسمی توسط اقوام پسر صورت می‌گیرد. ابتدا مراسم شیرینی‌خوری (خویشی‌گری) انجام می‌شود؛ سپس داماد شیربها (گله) را طی یک تا دو سال به پدر عروس پرداخت کرده و در نهایت، مراسم عروسی (طوی) صورت می‌گیرد.<ref>  مددی، «عروسی در دایکندی»، وب‌سایت افغانستان نوین.</ref>  مراسم عقد را نیز در خانۀ داماد ضمن مجلس مختصری اجرا می‌کنند.<ref>   فروغی، «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.</ref>  
'''پوشش محلی:''' پوشش مردان دایکندی شلوار و پیراهن گشاد و یکرنگ (پیرو و تنبو) و لباس زنان در این ولایت مثل دیگر هزاره‌های افغانستان [[چادر]] یا لاچک (شبیه چادر ولی کوچک‌تر از آن) و پیراهن و تنبان در رنگ‌های متفاوت است.<ref>شریعتی، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی.</ref>


'''صنایع دستی:''' [[سوزن‌دوزی]]، [[گلیم‌بافی]]، خامک‌دوزی، نمدبافی، لحاف‌بافی و بافندگی از جمله صنایع‌دستی زنان در ولایت دایکندی است.<ref>  سادات موسوی، «صنایع دستی زنان دایکندی از خانه به خیابان»، وب‌سایت نیمرخ.</ref>
'''غذاهای محلی:''' مردم دایکندی مثل سایر هزاره‌های هم‌جوار غذاهای مختلفی می‌پزند مثل قروتی (با دوغ یا شیر)، شیربرنج، کِچِری، لیِتی (گندم، جواری و [[حلوا]])، [[اشکنه|اِشکِنه]]، شوربا (مرغ، گوشت تازه، لاندی: گوشت خشک‌شده) و آردبیریو. نان‌های مشهور مردم دایکندی پتیر (فتیر)، تندور (تنوری)، دودی (نان جواری)، نان دیگی، بوسراغ و خمیر است.<ref>شریعتی، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی.</ref>
پوشش مردان دایکندی شلوار و پیراهن گشاد و یکرنگ (پیرو و تنبو) و لباس زنان در این ولایت مثل دیگر هزاره‌های افغانستان چادر یا لاچک (شبیه چادر ولی کوچک‌تر از آن) و پیراهن و تنبان در رنگ‌های متفاوت است.<ref>   شریعتی، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی.</ref>  


'''غذاهای محلی:''' مردم دایکندی مثل سایر هزاره‌های هم‌جوار غذاهای مختلفی می‌پزند مثل قروتی (با دوغ یا شیر)، شیربرنج، کِچِری، لیِتی (گندم، جواری، حلوا)، اِشکِنه، شوربا (مرغ، گوشت تازه، لاندی: گوشت خشک‌شده) و آردبیریو. نان‌های مشهور مردم دایکندی پتیر (فتیر)، تندور (تنوری)، دودی (نان جواری)، نان دیگی، بوسراغ و خمیر هستند.<ref>  شریعتی، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی.</ref>
'''بازی‌های محلی:''' در دایکندی، بازی‌های محلی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی مردم را تشکیل می‌دهد. این بازی‌ها که در فصول مختلف سال انجام می‌شوند، شامل تنوع قابل توجهی از سرگرمی‌های سنتی هستند. از جملهٔ این [[بازی|بازی‌ها]] می‌توان به کمپیرک (باب‌الله)، دیو و پری، لنگی دزخ، گرگ و بره، تنگی کتار، سنگ ملا، تنگی خورجین، خر دراز، قی‌جنگی، دست‌جنگی، چوب زرک، چوب‌بازی و [[اتن ملی|آتن ملی]] اشاره کرد.


'''بازی‌های محلی:'''  در دایکندی، بازی‌های محلی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی مردم را تشکیل می‌دهند. این بازی‌ها که در فصول مختلف سال به‌ویژه در شب‌های طولانی زمستان انجام می‌شوند، شامل تنوع قابل توجهی از سرگرمی‌های سنتی هستند. از جمله این بازی‌ها می‌توان به کمپیرک (باب الله)، دیو و پری، لنگی دزخ، گرگ و بره، تنگی کتار، سنگ ملا، تنگی خورجین، خر دراز، قی جنگی، دست جنگی، چوب زرک، چوب بازی و آتن ملی اشاره کرد. در کنار این بازی‌های سنتی، ورزش‌های مدرنی مانند فوتبال و والیبال نیز در سال‌های اخیر رواج یافته‌ است.<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/News/Content/57927/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%B3%D9%86%DA%AF%E2%80%8C-%D8%AA%D8%AE%D8%AA-%D9%88-%D8%A8%D9%86%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D9%88%DB%8C%D8%AF%DB%8C%D9%88 «سفر به «سنگ‌ تخت و بندر» ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲.]</ref> در ولایت دایکندی بیش از دو هزار ورزشکار وجود دارد که در رشته های فوتبال، والیبال ،شطرنج  دوش، پرورش اندام وورزش‌های رزمی فعالیت دارند. ورزش‌های رزمی شامل کانگفو ، موتای، نیوفول کانتک و تکواندو است.<ref>[https://web.archive.org/web/20210505102908/https://elections.pajhwok.com/dr/node/6107 «معرفی ولايت دايكندى»، خبرگزاری پژواک.]</ref>
در کنار این بازی‌های سنتی، ورزش‌های مدرن نیز در سال‌های اخیر رواج یافته‌<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/News/Content/57927/معرفی-ولسوالی-سنگ‌-تخت-و-بندر-در-ولایت-دایکندی-ویدیو «سفر به «سنگ تخت و بندر» ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲.]</ref> و بیش از دو هزار ورزشکار در رشته‌های فوتبال، والیبال، شطرنج، دوش، پرورش اندام وورزش‌های رزمی فعالیت دارند. ورزش‌های رزمی شامل کانگفو، موتای، نیوفول کانتک و تکواندو است.<ref>[https://web.archive.org/web/20210505102908/https://elections.pajhwok.com/dr/node/6107 «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک.]</ref>


در گذشته، مردم این منطقه برای گذران اوقات فراغت و گرم نگه داشتن فضای جمعی در شب‌های سرد زمستانی، دور هم جمع می‌شدند و به نقل قصه‌های پادشاهی، حمله‌خوانی و شاهنامه‌خوانی می‌پرداختند. این سنت دیرینه که به ساعت تیری معروف است، هنوز هم در برخی از روستاهای این ولسوالی حفظ شده و به عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه به حیات خود ادامه می‌دهد. این گردهمایی‌ها نه تنها نقش سرگرم‌کننده داشته، بلکه به‌عنوان رسانه‌ای برای انتقال ارزش‌های فرهنگی و تاریخی به نسل‌های بعدی عمل کرده‌اند.<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/News/Content/57927/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%B3%D9%86%DA%AF%E2%80%8C-%D8%AA%D8%AE%D8%AA-%D9%88-%D8%A8%D9%86%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D9%88%DB%8C%D8%AF%DB%8C%D9%88 «سفر به «سنگ‌ تخت و بندر» ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲.]</ref>
در گذشته، مردم این منطقه برای گذران اوقات فراغت و گرم نگه داشتن فضای جمعی در شب‌های سرد [[زمستان|زمستانی]]، دور هم جمع می‌شدند و به نقل قصه‌های پادشاهی، حمله‌خوانی و [[شاهنامه‌خوانی]] می‌پرداختند. این سنت دیرینه که به ساعت‌تیری معروف است، هنوز هم در برخی از روستاهای این ولسوالی حفظ شده و به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه به حیات خود ادامه می‌دهد.<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/News/Content/57927/معرفی-ولسوالی-سنگ‌-تخت-و-بندر-در-ولایت-دایکندی-ویدیو «سفر به «سنگ تخت و بندر» ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲.]</ref>


====موسیقی محلی====
====موسیقی محلی====
موسیقی محلی دایکندی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی مردم این منطقه محسوب می‌شود. سازهای اصلی این موسیقی شامل دمبوره و غیچک است که این سازها عمدتاً در مراسم شادی مانند عروسی‌ها و جشن‌های محلی و نیز در آیین‌های سوگواری به کار می‌روند.  
[[موسیقی محلی افغانستان|موسیقی محلی]] دایکندی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی مردم این منطقه محسوب می‌شود. سازهای اصلی این موسیقی شامل دمبوره و غیچک است که این سازها به‌طور عمده در مراسم [[شادی]] مانند عروسی‌ها و [[جشن|جشن‌های]] محلی و نیز در آیین‌های سوگواری به کار می‌روند. نوازندگان محلی با اجرای نغمه‌های خاص، داستان‌ها، حماسه‌ها و احساسات مردم منطقه را به تصویر می‌کشند. موسیقی دایکندی، با حفظ اصالت خود، در انتقال ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی نسل‌به‌نسل نقش مهمی ایفا کرده است.<ref>[https://web.archive.org/web/20210505102908/https://elections.pajhwok.com/dr/node/6107 «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک.]</ref>


نوازندگان محلی با اجرای نغمه‌های خاص، داستان‌ها، حماسه‌ها و احساسات مردم منطقه را به تصویر می‌کشند. موسیقی دایکندی، با حفظ اصالت خود، در انتقال ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی نسل‌به‌نسل نقش مهمی ایفا کرده است. این هنر سنتی، امروزه نیز در زندگی روزمره مردم جایگاه ویژه‌ای دارد و در تقویت هویت جمعی ساکنان این منطقه مؤثر است.<ref>[https://web.archive.org/web/20210505102908/https://elections.pajhwok.com/dr/node/6107 «معرفی ولايت دايكندى»، خبرگزاری پژواک.]</ref>
====آوازخوانان مشهور دایکندی====
'''سرور سرخوش''': از پیشگامان موسیقی در دایکندی که بیشتر به خاطر آهنگ‌های انقلابی و حماسی شناخته می‌شود. وی با نواختن دمبوره نقش مهمی در توسعه موسیقی محلی داشته است.  


====رقص‌‌ پشپو====
'''داود سرخوش''': معروف به سلطان دمبوره، هنرمندی که در ۱۹۷۰م در دایکندی متولد شد. او پنج آلبوم موسیقی منتشر کرده که مضامین وطنی و مهاجرت را در بر می‌گیرد. آثار او در میان افغانستانی‌های مقیم خارج محبوبیت زیادی دارد.
زنان و دختران دایکندی با رقص پیشپو، هنر و فرهنگ خود را به نمایش می‌گذارند. این رقص گروهی که ویژه زنان است، بیشتر در مراسم شاد مانند عروسی‌ها اجرا می‌شود و حرکات موزون آن همراه با شعرخوانی محلی، فضایی سرشار از نشاط و همبستگی ایجاد می‌کند. پیشپو که ریشه در سنت‌های مناطق مرکزی هزاره‌جات دارد، نه‌تنها یک سرگرمی، بلکه بیانگر روحیه جمعی و همدلی زنان این دیار است.<ref>[https://web.archive.org/web/20210505102908/https://elections.pajhwok.com/dr/node/6107 «معرفی ولايت دايكندى»، خبرگزاری پژواک.]</ref>


=== ساختار اجتماعی ===
'''سید انور آزاد''': خواننده‌ای که بیشتر با آهنگ‌های عامه‌پسند شناخته می‌شود. فعالیت هنری خود را در میان [[مهاجران افغانستانی در ایران|مهاجران افغانستان در ایران]] آغاز کرد و اکنون در استرالیا به کار خود ادامه می‌دهد.
ساختار اجتماعی دایکندی از یک نظام مبتنی بر ثروت و زمین‌داری، به سمت جامعه‌ای حرکت کرد که در آن دانش دینی و فعالیت‌های مذهبی به یکی از معیارهای مهم منزلت اجتماعی تبدیل شد. این تغییر، تأثیر عمیقی بر تحولات بعدی منطقه گذاشت و زمینه را برای نقش‌آفرینی بیشتر روحانیون در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی فراهم کرد.  


برای مثال پیش از تهاجم عبدالرحمان ۱۲۷۰ش، ساختار اجتماعی دایکندی بر پایه سلسله مراتب سنتی استوار بود. در رأس این هرم اجتماعی، میرها و بیگ‌ها قرار داشتند که به‌عنوان زمینداران بزرگ و افراد صاحب نفوذ، امور اجتماعی و اقتصادی منطقه را مدیریت می‌کردند. سادات نیز به‌دلیل انتساب به خاندان پیامبر اسلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند و مورد احترام عموم مردم قرار می‌گرفتند. در رده‌های میانی، کشاورزان خرده‌پا و مالداران محلی جای داشتند که اگرچه از ثروت و قدرت محدودی برخوردار بودند، اما در چرخۀ تولید نقش اساسی ایفا می‌کردند. در پایین‌ترین سطح این نظام، کارگران بی‌زمین و مزدوران (معروف به غریب‌کار) قرار داشتند که به کارهای سخت و خدمات روزمزدی مشغول بودند و از کمترین امتیازات اجتماعی برخوردار بودند.  
'''خیرعلی شهرستانی''': هنرمند اهل شهرستان دایکندی که در آثار خود به نقد رسم‌ورواج‌های ناپسند اجتماعی می‌پردازد. موسیقی او جنبه‌های فولکلور و انتقادی دارد.


پس از کشتار و سرکوب هزاره‌ها توسط عبدالرحمان، ساختار قدرت سنتی دچار تحول شد. نظام ارباب‌رعیتی تضعیف شد و بسیاری از خان‌ها و زمینداران بزرگ، بخشی از نفوذ خود را از دست دادند. این روند تا دهه‌های ۱۳۴۰ش و ۱۳۵۰ش ادامه یافت. در این دوره، با بازگشت روحانیون تحصیل‌کرده از نجف و ایران و تأسیس مدارس علمیه در هزارستان، جایگاه علما و طلاب در جامعه تقویت شد. این تحول، به تدریج موجب کاهش نفوذ خوانین محلی و افزایش نقش روحانیت شیعه در هدایت اجتماعی و فرهنگی مردم شد.<ref>تیمورخان‌اف، تاریخ ملی هزاره، ۱۳۷۲ش، ص۱۴۲-۹۹.</ref>  
'''صفدر خیرعلی''': نوازندهٔ دمبوره و خوانندهٔ اهل سنگتخت دایکندی که به‌دلیل سبک غیرمتعارف و جسورانه در موسیقی شناخته می‌شد. او در ۱۳۹۱ش در [[ایران]] درگذشت.


در دوران حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، ساختار اجتماعی دچار تحولات قابل توجهی شد و تحرک اجتماعی افزایش یافت که منجر به حضور تحصیلکردگان در مناصب شهری و حکومتی شد. در این میان، زنان نیز فرصت‌های بیشتری برای مشارکت سیاسی و اجتماعی پیدا کردند، به‌طوری که معصومه مردای<ref>[https://af.shafaqna.com/FA/147195 «معصومه مرادی تنها والی زن در افغانستان»، خبرگزاری شفقنا.]</ref> و رشیده شهیدی به ترتیب به‌عنوان والی دایکندی منصوب شدند. با این حال، این دستاوردها در جامعه‌ای با ساختار مردسالار و نفوذ گروه‌های افراطی با چالش‌های جدی مواجه بوده است. گزارش‌ها حاکی از تهدیدات مستمر علیه شهیدی از سوی گروه‌های تندرو و فشار برای برکناری وی بود.<ref>[https://8am.media/fa/eight-percent-of-women-in-local-government-leadership-the-first-female-district-governor-in-daikundi-took-office/ «حضور هشت درصدی زنان در رهبری حکومت محلی؛ نخستین ولسوال زن در دایکندی کارش را آغاز کرد»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح؛] [https://af.shafaqna.com/FA/445497 «'''رشيده شهيدی والی ولایت دايکندی شد'''»، خبرگزرای شفقنا.]</ref>
'''رووف سرخوش''': فرزند سرور سرخوش که در ۱۳۵۱م در بندر دایکندی متولد شد. وی تحصیلات خود را در رشته روزنامه‌نگاری در ترکیه به پایان رساند و همزمان به فعالیت در زمینه موسیقی محلی پرداخت. او سه آلبوم موسیقی منتشر کرده است.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/27/post-128/آوازخوانان-مشهور-و-نامدار-دایکندی- «'''آوازخوانان مشهور و نامدار دایکندی'''»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>


===ازدواج‌‌ و تشکیل خانواده===
====رقص پشپو====
در ولایت دایکندی، مراسم ازدواج مجموعه‌ای پیچیده از آیین‌ها و باورهای سنتی را در بر می‌گیرد که طی نسل‌ها حفظ شده‌اند. این سنت‌ها که ریشه در فرهنگ هزارگی دارد، هم‌اکنون در معرض تغییرات تدریجی قرار گرفته‌اند.
زنان و دختران دایکندی با رقص پیشپو، هنر و فرهنگ خود را به نمایش می‌گذارند. این رقص گروهی که ویژهٔ زنان است، بیشتر در مراسم شاد مانند عروسی‌ها اجرا می‌شود و حرکات موزون آن همراه با شعرخوانی محلی، فضایی سرشار از نشاط و همبستگی ایجاد می‌کند. پیشپو که ریشه در سنت‌های مناطق مرکزی هزاره‌جات دارد، نه‌تنها یک سرگرمی، بلکه بیانگر روحیهٔ جمعی و همدلی زنان این دیار است.<ref>[https://web.archive.org/web/20210505102908/https://elections.pajhwok.com/dr/node/6107 «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک.]</ref>


====خاستگاری====
===ساختار اجتماعی===
فرآیند ازدواج با مرحله خواستگاری آغاز می‌شود که در آن مادر پسر نقش محوری دارد. پس از توافق اولیه، هیئتی متشکل از ریش‌سفیدان خانواده پسر به همراه کدخدای محل برای مذاکره رسمی به خانه دختر می‌روند. در این دیدار، جزئیات شیربها (معمولاً 4-5 رأس گوسفند) و دیگر تعهدات مالی مشخص می‌شود. نکته جالب توجه اینجاست که نیمی از شیربها به صورت نقدی و نیمی دیگر به صورت جنسی پرداخت می‌شود، با این ویژگی که ارزش اجناس معمولاً بالاتر از قیمت واقعی برآورد می‌شود.
ساختار اجتماعی دایکندی از یک نظام مبتنی بر ثروت و زمین‌داری، به سمت جامعه‌ای حرکت کرد که در آن دانش دینی و فعالیت‌های مذهبی به یکی از معیارهای مهم منزلت اجتماعی تبدیل شد. این تغییر، تأثیر عمیقی بر تحولات بعدی منطقه گذاشت و زمینه را برای نقش‌آفرینی بیشتر روحانیون در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی فراهم کرد.


====نامزدی====
برای مثال پیش از تهاجم عبدالرحمان ۱۲۷۰ش، ساختار اجتماعی دایکندی بر پایهٔ سلسله مراتب سنتی استوار بود. در رأس این هرم اجتماعی، میرها و بیگ‌ها قرار داشتند که به‌عنوان زمین‌داران بزرگ و افراد صاحب نفوذ، امور اجتماعی و اقتصادی منطقه را مدیریت می‌کردند. سادات نیز به‌دلیل انتساب به خاندان پیامبر اسلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند و مورد احترام عموم مردم قرار می‌گرفتند. در رده‌های میانی، کشاورزان خرده‌پا و مالداران محلی جای داشتند که اگرچه از ثروت و قدرت محدودی برخوردار بودند، اما در چرخهٔ تولید نقش اساسی ایفا می‌کردند. در پایین‌ترین سطح این نظام، کارگران بی‌زمین و مزدوران (معروف به غریب‌کار) قرار داشتند که به کارهای سخت و خدمات روزمزدی مشغول و از امتیازات اجتماعی کم‌تر برخوردار بودند.
مراسم نامزدی که به «خویشی‌گری» معروف است، با ذبح حداقل یک رأس دام و توزیع آرد و روغن در میان اهالی روستا همراه است. در این مرحله، معمولاً یک روحانی یا ریش‌سفید محل، رسماً پیوند نامزدی را اعلام می‌کند. سنت‌های محلی سن مناسب ازدواج را برای پسران 15 سال به بالا و برای دختران 13 سال به بالا تعیین کرده‌اند.


====پیرو لچک====
پس از کشتار و سرکوب هزاره‌ها توسط امیر عبدالرحمان، ساختار قدرت سنتی دچار تحول شد. نظام ارباب‌رعیتی تضعیف شد و بسیاری از خان‌ها و زمینداران بزرگ، بخشی از نفوذ خود را از دست دادند. این روند تا دهه‌های ۱۳۴۰ش و ۱۳۵۰ش ادامه یافت. در این دوره، با بازگشت روحانیون تحصیل‌کرده از نجف و ایران و تأسیس مدارس علمیه در هزارستان، جایگاه علما و طلاب در جامعه تقویت شد. این تحول، به تدریج موجب کاهش نفوذ خوانین محلی و افزایش نقش روحانیت [[شیعه]] در هدایت اجتماعی و فرهنگی مردم شد.<ref>تیمورخان‌اف، تاریخ ملی هزاره، ۱۳۷۲ش، ص۱۴۲–۹۹.</ref>
حدود یک ماه پس از نامزدی، مراسم «پیرو لچک» یا «پایوازی» برگزار می‌شود که در آن خانواده داماد موظف به تهیه تعداد قابل توجهی لباس (حداقل 15 دست برای خانواده عروس و 5 دست برای خود عروس) به همراه لوازم آرایشی و جهیزیه هستند. این رسم که در گذشته محدودتر بود، امروزه به‌دلیل رقابت‌های اجتماعی به مراسمی پرهزینه تبدیل شده است.


====عروسی====
در دوران حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، ساختار اجتماعی دچار تحولات قابل توجهی شد و تحرک اجتماعی افزایش یافت که منجر به حضور تحصیلکردگان در مناصب شهری و حکومتی شد. در این میان، زنان نیز فرصت‌های بیشتری برای مشارکت سیاسی و اجتماعی پیدا کردند، به‌طوری که معصومه مردای<ref>[https://af.shafaqna.com/FA/147195 «معصومه مرادی تنها والی زن در افغانستان»، خبرگزاری شفقنا.]</ref> و رشیده شهیدی به ترتیب به‌عنوان والی دایکندی منصوب شدند. با این حال، این دستاوردها در جامعه‌ای با ساختار مردسالار و نفوذ گروه‌های افراطی با چالش‌های جدی مواجه بوده است. گزارش‌ها حاکی از تهدیدات مستمر علیه والیان زن دایکندی از سوی گروه‌های تندرو و فشار برای برکناری آنها بود.<ref>[https://8am.media/fa/eight-percent-of-women-in-local-government-leadership-the-first-female-district-governor-in-daikundi-took-office/ «حضور هشت درصدی زنان در رهبری حکومت محلی؛ نخستین ولسوال زن در دایکندی کارش را آغاز کرد»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح؛] [https://af.shafaqna.com/FA/445497 «'''رشیده شهیدی والی ولایت دایکندی شد'''»، خبرگزرای شفقنا.]</ref>
مراسم عروسی که معمولاً چند روز به طول می‌انجامد، با مشارکت گسترده جامعه محلی همراه است. زنان متخصص در پخت نان‌های محلی، مسئولیت تهیه غذا برای مهمانان را بر عهده می‌گیرند، در حالی که مردان به ذبح دام‌ها و پخت شوربا مشغول می‌شوند. باورهای محلی در این مرحله جالب توجه است؛ خانواده داماد به سرعت روده‌های دام ذبح شده را تصاحب می‌کنند تا از «گره زدن» آن توسط دیگران جلوگیری کنند، چرا که معتقدند این کار ممکن است باعث ناتوانی جنسی داماد شود.


مراسم حنابندان در شب عروسی با تشریفات خاصی انجام می‌شود. داماد ملزم به پرداخت مبلغی بین 1500 تا 2000 افغانی به زنانی است که حنا را آماده کرده‌اند. روز بعد، کاروان عروس به سمت خانه داماد حرکت می‌کند که در گذشته با اسب و امروزه با خودرو انجام می‌شود. در این مسیر، برخی باورهای عامیانه مانند «پا گذاشتن عروس و داماد روی پای یکدیگر» برای تعیین سروری در زندگی مشترک وجود دارد.
===ازدواج و تشکیل خانواده===
در ولایت دایکندی، مراسم [[ازدواج]] مجموعه‌ای پیچیده از آیین‌ها و باورهای سنتی را در بر می‌گیرد که طی نسل‌ها حفظ شده‌اند. این سنت‌ها که ریشه در فرهنگ هزارگی دارد، هم‌اکنون در معرض تغییرات تدریجی قرار گرفته است.


پس از عروسی، دورۀ «مبارک‌بادی» آغاز می‌شود که ممکن است تا یک ماه ادامه یابد. در این مدت، زنان روستا با آرد، روغن یا دیگر اقلام خوراکی به دیدار خانواده داماد می‌روند و در مقابل هدایایی مانند آیینه یا شانه دریافت می‌کنند. سپس مرحله «رایی‌خانه» فرا می‌رسد که در آن عروس برای مدتی (20 روز تا یک ماه) به خانه پدری بازمی‌گردد.
====خاستگاری====
فرایند ازدواج با مرحلهٔ [[خواستگاری]] آغاز می‌شود که در آن مادر پسر نقش محوری دارد. پس از توافق اولیه، هیئتی متشکل از ریش‌سفیدان خانوادهٔ پسر به همراه کدخدای محل برای مذاکرهٔ رسمی به [[خانه|خانهٔ]] [[دختر]] می‌روند. در این دیدار، جزئیات [[شیربها]] و دیگر تعهدات مالی مشخص می‌شود. بر اساس رسم قدیمی، نیمی از شیربها به‌صورت نقدی و نیمی دیگر به‌صورت غیر نقدی پرداخت می‌شود، با این ویژگی که ارزش اجناس به‌طور معمول بالاتر از قیمت واقعی برآورد می‌شود.


در برخی مناطق دایکندی، رسم «برنج مخصوص» که ریشه در فرهنگ مناطق همجوار هلمند دارد، اجرا می‌شود. در این آیین، مهمانان پس از صرف برنج موظف به گذاشتن تمام پول همراه خود در سفره هستند.
====نامزدی====
مراسم [[نامزدی]] که به «[[ازدواج در افغانستان|خویشی‌گری]]» معروف است، با [[ذبح اسلامی|ذبح]] حداقل یک رأس دام و توزیع [[آرد]] و روغن در میان اهالی روستا همراه است. در این مرحله، به‌طور معمول یک روحانی یا ریش‌سفید محل، به‌طور رسمی پیوند نامزدی را اعلام می‌کند. سنت‌های محلی [[سن ازدواج|سن مناسب ازدواج]] را برای پسران ۱۵ سال به بالا و برای دختران ۱۳ سال به بالا تعیین کرده است.


این سنت‌های پیچیده اگرچه از غنای فرهنگی منطقه حکایت دارد، اما در سال‌های اخیر تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله مشکلات اقتصادی، مهاجرت‌ها و تغییر ارزش‌های اجتماعی در حال دگرگونی است. افزایش هزینه‌های مراسم ازدواج و برخی باورهای سنتی، گاه به چالشی برای جوانان تبدیل شده‌اند. با این حال، بسیاری از این آیین‌ها کماکان با شدت در مناطق مختلف دایکندی پابرجا هستند و هویت فرهنگی این منطقه را شکل می‌دهند.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/24/post-118/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D8%B9%D9%86%D8%B9%D9%86%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>
====پیرو لچک====
حدود یک ماه پس از نامزدی، مراسم «پیرو لچک» یا «پایوازی» برگزار می‌شود که در آن خانوادهٔ داماد موظف به تهیه تعداد قابل توجهی لباس (حداقل ۱۵ دست برای خانواده عروس و ۵ دست برای خود عروس) به همراه لوازم آرایشی و [[جهیزیه]] است. این رسم که در گذشته محدودتر بود، امروزه به‌دلیل رقابت‌های اجتماعی به مراسمی پرهزینه تبدیل شده است.


===ازدواج‌های اجباری و زودهنگام===
====عروسی====
در بسیاری موارد، دختران در سنین ۱۳-۱۵ سالگی ناگزیر به پذیرش پیوندی می‌شوند که نه از روی خواست که بر اساس تصمیم بزرگان فامیل شکل گرفته است. تحقیقات میدانی نشان می‌دهد حدود ۶۸٪ ازدواج‌ها در برخی مناطق دایکندی زیر سن ۱۸ سالگی صورت می‌گیرد. این در حالی است که طبق قوانین اسلامی و بین‌المللی، سن ازدواج باید به بلوغ جسمی و روانی فرد متناسب باشد. این نوع ازدواج در قالب دوبیتی‌های محلی و نجواهای زنانه  بازتاب یافته است:
مراسم عروسی که به‌طور معمول چند روز طول می‌کشد با مشارکت گستردهٔ جامعه محلی همراه است. زنان متخصص در پخت نان‌های محلی، مسئولیت تهیهٔ غذا برای مهمانان را بر عهده می‌گیرند، در حالی که مردان به ذبح دام‌ها و پخت شوربا مشغول می‌شوند. باورهای محلی در این مرحله جالب توجه است؛ خانوادهٔ داماد به سرعت روده‌های دام ذبح‌شده را تصاحب می‌کنند تا از «گره‌زدن» آن توسط دیگران جلوگیری کنند، چرا که معتقدند این کار ممکن است باعث ناتوانی جنسی داماد شود.


ژاله ژاله موشونه اودیده مه
مراسم [[حنابندان در افغانستان|حنابندان]] در شب عروسی با تشریفات خاصی انجام می‌شود. داماد ملزم به پرداخت مبلغی بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ افغانی به زنانی است که [[حنا]] را آماده کرده‌اند. روز بعد، کاروان عروس به سمت خانهٔ داماد حرکت می‌کند که در گذشته با اسب و امروزه با خودرو انجام می‌شود. در این مسیر، برخی باورهای عامیانه مانند «پا گذاشتن عروس و داماد روی پای یکدیگر» برای تعیین سروری در زندگی مشترک وجود دارد.


               بابه مه خیر نبینه از گله مه
پس از عروسی، دورهٔ «مبارک‌بادی» آغاز می‌شود که ممکن است تا یک ماه ادامه یابد. در این مدت، زنان روستا با آوردن هدایا به دیدار خانواده داماد می‌روند و در مقابل هدایایی مانند آیینه یا شانه دریافت می‌کنند. سپس مرحله «رایی‌خانه» فرا می‌رسد که در آن عروس برای مدتی (۲۰ روز تا یک ماه) به خانه پدری بازمی‌گردد.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/24/post-118/فرهنگ-و-عنعنات-مردم-دایکندی «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>


               خسر مادر مه سر مه قار موشونه
====ازدواج‌های اجباری و زودهنگام====
 
در بسیاری موارد، دختران در سنین ۱۳–۱۵ سالگی ناگزیر به پذیرش پیوندی می‌شوند که نه از روی خواست که بر اساس تصمیم بزرگان فامیل شکل گرفته است. تحقیقات میدانی نشان می‌دهد حدود ۶۸٪ ازدواج‌ها در برخی مناطق دایکندی زیر سن ۱۸ سالگی صورت می‌گیرد. این نوع ازدواج در قالب دوبیتی‌های محلی و نجواهای زنانه بازتاب یافته است:<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/24/post-118/فرهنگ-و-عنعنات-مردم-دایکندی «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>
               باچه شی خاتو گره در بلی مه
{{آغاز نستعلیق}}
 
{{شعر|نستعلیق}}
            اگر مردم کفنم تافته باشد
{{ب|ژاله ژاله موشونه اودیده مه| بابه مه خیر نبینه از گله مه}}
 
{{ب| خسر مادر مه سر مه قار موشونه|باچه شی خاتو گره در بلی مه}}
            سر قبرم جوان کاکه باشد
{{ب|اگر مردم کفنم تافته باشد|سر قبرم جوان کاکه باشد}}
 
{{ب|جوان کاکه گک پیچی شی لخشوم|از تی خاک موگوم صدقه تو موشوم}}
            جوان کاکه گک پیچی شی لخشوم
{{پایان شعر}}
 
{{پایان نستعلیق}}
            از تی خاک موگوم صدقه ی تو موشوم<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/24/post-118/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D8%B9%D9%86%D8%B9%D9%86%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>
 
===عزاداری محرم در دایکندی===
در دایکندی، مراسم عزاداری محرم با آیین‌های خاصی همراه است که ریشه در باورهای عمیق مذهبی و سنت‌های محلی دارد. با شروع ماه محرم، علم عزاداری از حسینیه به خانه یکی از بزرگان منتقل می‌شود و با آیین قربانی و آغشته کردن علم به خون حیوان، رسم سوگواری آغاز می‌گردد. در طول دهه اول محرم، مردم هر روز پیش از ظهر در فضای باز مقابل حسینیه جمع می‌شوند.


مردان به‌صورت دایره‌وار و با حرکات هماهنگ به سینه‌زنی می‌پردازند، در حالی که زنان در بخش مخصوص خود در حسینیه حاضر می‌شوند. این مراسم با نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی به سبک محلی ادامه می‌یابد و در نهایت با دعا به پایان می‌رسد. سینه‌زنی در دایکندی دارای ریتم و حرکات خاصی است که ابتدا به‌صورت دایره‌ای و سپس با تغییر الگو انجام می‌شود و نشان‌دهنده انسجام اجتماعی در عین حفظ حالات عاطفی فردی است.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/24/post-118/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D8%B9%D9%86%D8%B9%D9%86%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>  
===آیین عزاداری===
'''مراسم محرم:''' در دایکندی، مراسم [[عزاداری]] [[ماه محرم|محرم]] با آیین‌های خاصی همراه است که ریشه در باورهای عمیق مذهبی و سنت‌های محلی دارد. با شروع ماه محرم، [[علم (نشان)|علم]] عزاداری از [[حسینیه]] به خانهٔ یکی از بزرگان منتقل می‌شود و با آیین [[قربانی کردن|قربانی]] و آغشته‌کردن علم به خون حیوان، رسم سوگواری آغاز می‌شود. مردان به‌صورت دایره‌وار و با حرکات هماهنگ به سینه‌زنی می‌پردازند، در حالی که زنان در بخش مخصوص خود در حسینیه حاضر می‌شوند. این مراسم با نوحه‌خوانی و [[روضه‌خوانی]] به سبک محلی ادامه می‌یابد و در نهایت با [[دعا]] به پایان می‌رسد.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/24/post-118/فرهنگ-و-عنعنات-مردم-دایکندی «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>


===مراسم ترحیم در دایکندی===
'''مراسم ترحیم:''' فرهنگ سوگواری برای اموات در دایکندی شامل سلسله مراتبی از آیین‌ها است که از لحظه [[خاکسپاری]] آغاز می‌شود. هنگام انتقال جنازه به قبرستان، حاضران با [[ذکر]] [[صلوات]] خاص، میت را همراهی می‌کنند و با سه بار زمین گذاشتن جنازه، آمادگی نمادین برای ورود به قبر ایجاد می‌شود. پس از تدفین، مراسم «شامی» در روز اول برگزار می‌شود که در آن خانواده متوفی از همسایگان و آشنایان پذیرایی می‌کنند.
فرهنگ سوگواری برای اموات در دایکندی شامل سلسله مراتبی از آیین‌هاست که از لحظه خاکسپاری آغاز می‌شود. هنگام انتقال جنازه به قبرستان، حاضران با ذکر صلوات خاص، میت را همراهی می‌کنند و با سه بار زمین گذاشتن جنازه، آمادگی نمادین برای ورود به قبر ایجاد می‌شود. پس از تدفین، مراسم «شامی» در روز اول برگزار می‌شود که در آن خانواده متوفی از همسایگان و آشنایان پذیرایی می‌کنند.  


در سه روز نخست، همسایگان هر صبح پس از نمار بر مزار حاضر شده و قرآن تلاوت می‌کنند. سنت «جمعه‌ی» به عنوان مراسم هفتگی در سه جمعه متوالی و آیین «چله» در چهلمین روز وفات، از دیگر مراسمی است که با هدف یادبود و طلب مغفرت برگزار می‌شود. این آیین‌ها نه تنها جنبه مذهبی دارند، بلکه به عنوان سازوکاری اجتماعی برای حمایت از بازماندگان و حفظ پیوندهای انسانی عمل می‌کنند.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/24/post-118/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D8%B9%D9%86%D8%B9%D9%86%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>
در ۳ روز نخست، همسایگان هر صبح پس از [[نماز]] بر مزار حاضر شده و [[قرآن]] تلاوت می‌کنند. سنت «جمعه‌ای» به‌عنوان مراسم هفتگی در ۳ جمعه متوالی و آیین «چله» در چهلمین روز وفات، از دیگر مراسمی است که با هدف یادبود برگزار می‌شود. این آیین‌ها علاوه‌بر جنبهٔ مذهبی به‌عنوان سازوکاری اجتماعی برای حمایت از بازماندگان و حفظ پیوندهای انسانی عمل می‌کند.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/24/post-118/فرهنگ-و-عنعنات-مردم-دایکندی «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>


===مناسبت‌های ملی و فرهنگی در دایکندی===
===مناسبت‌های ملی و فرهنگی در دایکندی===
====عید نوروز====
====عید نوروز====
در ولایت دایکندی، نوروز به‌عنوان عیدی مهم با پختن حلوای سرخ جشن گرفته می‌شود. این غذای سنتی که از آرد، روغن و سمنک در دیگ چدنی تهیه می‌شود، در گذشته به‌دلیل شرایط سخت آب‌وهوایی و کمبود مواد غذایی، نقش مهمی در تغذیه مردم مناطق مرکزی مانند دایکندی، بامیان و غور داشت. زنان پیش از نوروز وسایل پخت این غذا را آماده می‌کردند و حلوای سرخ نماد این عید بود، اما امروزه با تغییر سبک زندگی، این رسم کمرنگ شده و غذاهایی مانند پلو و گوشت جایگزین آن شده‌اند.  
در ولایت دایکندی، [[نوروز]] به‌عنوان عیدی مهم با پختن [[غذاهای سنتی افغانستان|حلوای سرخ]] [[جشن]] گرفته می‌شود. این غذای سنتی که از [[آرد]]، روغن و سمنک در دیگ چدنی تهیه می‌شود، در گذشته به‌دلیل شرایط سخت آب‌وهوایی و کمبود مواد غذایی، نقش مهمی در تغذیه مردم مناطق مرکزی مانند دایکندی، بامیان و غور داشت.


از دیگر رسوم نوروزی در دایکندی می‌توان به مسابقات ورزشی و کوهنوردی جوانان، خواندن اشعار حماسی مانند حمله حیدری (که در گذشته رواج داشت) و برگزاری محافل کوچک توسط زنان اشاره کرد. رحیمی‌زاده بر حفظ این آداب و رسوم تأکید دارد، هرچند امروزه مردم بیشتر با گردهمایی و پخت غذاهای متنوع نوروز را گرامی می‌دارند.<ref>[https://pajhwok.com/fa/2016/03/19/%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%BE%D8%AE%D8%AA%D9%86-%D8%AD%D9%84%D9%88%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D8%AE-%D8%AC%D8%B4%D9%86-%DA%AF/ «نوروز در دایکندی با پختن حلوای سرخ جشن گرفته مى شود»، خبرگزاری پژواک.]</ref>
از دیگر رسوم نوروزی در دایکندی می‌توان به مسابقات [[ورزش|ورزشی]] و کوهنوردی جوانان، خواندن اشعار حماسی مانند حمله حیدری (که در گذشته رواج داشت) و برگزاری محافل کوچک توسط زنان اشاره کرد.<ref>[https://pajhwok.com/fa/2016/03/19/نوروز-در-دایکندی-با-پختن-حلوای-سرخ-جشن-گ/ «نوروز در دایکندی با پختن حلوای سرخ جشن گرفته می‌شود»، خبرگزاری پژواک.]</ref>


====اعیاد مذهبی====
====اعیاد مذهبی====
در دایکندی، عید فطر با آیین‌های ویژه‌ای همراه است. صبح عید، مردم با لباس‌های نو به مصلی می‌روند و پس از نماز، به دیدار بزرگان و دست‌بوسی می‌پردازند. خانواده‌هایی که عزیزی را از دست داده‌اند، پذیرای تسلیت‌گویان هستند. کودکان با شادی عیدی می‌گیرند و سه روز جشن برپاست. شب قبل از عید، زنان حلوا و سمنک پخته و به یاد درگذشتگان نذری می‌دهند.  
در دایکندی، [[عید فطر]] با آیین‌های ویژه‌ای همراه است. صبح عید، مردم با لباس‌های نو به مصلی می‌روند و پس از نماز، به دیدار بزرگان و دست‌بوسی می‌پردازند. خانواده‌هایی که عزیزی را از دست داده‌اند، پذیرای تسلیت‌گویان هستند. کودکان با شادی عیدی می‌گیرند و ۳ روز جشن برپا است. شب قبل از عید، زنان حلوا و سمنک پخته و به یاد درگذشتگان نذری می‌دهند.
 
در عید قربان نیز مراسم قربانی و نذری‌دهی برگزار می‌شود. خانواده‌های داماد برای عروس هدایایی می‌برند و مسابقات محلی برگزار می‌کنند. این آیین‌ها نشان‌دهندۀ پیوند عمیق مذهب و فرهنگ در زندگی مردم دایکندی است.<ref>[https://www.avapress.com/fa/report/96074/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%85-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA-%D8%B9%DB%8C%D8%AF-%D8%B3%D8%B9%DB%8C%D8%AF-%D9%81%D8%B7%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 «نگاهی به آداب و رسوم بزرگداشت عید سعید فطر در افغانستان»، خبرگزاری آوا.]</ref>


===معارف و تحصیلات عالی===
در [[عید قربان]] نیز مراسم قربانی و نذری‌دهی برگزار می‌شود. خانواده‌های داماد برای عروس هدایایی می‌برند و مسابقات محلی برگزار می‌کنند. این آیین‌ها نشان‌دهندهٔ پیوند عمیق مذهب و فرهنگ در زندگی مردم دایکندی است.<ref>[https://www.avapress.com/fa/report/96074/نگاهی-آداب-رسوم-بزرگداشت-عید-سعید-فطر-افغانستان «نگاهی به آداب و رسوم بزرگداشت عید سعید فطر در افغانستان»، خبرگزاری آوا.]</ref>
مؤسسه تحصیلات عالی ناصر خسرو دایکندی در سال ۱۳۸۷ با تلاش جمعی از استادان دانشگاهی و با حمایت هیئت امنا و هیئت مؤسس دلسوز تأسیس شد. این مرکز آموزشی از بدو تأسیس با اخذ مجوز رسمی، فعالیت خود را با جذب دانشجو در سه رشته کارشناسی جهانگردی، بیمه و مدیریت بازرگانی آغاز نمود. در سال ۱۳۹۱ با انتقال به پردیس اصلی در زمینی به مساحت ۳۰ هکتار، توسعه چشمگیری یافت و اولین گروه دانشجویان هنر را پذیرش کرد.  


امروزه این مؤسسه دارای امکانات آموزشی و رفاهی گسترده‌ای شامل سالن آمفی‌تئاتر، آتلیه و کارگاه‌های تخصصی (عکاسی، معماری، دوخت و گرافیک)، زمین ورزشی، خوابگاه دانشجویی، سلف سرویس، کتابخانه، پارکینگ و فضای سبز وسیع است. این مرکز با رشد مستمر، نقش مهمی در ارتقای تحصیلات عالی در منطقه دایکندی ایفا می‌کند.<ref>[https://hnkh.ac.ir/%d8%aa%d8%a7%d8%b1%db%8c%d8%ae%da%86%d9%87/ «اندکی درباره مؤسسه آموزش عالی ناصرخسرو»، وب‌سایت مؤسسۀ تحصیلات عالی ناصر خسرو.]</ref>
===جشنواره گل بادام دایکندی===
ولایت دایکندی یکی از مناطق مهم کشاورزی در افغانستان محسوب می‌شود که بادام به‌عنوان محصول اصلی آن جایگاه ویژه‌ای دارد. این محصول علاوه‌بر تأمین معیشت مردم، در بازارهای داخلی و خارجی نیز جایگاه مناسبی دارد. در سال‌های اخیر، با توجه به اهمیت اقتصادی و فرهنگی بادام، مراسمی تحت عنوان [[جشنواره‌های محلی افغانستان|جشن گل بادام]] در فصل [[بهار]] برگزار می‌شود.


مکاتب، دارالعلوم‌ها، مراکز تعلیمات تخنیکی و مراکز سواد حیاتی متعددی در سطح ولایت دایکندی با صدها معلم و نزدیک به 200 هزار دانش‌آموز وجود دارند.<ref>   فروغی، «معلومات اجمالی از مکاتب ولایت دایکندی در سال تعلیمی 1393»، وب‌سایت پیام دایکندی.</ref>
این مراسم همزمان با شکوفه‌دهی درختان بادام سازماندهی می‌شود و شامل برنامه‌های فرهنگی از جمله قرائت مقالات و اشعار در مورد بهار و شکوفه‌های بادام است. این رویداد علاوه‌بر جنبه‌های فرهنگی، به‌عنوان فرصتی برای معرفی ظرفیت‌های کشاورزی منطقه نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/Iran/Content/52046/خانه%20پدری%20(1380) «معرفی ولایت دایکندی افغانستان به روایت تصویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲.]</ref>


دانشگاه دولتی دایکندی در سال 1393ش در شهر نیلی افتتاح شد. دانشگاه خصوصی ناصرخسرو نیز از سال‌ها پیش در مرکز ولایت دایکندی مشغول فعالیت است.<ref>  «تهداب تعمیر دانشگاه دایکندی طی محفلی ...»، پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی.</ref>  در ولایت دایکندی بیش از 20 مدرسۀ دینی مشغول ارائۀ خدمات آموزش علوم دینی است.<ref>  نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی. </ref>
===معارف و تحصیلات عالی===
 
====۱. معارف (آموزش و پرورش)====
===حوزه‌های علمیه===
ولایت دایکندی با دارابودن حدود ۴۰۰ مکتب آموزشی، از جمله ۹۰ مکتب ابتدایی، ۹۸ مکتب متوسطه و ۲۰۷ لیسه، زیرساخت آموزشی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان ایجاد کرده است. از این تعداد، تنها ۱۳۹ مکتب از ساختمان‌های اساسی و پخته برخوردار است در حالی که ۳۵ مکتب در بناهای گلی و ۱۸۷ مکتب دیگر فاقد ساختمان مناسب است.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1398/04/12/وضعیت-معارف-دایکندی «وضعیت معارف دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>
حوزه‌های علمیه در ولایت دایکندی به رغم محدودیت‌های فراوان، نقش محوری در حفظ و ترویج معارف اسلامی در این منطقه ایفا می‌کنند. حدود بیست مدرسه علمیه در این ولایت فعالیت دارند که عمدتاً به دلیل کمبود حمایت مالی و نبود امکانات کافی، با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند.<ref>[http://daikundilibrary.blogfa.com/ «مدارس علمیه ولایت دایکندی»، وبلاگ کتابخانه دایکندی.]</ref>
 
این مراکز دینی که اغلب به صورت نیمه‌فعال اداره می‌شوند، با حداقل امکانات به پرورش طلاب علوم دینی می‌پردازند. سابقه تأسیس مدارس دینی در دایکندی به دوران پس از تهاجم عبدالرحمان خان بازمی‌گردد، زمانی که شیخ حمزه نوری اولین مدرسه علمیه را در منطقه سنگ‌تخت بنیان نهاد. در دهه ۱۳۵۰ش نیز طلاب مقیم نجف با تأسیس مدرسه توحیدیه در دره خودی ولسوالی خدیر، گام دیگری در توسعه آموزش‌های دینی برداشتند.<ref>ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۴۷۸-۴۷۱.</ref>


امروزه اگرچه برخی مراجع تقلید و نهادهایی مانند جامعه المصطفی با کمک‌های محدود از بخشی از این مدارس حمایت می‌کنند، اما این حمایت‌ها به دلیل پراکندگی و اندک بودن، پاسخگوی نیازهای اساسی این مراکز نیست. با این حال، همین مدارس با امکانات اندک، کماکان به عنوان پایگاه‌های اصلی تربیت نیروهای مذهبی و ترویج معارف اسلامی در منطقه به فعالیت خود ادامه می‌دهند و در شکل‌دهی به سبک زندگی دینی مردم نقش بسزایی ایفا می‌کنند.
ولایت دایکندی با وجود محرومیت‌های گستردهٔ آموزشی و کمبود شدید امکانات، در دههٔ ۱۳۹۰ش شاهد ظهور نسلی سختکوش و مقاوم در عرصه تحصیل بوده است. دانش‌آموزان این منطقه با بهره‌گیری از سبک زندگی مبتنی بر پشتکار و مقاومت، موفق به ثبت رکورد بی‌سابقه ۱۰۰ درصد قبولی در آزمون کانکور سراسری ۱۳۹۰ش شد. این دستاورد در شرایطی محقق شده که مدارس منطقه با کمترین امکانات آموزشی و زیرساخت‌های فرسوده به فعالیت ادامه می‌دادند.
==امکانات رفاهی==
شهر نیلی دارای یک پارک مشهور بنام پارک بادام و چوک بادام است؛ این شهر مرکزی در دشت نیلی واقع شده است.<ref>  «ولایت دایکندی»، وب‌سایت ویکی سفر.</ref>


ولایت دایکندی با مشکلات جدی در زمینه راه‌های مواصلاتی مواجه است که بیشتر مناطق آن در هفت ماه از سال به دلیل بارش برف، نبود پل‌های مناسب و شرایط صعب‌العبور کوهستانی کاملاً از دسترس خارج می‌شوند. این انزوا موجب اختلال در انتقال بیماران، توزیع کالاهای اساسی و انجام امور اداری شده و توسعه منطقه را با چالش‌های اساسی رو به رو کرده است.<ref>[http://www.afghanpaper.com/info/velaiat/daikondi.htm «'''ولایت دایکندی'''»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.]</ref> در ولایت دایکندی تنها10 کیلومتر سرک (جاده) از مرکز به‌سوی ولسوالی شهرستان آسفالت شده است.<ref>   «سهم مردم دایکندی از هزاران کیلومتر سرک پخته در افغانستان فقط 10 کیلومتر!»، پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی.</ref>
روحیهٔ علمی و انگیزهٔ بالای تحصیلی در میان جوانان دایکندی، نشانگر عمق فرهنگ دانش‌پروری و ارزش‌گذاری به علم‌آموزی در سبک زندگی این جامعه است. با وجود سیاست‌های تبعیض‌آمیز در توزیع امکانات آموزشی و موانع متعدد، اهالی این منطقه همواره آموزش را به‌عنوان راهبردی برای ارتقای کیفیت زندگی و خروج از چرخهٔ محرومیت پیگیری کرده‌اند.<ref>[http://www.afghanpaper.com/nbody.php?id=20691 «قبولی همه شرکت کنندگان در کانکور دایکندی»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.]</ref> اما پس از به حاکمیت رسیدن مجدد طالبان روند کاهشی بوده است. شرکت‌کنندگان کانکور ۱۴۰۳ش به ۹۷۳ نفر (فقط پسران) تقلیل یافته که نسبت به سال ۱۴۰۰ش (۴٬۲۵۲ نفر) ۷۷٪ کاهش نشان می‌دهد.<ref>[https://www.farhangpress.af/کاهش-چشمگیر-داوطلبان-آزمون-کانکور-در-و/ «کاهش چشمگیر داوطلبان آزمون کانکور در ولایت‌های دایکندی و بلخ»، خبرگزاری فرهنگ.]</ref>


ولایت دایکندی از نظر موقعیت جغرافیایی در مسیرهای اصلی ترانزیت و تجارت کشور قرار نگرفته و فاقد هرگونه ارتباط با شبکه سرک‌های حلقوی افغانستان است. این منطقه محروم حتی از داشتن یک میدان هوایی محلی و ابتدایی نیز بی‌بهره است که این امر موجب انزوای بیشتر آن شده است. عدم دسترسی به زیرساخت‌های حمل و نقل مدرن، چالش‌های جدی در زمینه ارتباطات، تجارت و ارائه خدمات ضروری به ساکنان ایجاد کرده است. این انزوای جغرافیایی تأثیر مستقیمی بر توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه داشته و آن را از چرخه اصلی اقتصاد کشور دور نگه داشته است.<ref>[https://www.avapress.com/fa/article/146754/%DB%8C%D8%A7%D8%AF%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%88%D9%86-%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1-%D8%AD%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D9%81%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86 «یادداشت معاون رئیس جمهور از حاشیه‌های سفر به دایکندی و بامیان»، خبرگزاری آوا.]</ref>
====۲. تحصیلات عالی====
'''الف. دانشگاه‌ها:''' مراکز تحصیلات عالی متناسب و شرایط جغرافیایی این منطقه رشد نکرده است. تنها دانشگاه دولتی دایکندی در ۱۳۹۳ش در شهر نیلی افتتاح شد.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1395/08/04/تهداب-تعمیر-دانشگاه-دایکندی-طی-محفلی-با-شکوهی-در-بند-رمکک-مرکز-ولایت-دایکندی-گذاشته-شد «تهداب تعمیر دانشگاه دایکندی طی محفلی ...»، پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی.]</ref> مؤسسه تحصیلات عالی ناصر خسرو دایکندی در ۱۳۸۷ش با تلاش جمعی از استادان دانشگاهی و با حمایت هیئت امنا تأسیس شد. این مرکز آموزشی از بدو تأسیس با اخذ مجوز رسمی، فعالیت خود را با جذب دانشجو در سه رشته کارشناسی جهانگردی، بیمه و مدیریت بازرگانی آغاز نمود. در ۱۳۹۱ش با انتقال به پردیس اصلی در زمینی به مساحت ۳۰ هکتار، توسعه چشمگیری یافت و اولین گروه دانشجویان هنر را پذیرش کرد.


ولایت دایکندی در حال حاضر دارای یک میدان هوایی (فرودگاه) در مرکز به نام میدان هوایی نیلی است.<ref>   «پرواز موفقیت آمیز نخستین خلبان زن ولایت دایکندی»، خبرگزاری فارس- افغانستان.</ref>
امروزه این مؤسسه دارای امکانات آموزشی و رفاهی گسترده‌ای شامل سالن آمفی‌تئاتر، آتلیه و کارگاه‌های تخصصی (عکاسی، معماری، دوخت و گرافیک)، زمین ورزشی، خوابگاه دانشجویی، سلف سرویس، [[کتابخانه]]، پارکینگ و فضای سبز وسیع است. این مرکز با رشد مستمر، نقش مهمی در ارتقای تحصیلات عالی در منطقه دایکندی ایفا می‌کند.<ref>[https://hnkh.ac.ir/تاریخچه/ «اندکی درباره مؤسسه آموزش عالی ناصرخسرو»، وب‌سایت مؤسسۀ تحصیلات عالی ناصر خسرو.]</ref>


تنها بند (سد) برق ساخته‌شده در دایکندی بند سوختوک است که در مرکز ولایت دایکندی و روی رودخانۀ «لزیر» یکی از سرچشمه‌های رودخانۀ هلمند ساخته شده و با ظرفیت 700 کیلووات برق فعال است که از آن برای روشنایی شهر نیلی استفاده می‌شود.<ref>   «آغاز آبگیری بند برق سوختوک دایکندی»، شفقنا- افغانستان. </ref>
'''حوزه‌های علمیه:''' سابقهٔ تأسیس مدارس دینی در دایکندی به دوران پس از تهاجم عبدالرحمان خان بازمی‌گردد، زمانی که حمزه نوری اولین مدرسهٔ علمیه (دینی) را در منطقهٔ سنگ‌تخت بنیان نهاد. در دههٔ ۱۳۵۰ش نیز طلاب مقیم نجف با تأسیس مدرسهٔ توحیدیه در درهٔ خودی ولسوالی خدیر، گام دیگری در توسعهٔ آموزش‌های دینی برداشتند.<ref name=":2">ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۴۷۸–۴۷۱.</ref>


===مراکز‌‌ درمانی===
حوزه‌های علمیه در ولایت دایکندی به‌رغم محدودیت‌های فراوان، نقش محوری در حفظ و ترویج معارف اسلامی در این منطقه دارد. حدود ۲۰ مدرسه علمیه در این ولایت فعالیت دارند که به‌طور عمده به‌دلیل کمبود حمایت مالی و نبود امکانات کافی، با مشکلات عدیده‌ای مواجه است.<ref>[http://daikundilibrary.blogfa.com/ «مدارس علمیه ولایت دایکندی»، وبلاگ کتابخانه دایکندی.]</ref>
ولایت دایکندی با داشتن ۱۴۰ مرکز صحی (سیار و ثابت) و یک شفاخانه ۱۰۰ بستری دولتی، همچنان با چالش‌های جدی در ارائه خدمات بهداشتی مواجه است. بسیاری از باشنده‌گان به‌ویژه در مناطق دورافتاده از نبود امکانات کافی، کمبود پزشک متخصص، کمبود ادویه و تراکم بیمار در مراکز درمانی رنج می‌برند.  


شرایط جغرافیایی صعب‌العبور، پراکندگی جمعیت و ضعف اقتصادی موجب شده است که بسیاری از بیماران نتوانند به موقع به مراکز درمانی دسترسی پیدا کنند و برخی مجبور به سفرهای طولانی به کابل یا ولایات همجوار شوند. در حالی که بخش خصوصی نیز در ارائه خدمات درمانی فعال است، نبود زیرساخت‌های دارویی مناسب و کمبود تجهیزات پزشکی همچنان از موانع اصلی ارتقای سطح بهداشت در این منطقه محسوب می‌شود.<ref>[https://pajhwok.com/fa/2023/03/14/some-residents-of-daikundi-complain-about-lack-of-access-to-health-services/ «برخی باشنده‌گان دایکندی از عدم دسترسی به خدمات صحی شکایت دارند»،  خبرگزاری پژواک.]</ref>
امروزه اگرچه برخی مراجع تقلید و نهادهایی مانند جامعة المصطفی العالمیه با کمک‌های محدود از بخشی از این مدارس حمایت می‌کنند، اما این حمایت‌ها به‌دلیل پراکندگی و اندک‌بودن، پاسخگوی نیازهای اساسی این مراکز نیست. با این حال، همین مدارس با امکانات اندک، کماکان به‌عنوان پایگاه‌های اصلی تربیت نیروهای مذهبی و ترویج معارف اسلامی در منطقه به فعالیت خود ادامه می‌دهند و در شکل‌دهی به سبک زندگی دینی مردم نقش بسزایی ایفا می‌کنند.<ref>ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۴۷۸–۴۷۱.</ref>
 
یک شفاخانۀ 20 بستر اختصاصی ترک اعتیاد در نیلی ساخته شده است.<ref>  طاهری، «دایکندی؛ با 70 هزار معتاد و یک شفاخانۀ 20 بستر ترک اعتیاد»، روزنامۀ 8 صبح.</ref>


==اماکن تاریخی و مذهبی ولایت دایکندی==
==اماکن تاریخی و مذهبی ولایت دایکندی==
ولایت دایکندی مانند‌دیگر مناطق افغانستان، از میراث غنی تاریخی و مذهبی برخوردار بوده که هر یک بیانگر بخشی از هویت فرهنگی این منطقه است و پیوند ناگسستنی بین نسل‌های گذشته و حال برقرار ساخته و هویت فرهنگی مردم دایکندی را به نمایش می‌گذارد.  
ولایت دایکندی مانند دیگر مناطق [[افغانستان]]، از میراث غنی تاریخی و مذهبی برخوردار بوده که هر یک بیانگر بخشی از هویت فرهنگی این منطقه است و پیوند ناگسستنی بین نسل‌های گذشته و حال برقرار ساخته و هویت فرهنگی مردم دایکندی را به نمایش می‌گذارد.


===زیارت شاه طوس===
===زیارت شاه طوس===
زیارت شاه طوس یکی از مکان‌های مذهبی و تاریخی مهم در ولایت دایکندی محسوب می‌شود. این مکان که بر فراز کوه شاه در مرز بین مناطق اجرستان (ولایت غزنی) و گیرومیرامور (ولایت دایکندی) واقع شده، از دیرباز مورد توجه مردم منطقه بوده است.
زیارت شاه طوس یکی از مکان‌های مذهبی و تاریخی مهم در ولایت دایکندی محسوب می‌شود. این مکان که بر فراز کوه شاه در مرز بین مناطق اجرستان (ولایت غزنی) و میرامور (ولایت دایکندی) واقع شده، از دیرباز مورد توجه مردم منطقه بوده است. بر اساس باورهای محلی، این زیارتگاه منسوب به یکی از نوادگان [[امام موسی کاظم]] است. موقعیت جغرافیایی خاص این مکان در ارتفاع زیاد، آن را به زیارتگاه منحصربه‌فرد منطقه تبدیل کرده است. دسترسی به این مکان به‌دلیل ارتفاع زیاد و شرایط جوی خاص، نیازمند طی مسیرهای کوهستانی دشواری است.


بر اساس باورهای محلی، این زیارتگاه منسوب به یکی از نوادگان امام موسی کاظم(ع) است. موقعیت جغرافیایی خاص این مکان در ارتفاع زیاد، آن را به یکی از منحصر به فردترین زیارتگاه‌های منطقه تبدیل کرده است. دسترسی به این مکان به دلیل ارتفاع زیاد و شرایط جوی خاص، نیازمند طی مسیرهای کوهستانی دشواری است.
ساختار معماری زیارت شامل [[گنبد]] و [[ضریح|ضریحی]] است که در طول سال‌ها حفظ شده است. این مکان به‌عنوان یکی از نقاط مهم زیارتی برای ساکنان مناطق اطراف از جمله غزنی، دایکندی، [[بامیان]] و وردک شناخته می‌شود. زائران [[شیعه]] و سنی از نقاط مختلف برای زیارت و ادای احترام به این مکان مراجعه می‌کنند. زیارت شاه طوس علاوه‌بر اهمیت مذهبی، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه محسوب می‌شود و در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم محلی جایگاه ویژه‌ای دارد.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1395/07/25/نگاهی-به-اماکن-متبرکه-و-تاریخی-ولسوالی-میرامور-ولایت-دایکندی «نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>
 
ساختار معماری زیارت شامل گنبد و ضریحی است که در طول سال‌ها حفظ شده‌اند. این مکان به عنوان یکی از نقاط مهم زیارتی برای ساکنان مناطق اطراف از جمله غزنی، دایکندی، بامیان و وردک شناخته می‌شود. زائران از نقاط مختلف برای زیارت و ادای احترام به این مکان مراجعه می‌کنند.
 
زیارت شاه طوس علاوه‌بر اهمیت مذهبی، به عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه محسوب می‌شود و در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم محلی جایگاه ویژه‌ای دارد. این مکان نمادی از پیوند تاریخی و فرهنگی مردم مناطق مختلف است و در تقویت روابط اجتماعی بین جوامع محلی نقش ایفا می‌کند.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1395/07/25/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%86-%D9%85%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DA%A9%D9%87-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>


===زیارت شاه قصور===
===زیارت شاه قصور===
در منطقه بردیز گیرو علیا واقع شده است. این مزار که به یکی از نوادگان امام موسی کاظم‌ منسوب بوده دارای گنبد و ضریحی با معماری مدرن‌‌‌ است. دسترسی نسبتاً آسان به این زیارتگاه، آن را به یکی از مقاصد مهم زائران تبدیل کرده است. مردم محلی از مذاهب مختلف با اعتقادات خاص خود به این مکان مراجعه می‌کنند.
در منطقه بردیز علیا واقع شده است. این مزار که به یکی از نوادگان امام موسی کاظم منسوب بوده دارای گنبد و ضریحی با معماری مدرن است. دسترسی آسان به این زیارتگاه، آن را به یکی از مقاصد مهم زائران تبدیل کرده است. مردم محلی از مذاهب مختلف با اعتقادات خاص خود به این مکان مراجعه می‌کنند.


===زیارت شاه تراب===
===زیارت شاه تراب===
در قریه پلاس (منطقه چهارصدخانه) قرار دارد. این مکان با چشمه آب گرم طبیعی خود شناخته می‌شود که خواص درمانی آن مورد توجه زائران است. دو حمام در مجاورت چشمه احداث شده که امکان استفاده از آب گرم را برای زائران فراهم می‌کند. این زیارتگاه در مراسم مذهبی و اجتماعی مردم منطقه نقش فعالی دارد.
در قریه پلاس (منطقهٔ چهارصدخانه) قرار دارد. این مکان با چشمهٔ آب گرم طبیعی خود شناخته می‌شود که خواص درمانی آن مورد توجه زائران است. دو حمام در مجاورت چشمه احداث شده که امکان استفاده از آب گرم را برای زائران فراهم می‌کند. این زیارتگاه در مراسم مذهبی و اجتماعی مردم منطقه نقش فعالی دارد.


در فاصله ۲۰ کیلومتری این زیارت، بند طبیعی ناهور کدو قرار دارد که در باورهای محلی به حضرت علی نسبت داده می‌شود. این بند با ویژگی‌های منحصر به فرد خود از جمله تغییر رنگ آب در برخی سال‌ها، همواره مورد توجه بوده است. تلاش‌های ناموفق برای ساخت سازه‌های نظامی در مجاورت این بند در دوره‌ای از تاریخ، بر تقدس آن در نزد مردم محلی افزوده است.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1395/07/25/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%86-%D9%85%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DA%A9%D9%87-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>
در فاصلهٔ ۲۰ کیلومتری این زیارت، بند طبیعی ناهور کدو قرار دارد که در باورهای محلی به [[امام علی|حضرت علی]] نسبت داده می‌شود. این بند با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود از جمله تغییر رنگ آب در برخی سال‌ها، همواره مورد توجه بوده است. تلاش‌های ناموفق برای ساخت سازه‌های نظامی در مجاورت این بند در دوره‌ای از تاریخ، بر تقدس آن در نزد مردم محلی افزوده است.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1395/07/25/نگاهی-به-اماکن-متبرکه-و-تاریخی-ولسوالی-میرامور-ولایت-دایکندی «نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>
 
===مزارکوه===
در دامنه کوه‌های شرق کیتی واقع شده و مردم معتقدند که آنجا گذرگاه خضر است. در کنار مزارکوه [[چشمه|چشمهٔ]] بزرگی وجود دارد که [[آب]] بسیار سفید و زلال آن از درون سنگ‌هایی سفید می‌جوشد. روزهای چهارشنبه آب چشمه به شدت گِل آلود و زیاد می‌شود و مردم از آن برداشت‌های متفاوت دارد.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/27/post-129/اماکن-زیارتی-و-تاریخی-دایکندی «اماکن زیارتی و تاریخی دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>


===آثار تاریخی===
===آثار تاریخی===
از نظر تاریخی نیز دایکندی دارای آثار ارزشمندی است که شهر ویران در قریه غوچک میرامور علیا، نمونه‌ای از این میراث به شمار می‌رود. خاکریزک در قریه سرآورد و قلعه باغ‌با دروازه سنگی مستحکم و موقعیت استراتژیک آن بر فراز کوهی عظیم، از دیگر شواهد تاریخ پر فراز و نشیب این منطقه است. این قلعه‌ها و استحکامات تاریخی از نظر معماری قابل توجه بود‌ه‌‌ و  بیانگر توان دفاعی و نظامی ساکنان این دیار در ادوار گذشته است.
'''قلعه کافران:''' در منطقهٔ تمران تپه‌ای باستانی با آثاری از خشت‌های پخته و بقایای یک قلعهٔ قدیمی دیده می‌شود که گویا روزگاری محل استقرار حاکمان محلی بوده است. همچنین، قلعهٔ کافران در تنگه شالیزار، با وجود فرسایش زمان، هنوز بخش‌هایی از دیوارهایش پابرجا است.
 
به نظر کارشناسان حفظ و معرفی این آثار تاریخی و مذهبی می‌تواند نقش مهمی در شناخت بهتر تمدن کهن این منطقه و جذب گردشگران فرهنگی ایفا کند.‌<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/Iran/Content/52046/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87%20%D9%BE%D8%AF%D8%B1%DB%8C%20(1380) «معرفی ولایت دایکندی افغانستان به روایت تصویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲.]</ref>
 
ولایت دایکندی با دارا بودن آثار تاریخی و زیارتگاه‌های متعدد، از جمله مناطق فرهنگی و معنوی مهم افغانستان محسوب می‌شود. در ولسوالی‌های **کیتی** و **کجران**، چندین مکان تاریخی و زیارتی وجود دارد که هرکدام دارای داستان‌ها و باورهای خاصی هستند.  
 
زیارت خواجه غریب در شنیه کیسو (کیتی) یکی از این مکان‌هاست که با سنگ‌چینی احاطه شده و مورد احترام مردم منطقه است. گفته می‌شود تلاش برای ساخت ضرورتخانه در مجاورت این زیارت با رویدادهای عجیبی همراه بود که سرانجام منجر به توقف کار شد.  
 
مزارکوه: واقع در دامنه کوه‌های شرقی کیتی، از دیگر مکان‌های مقدس است که مردم آن را مرتبط با حضرت خضر می‌دانند. چشمه‌ای با آب زلال در این محل وجود دارد که در روزهای چهارشنبه تغییر حالت می‌دهد و مردم آن را نشانه‌ای خوش‌یُمن می‌پندارند.  
 
در منطقه تمران، کهنه ده تپه‌ای باستانی با آثاری از خشت‌های پخته و بقایای یک قلعه قدیمی دیده می‌شود که گویا روزگاری محل استقرار حاکمان محلی بوده است. همچنین، قلعه کافران در تنگه شالیزار، با وجود فرسایش زمان، هنوز بخش‌هایی از دیوارهایش پابرجاست.  
 
یکی از گنجینه‌های تاریخی دایکندی،  قرآن شاه عباس است که در تمران نزد خانواده غلام بیگ نگهداری می‌شود. این قرآن با وجود پیشنهادهای خرید، همچنان در اختیار این خانواده باقی مانده است.  
 
در کجران قلعه لاش (به معنای قلعه بلند) و توپ رئیس (تل بزرگی در شنیه کیسو) از دیگر آثار تاریخی هستند که نشان‌دهنده قدمت و اهمیت نظامی این منطقه در گذشته بوده‌اند. کشف مهره‌ها، کوزه‌های سفالی و آثار دیگر در این محوطه‌ها، گواهی بر تاریخ کهن دایکندی است. <ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/27/post-129/%D8%A7%D9%85%D8%A7%DA%A9%D9%86-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C «اماکن زیارتی و تاریخی دایکندی»، وب‌سایت پیام‌ دایکندی.]</ref> 
 
این اماکن نه‌تنها از نظر تاریخی و فرهنگی ارزشمند هستند، بلکه بخشی از هویت مردم دایکندی را تشکیل می‌دهند و نشان‌دهنده پیوند عمیق ساکنان این منطقه با میراث گذشتگانشان است.
 
سنگ‌نگاره‌های اسرارآمیز: در ولایت دایکندی، یکی از کشفیات مهم باستان‌شناسی، سنگ‌نگاره‌های پیشاتاریخی (پتروگلیف) است که بر روی سنگ‌های سیاه و صاف منطقه حکاکی شده‌اند. این نقوش کهن که احتمالاً متعلق به دوران پیش از تاریخ افغانستان هستند، شامل طرح‌های متنوعی از حیوانات (بزکوهی، پلنگ، عقاب)، انسان‌ها و نمادهای هندسی می‌شوند. جزئیات دقیق این تصاویر، به‌ویژه در نمایش حیوانات، نشان‌دهنده مهارت هنرمندان عصر سنگ و احتمالاً ارتباط این آثار با جامعه‌ای شکارچی-گردآورنده است.


برخی از این نقوش ممکن است کارکرد آیینی داشته باشند، چرا که شامل نمادهای انتزاعی و اشکال ناشناخته‌ای هستند که در مکان‌های مقدس دوران باستان یافت می‌شوند. همچنین، تعدد لایه‌های نقوش روی برخی سنگ‌ها نشان می‌دهد که این مکان در دوره‌های مختلف تاریخی مورد استفاده قرار گرفته و احتمالاً محل برگزاری مراسم یا روایت‌گذاری داستان‌های قبیله‌ای بوده است. حضور نقش‌هایی مانند هزارپا نیز می‌تواند اشاره به باورهای اسطوره‌ای یا طبیعی‌گرایانه مردمان آن دوران داشته باشد.
'''قرآن شاه‌عباس:''' یکی از گنجینه‌های تاریخی دایکندی، قرآن شاه عباس است که در تمران نزد خانوادهٔ غلام‌بیگ نگهداری می‌شود. این [[قرآن]] با وجود پیشنهادهای خرید، همچنان در اختیار این خانواده باقی مانده است.


اگرچه تفسیر دقیق این سنگ‌نگاره‌ها به دلیل نبود مدارک نوشتاری همزمان دشوار است، اما سبک اجرا و موضوعات آن‌ها مشابهت‌هایی با دیگر نقوش پیشاتاریخ در آسیای مرکزی دارد. این آثار ممکن است کهن‌ترین نمونه‌های سنگ‌نگاره در افغانستان باشند و مطالعه آن‌ها می‌تواند پنجره‌ای به شیوه‌های ‌بیان هنری، اعتقادات و زندگی روزمره ساکنان اولیه این منطقه بگشاید.<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/Iran/Content/64550/%DB%B2%DB%B8%20%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1%20%D8%AF%D8%B1%20%D8%AC%D8%B4%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%87%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF «کشف سنگ ‌نگاره‌های اسرارآمیز در«دایکندی»، وب‌سایت آی فیلم ۲.]</ref>
'''قلعهٔ لاش:''' در کجران قلعهٔ لاش (به‌معنای قلعه بلند) و توپ رئیس (تل بزرگی در شنیه کیسو) از دیگر آثار تاریخی است که قدمت و اهمیت نظامی این منطقه را در گذشته نشان می‌دهد. کشف مهره‌ها، کوزه‌های سفالی و آثار دیگر در این محوطه‌ها، گواهی بر تاریخ کهن دایکندی است.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/27/post-129/اماکن-زیارتی-و-تاریخی-دایکندی «اماکن زیارتی و تاریخی دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>


===جشنواره‌ گل‌ بادام‌‌‌ دایکندی===
'''سنگ‌نگاره‌های اسرارآمیز:''' در ولایت دایکندی، یکی از کشفیات مهم باستان‌شناسی، سنگ‌نگاره‌های پیشاتاریخی (پتروگلیف) است که بر روی سنگ‌های سیاه و صاف منطقه حکاکی شده است. این نقوش کهن که به دوران پیش از تاریخ افغانستان تعلق دارد، شامل طرح‌های متنوعی از حیوانات (بزکوهی، پلنگ و عقاب)، انسان‌ها و نمادهای هندسی می‌شوند. جزئیات دقیق این تصاویر، به‌ویژه در نمایش حیوانات، نشان‌دهندهٔ مهارت هنرمندان عصر سنگ و ارتباط این آثار با جامعه‌ای شکارچی-گردآورنده است.<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/Iran/Content/64550/۲۸%20کشور%20در%20جشنواره%20رشد «کشف سنگ نگاره‌های اسرارآمیز در«دایکندی»، وب‌سایت آی فیلم ۲.]</ref>
ولایت دایکندی یکی از مناطق مهم کشاورزی در افغانستان محسوب می‌شود که بادام به عنوان محصول اصلی آن جایگاه ویژه‌ای دارد. این محصول علاوه بر تأمین معیشت مردم، در بازارهای داخلی و خارجی نیز جایگاه مناسبی دارد. در سال‌های اخیر، با توجه به اهمیت اقتصادی و فرهنگی بادام، مراسمی تحت عنوان جشن گل بادام در فصل بهار برگزار می‌شود.  


این مراسم همزمان با شکوفه‌دهی درختان بادام سازماندهی می‌شود و شامل برنامه‌های فرهنگی از جمله قرائت مقالات و اشعار در مورد بهار و شکوفه‌های بادام می‌باشد. این رویداد علاوه بر جنبه‌های فرهنگی، به عنوان فرصتی برای معرفی ظرفیت‌های کشاورزی منطقه نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.<ref>[https://fa2.ifilmtv.ir/Iran/Content/52046/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87%20%D9%BE%D8%AF%D8%B1%DB%8C%20(1380) «معرفی ولایت دایکندی افغانستان به روایت تصویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲.]</ref>
'''قعله‌های تاریخی چهار برج:''' قلعه‌های چهاربرج دایکندی به‌عنوان نمادی از معماری بومی و تاریخی این منطقه شناخته می‌شوند که تلفیقی از کاربرد دفاعی و زیبایی‌شناسی را در خود جای داده است. این بناها که به‌طور عمده در مرکز و مناطق مختلف ولایت پراکنده است، با دیوارهای بلند و برج‌های چهارگانه، نشان‌دهندهٔ سبک زندگی مبتنی بر امنیت و منزلت اجتماعی در گذشته بوده است. ساختار مربع‌شکل و مصالح به‌کاررفته در آنها، از مهارت بالای معماران محلی در بهره‌گیری از منابع طبیعی حکایت دارد.<ref>[https://amu.tv/fa/27421/ «قلعه‌های چهار برج دای‌کندی؛ از نمادِ جنگ تا نشانه‌ی زیبایی»، وب‌سایت تلویزیون آمو.]</ref>


==نقش‌دایکندی‌ در‌ مقاومت‌‌ علیه استبداد==
==نقش‌دایکندی در مقاومت علیه استبداد و اشغال==
ولایت دایکندی به‌عنوان بخشی مهم از جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان، در شکل‌گیری مقاومت علیه استبدادهای داخلی نقش قابل توجهی ایفا کرده است. این منطقه با سابقه‌ای غنی در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، همواره در بستر رویدادهای مهم تاریخی حضوری فعال داشته است. از دوران حکومت ابدالیان تا دوره‌های بعدی، مردم دایکندی در مقاطع مختلف در برابر ظلم و استبداد ایستادگی کرده‌اند. قیام‌هایی همچون مقاومت ابراهیم خان گاوسوار و مبارزات مردم ارزگان در برابر حکومت مرکزی، نمونه‌هایی از روحیه استقلال‌طلبی و عدالت‌خواهی ساکنان این منطقه است. در دوران معاصر نیز دایکندی در جریان مقاومت علیه اشغال خارجی و نظام‌های استبدادی، نقش مهمی در دفاع از هویت ملی و ارزش‌های اسلامی ایفا کرده است.<ref name=":0">[https://ofoghandisha.com/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87/%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D8%A3%DA%A9/#:~:text=%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86%20%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C%20%D9%88%D8%BA%D9%88%D8%B1%20%D8%AF%D8%B1%D8%B9%D8%B5%D8%B1%20%D8%A7%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86,%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B3%DB%8C%20%D9%88%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%AF%DB%8C%20%D8%A7%DB%8C%D9%81%D8%A7%20%D9%86%D9%85%D9%88%D8%AF%D9%87%20%D8%A7%D9%86%D8%AF. عارفی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه.]</ref>  
ولایت دایکندی به‌عنوان بخشی مهم از جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان، در شکل‌گیری مقاومت علیه استبدادهای داخلی نقش قابل توجهی ایفا کرده است. برای مثال قیام [[ابراهیم گاو سوار|ابراهیم خان گاوسوار]] در برابر استبداد حکومت مرکزی، نمونه‌ای از روحیهٔ استقلال‌طلبی و عدالت‌خواهی ساکنان این منطقه است. در دوران معاصر نیز دایکندی در جریان مقاومت علیه اشغال خارجی و نظام‌های استبدادی، نقش مهمی در دفاع از [[هویت ملی]] و ارزش‌های اسلامی ایفا کرده است.<ref name=":0">[https://ofoghandisha.com/معرفی-پایان-نامه/سیر-تحولات-تاریخی-ولایت-دایکندی-با-تأک/#:~:text=شیعیان%20دایکندی%20وغور%20درعصر%20ابدالیان، اساسی%20وکلیدی%20ایفا%20نموده%20اند. عارفی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه.]</ref>


از جمله این تحولات قیام مردم‌دایکندی در بهار ۱۳۵۸ش جنبشی خودجوش از سوی شیعیان هزاره علیه حکومت کمونیستی کابل بود که با رهبری روحانیان و فرماندهانی چون محمدحسین صادقی نیلی به آزادسازی مناطق گسترده‌ای از هزارستان انجامید. این حرکت نه تنها کنترل نظامی منطقه را به دست مجاهدین سپرد، بلکه زمینه‌ساز تحولی عمیق در سبک زندگی اجتماعی مردم شد؛ با تشکیل نهادهای خودگردان محلی، بازتعریف هویت مذهبی و قومی، و تقویت ساختارهای آموزشی و فرهنگی بر پایه‌ی ارزش‌های اسلامی.
از جمله این تحولات قیام مردم‌دایکندی در بهار ۱۳۵۸ش علیه حکومت کمونیستی کابل بود که با رهبری روحانیان و فرماندهانی چون محمدحسین صادقی نیلی به آزادسازی مناطق گسترده‌ای از هزارستان انجامید. این حرکت نه تنها کنترل نظامی منطقه را به دست مجاهدین سپرد، بلکه زمینه‌ساز تحولی عمیق در سبک زندگی اجتماعی مردم شد؛ با تشکیل نهادهای خودگردان محلی، بازتعریف هویت مذهبی و قومی و تقویت ساختارهای آموزشی و فرهنگی بر پایهٔ ارزش‌های اسلامی.<ref>محقق، ریشه‌های تاریخی تشیع در افغانستان، ۱۳۹۱ش، ص۲۴۹–۲۵۰.</ref>


صادقی نیلی به‌عنوان چهره‌ای کلیدی در این تحولات، هم در میدان نبرد و هم در تثبیت نظم جدید اجتماعی نقش آفرید، تا جایی که این قیام را می‌توان نقطه‌عطفی در تاریخ معاصر هزاره‌جات دانست که تأثیرات آن بر روابط قدرت، مناسبات قومی و شیوه‌ی زیست مردم این منطقه تا سال‌ها ماندگار شد. همچنین قیام دایکندی به‌عنوان بخشی از موج گسترده مقاومت‌های مردمی در برابر حکومت کمونیستی، نقش مهمی در تحولات سیاسی افغانستان در دهه ۱۳۶۰ش ایفا کرد.  
==زیرساخت و امکانات رفاهی دایکندی==
===راه‌های مواصلاتی===
ولایت دایکندی با مشکلات جدی در زمینهٔ راه‌های مواصلاتی مواجه است که بیشتر مناطق آن در هفت ماه از سال به‌دلیل بارش برف، نبود پل‌های مناسب و شرایط صعب‌العبور کوهستانی به‌طور کامل از دسترس خارج می‌شود.<ref>[http://www.afghanpaper.com/info/velaiat/daikondi.htm «'''ولایت دایکندی'''»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.]</ref> در این ولایت تنها ۱۰ کیلومتر سرک (جاده) از مرکز به‌سوی ولسوالی شهرستان آسفالت شده است.<ref>«سهم مردم دایکندی از هزاران کیلومتر سرک پخته در افغانستان فقط 10 کیلومتر!»، پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی.</ref> عدم دسترسی به زیرساخت‌های حمل و نقل مدرن، چالش‌های جدی در زمینه ارتباطات، تجارت و ارائه خدمات ضروری به ساکنان ایجاد کرده است. این انزوای جغرافیایی تأثیر مستقیمی بر توسعهٔ اقتصادی و اجتماعی و سبک زندگی مردم منطقه داشته و آنها را از چرخه اصلی اقتصاد کشور دور نگه داشته است.<ref>[https://www.avapress.com/fa/article/146754/یادداشت-معاون-رئیس-جمهور-حاشیه-های-سفر-دایکندی-بامیان «یادداشت معاون رئیس‌جمهور از حاشیه‌های سفر به دایکندی و بامیان»، خبرگزاری آوا.]</ref>


مردم دایکندی به رهبری محمدحسین صادقی نیلی علاوه‌بر قیام دایکندی، با سازماندهی نیروهای مردمی و ایجاد هماهنگی بین گروه‌های مقاومت در هزارجات، زمینه را برای تأسیس شورای انقلابی اتفاق اسلامی فراهم کرد. این اقدامات که شامل آزادسازی مناطق گسترده‌ای از هزارستان و تشکیل ساختارهای اداری جدید بود، نشان‌دهندۀ نگاه راهبردی او به جنبش مقاومت و اداره مناطق آزادشده محسوب می‌شود.<ref>محقق، ریشه‌های تاریخی تشیع در افغانستان، ۱۳۹۱ش، ص۲۴۹-۲۵۰.</ref>
ولایت دایکندی به‌طور عمده از طریق سه راه اصلی و غیر آسفالت‌نشده به سایر نقاط کشور وصل می‌شود:


==آوازخوانان محلی دایکندی==
'''شاهراه دایکندی-کابل:''' مسیر اصلی ارتباطی ولایت دایکندی با پایتخت است که از بامیان و میدان وردک عبور می‌کند. این راه ۴۸۰ کیلومتری با گذر از مناطق کوهستانی، در زمستان‌ها بیشتر به‌دلیل بارش برف مسدود می‌شود. ماشین‌های مسافربری این مسیر را به‌دلیل خامه‌بودن در ۳۰ ساعت طی می‌کنند.
'''سرور سرخوش-''' از پیشگامان موسیقی در دایکندی که بیشتر به خاطر آهنگ‌های انقلابی و حماسی شناخته می‌شود. وی با نواختن دمبوره نقش مهمی در توسعه موسیقی محلی داشته است.


'''داود سرخوش -''' معروف به سلطان دمبوره، هنرمندی که در سال 1970 در دایکندی متولد شد. او پنج آلبوم موسیقی منتشر کرده که مضامین وطنی و مهاجرت را در بر می‌گیرد. آثار او در میان افغان‌های مقیم خارج محبوبیت زیادی دارد.
'''شاهراه دایکندی-قندهار:''' مسیر حیاتی برای انتقال کالاهای اساسی و مواد غذایی به‌شمار می‌رود که از هلمند و ارزگان می‌گذرد. این راه به‌طور عمده خامه بوده و به‌دلیل ناامنی‌های مستمر، تردد در آن با چالش‌های امنیتی همراه است. حملات گروه‌های مسلح به کاروان‌های تجاری از مشکلات اصلی این مسیر محسوب می‌شود.


'''سید انور آزاد -''' خواننده‌ای که بیشتر با آهنگ‌های عامه‌پسند شناخته می‌شود. فعالیت هنری خود را در میان مهاجران افغان در ایران آغاز کرد و اکنون در کابل به کار خود ادامه می‌دهد.
'''شاهراه دایکندی-هرات:''' مسیر ارتباطی با غرب کشور که از ولایت غور عبور می‌کند. این راه به‌دلیل شرایط آب‌وهوایی سخت و بارش برف، در بیشتر فصول سال با محدودیت تردد مواجه است.


'''خیرعلی شهرستانی -''' هنرمند اهل شهرستان دایکندی که در آثار خود به نقد رسم‌ورواج‌های ناپسند اجتماعی می‌پردازد. موسیقی او جنبه‌های فولکلور و انتقادی دارد.
===فرودگاه===
ولایت دایکندی در حال‌حاضر دارای یک میدان هوایی (فرودگاه) شنی در مرکز به‌نام میدان هوایی نیلی بوده که برای هواپیماهای کوچک و هلیکوپتر مناسب است.<ref>«پرواز موفقیت‌آمیز نخستین خلبان زن ولایت دایکندی»، خبرگزاری فارس- افغانستان.</ref>


'''صفدر خیرعلی-''' نوازنده دمبوره و خواننده اهل سنگتخت دایکندی که به خاطر سبک غیرمتعارف و جسورانه در موسیقی شناخته می‌شد. او در سال 1391 در ایران درگذشت.
===مراکز درمانی===
ولایت دایکندی با داشتن ۱۴۰ مرکز صحی (سیار و ثابت) و یک شفاخانهٔ ۱۰۰ بستری دولتی، همچنان با چالش‌های جدی در ارائه خدمات بهداشتی مواجه است. بسیاری از ساکنان به‌ویژه در مناطق دورافتاده از نبود امکانات کافی، کمبود پزشک متخصص، کمبود ادویه و تراکم بیمار در مراکز درمانی رنج می‌برند.


'''روف سرخوش-''' فرزند سرور سرخوش که در 1351م در بندر دایکندی متولد شد. وی تحصیلات خود را در رشته روزنامه‌نگاری در ترکیه به پایان رساند و همزمان به فعالیت در زمینه موسیقی محلی پرداخت. او سه آلبوم موسیقی منتشر کرده است.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/09/27/post-128/%D8%A2%D9%88%D8%A7%D8%B2%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B4%D9%87%D9%88%D8%B1-%D9%88-%D9%86%D8%A7%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C- «'''آوازخوانان مشهور و نامدار دایکندی'''»، وب‌سایت پیام دایکندی.]</ref>
شرایط جغرافیایی صعب‌العبور، پراکندگی جمعیت و ضعف اقتصادی موجب شده است که بسیاری از بیماران نتوانند به موقع به مراکز درمانی دسترسی پیدا کنند و برخی مجبور به سفرهای طولانی به کابل یا ولایات همجوار شوند. در حالی که بخش خصوصی نیز در ارائه خدمات درمانی فعال است، نبود زیرساخت‌های دارویی مناسب و کمبود تجهیزات پزشکی همچنان از موانع اصلی ارتقای سطح بهداشت در این منطقه محسوب می‌شود.<ref>[https://pajhwok.com/fa/2023/03/14/some-residents-of-daikundi-complain-about-lack-of-access-to-health-services/ «برخی باشنده‌گان دایکندی از عدم دسترسی به خدمات صحی شکایت دارند»،  خبرگزاری پژواک.]</ref> یک شفاخانهٔ ۲۰ بستر اختصاصی ترک اعتیاد نیز در نیلی ساخته شده است.<ref>طاهری، «دایکندی؛ با 70 هزار معتاد و یک شفاخانهٔ 20 بستر ترک اعتیاد»، روزنامهٔ 8 صبح.</ref>


==مشاهیر دایکندی==
==مشاهیر دایکندی==
'''دولت بیگ''' - حاکم قدرتمند دایکندی در عصر شاه عباس صفوی که بر نیمی از هزارستان حکمرانی می‌کرد.<ref>یزدانی، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، ۱۳۹۰ش، ص۲۸۰.</ref>  
'''دولت بیگ''': حاکم قدرتمند دایکندی در عصر شاه عباس صفوی که بر نیمی از هزارستان حکمرانی می‌کرد.<ref>یزدانی، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، ۱۳۹۰ش، ص۲۸۰.</ref>


'''عنایت‌خان هزاره''' - فرماندار دایکندی در دوران احمدخان ابدالی (1142ش) که مقاومت سرسختانه‌ای در برابر لشکرکشی‌های ابدالی از خود نشان داد.<ref>حسینی، تاریخ احمدشاهی، ۱۹۷۴م، ص۵۵۲-۵۴۹.</ref>  
'''عنایت‌خان هزاره''': فرماندار دایکندی در دوران احمدخان ابدالی (۱۱۴۲ش) که مقاومت سرسختانه‌ای در برابر لشکرکشی‌های ابدالی از خود نشان داد.<ref>حسینی، تاریخ احمدشاهی، ۱۹۷۴م، ص۵۵۲–۵۴۹.</ref>


'''سردار حسن''' - حاکم دایکندی (متوفی 1239ش) که روابط نزدیکی با دربار کابل داشت و نقش مهمی در مناسبات سیاسی منطقه ایفا کرد.<ref>میتلند، هزاره‌ها و هزارستان، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۵.</ref>  
'''سردار حسن''': حاکم دایکندی (متوفی ۱۲۳۹ش) که روابط نزدیکی با دربار کابل داشت و نقش مهمی در مناسبات سیاسی منطقه ایفا کرد.<ref>میتلند، هزاره‌ها و هزارستان، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۵.</ref>


'''میر محمدعظیم بیگ''' - اولین رهبر قیام کنندگان مردم هزاره در دورۀ سلطنت عبدالرحمان. وی ابتدا به عنوان سردار حکومتی فعالیت می‌کرد، اما پس از مخالفت با سیاست‌های حکومت، رهبری قیام عمومی ۱۸۹۲م را بر عهده گرفت. او پس از نبردهای شدید در اجرستان دستگیر و در کابل اعدام شد.
'''میر محمدعظیم بیگ''': اولین رهبر قیام کنندگان مردم هزاره در دورهٔ سلطنت عبدالرحمان. وی ابتدا به‌عنوان سردار حکومتی فعالیت می‌کرد، اما پس از مخالفت با سیاست‌های حکومت، رهبری قیام عمومی ۱۸۹۲م را بر عهده گرفت. او پس از نبردهای شدید در اجرستان دستگیر و در کابل اعدام شد.


'''محمد ابراهیم گاوسوار''' - رهبر نهضت دهقانی و مبارز ضداستبداد که قیام مردمی علیه مالیات روغن حکومت را رهبری کرد و از بنیانگذاران حزب سری اتحاد برای سرنگونی نظام سلطنتی بود. پس از افشای نقشه کودتا، ۱۴ سال در زندان به سر برد و به نماد مقاومت در برابر ظلم تبدیل شد.<ref>پولادی، هزاره‌ها، 1401ش، ص626-650.</ref>
'''محمد ابراهیم گاوسوار''': رهبر نهضت دهقانی و مبارز ضداستبداد که قیام مردمی علیه مالیات روغن حکومت را رهبری کرد و از بنیانگذاران حزب سری اتحاد برای سرنگونی نظام سلطنتی بود. پس از افشای نقشهٔ کودتا، ۱۴ سال در زندان به سر برد و به نماد مقاومت در برابر ظلم تبدیل شد.<ref>پولادی، هزاره‌ها، 1401ش، ص626-650.</ref>


'''محمدحسن خسروی'''- فقیه و مدرس حوزه علمیه که تحصیلات حوزوی را در مشهد و نجف گذراند و از شاگردان برجسته آیت‌الله خویی و امام خمینی بود. او در ترویج علوم دینی در دایکندی نقش بسزایی داشت و از حامیان تشکیل حزب وحدت اسلامی و مقاومت غرب کابل بود.<ref>ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۴۱.</ref>  
'''محمدحسن خسروی''': فقیه و مدرس حوزه علمیه که تحصیلات حوزوی را در [[مشهد]] و نجف گذراند و از شاگردان برجستهٔ آیت‌الله خویی و [[امام خمینی]] بود. او در ترویج علوم دینی در دایکندی نقش بسزایی داشت و از حامیان تشکیل حزب وحدت اسلامی و مقاومت غرب کابل بود.<ref>ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۴۱.</ref>


'''محمد یوسف واعظی'''- عالم دینی و سیاست‌مدار که در حوزه‌های نجف و قم تحصیل کرد. از اعضای اصلی سازمان نصر و حزب وحدت اسلامی بود و در لوی‌جرگه‌های قانون‌اساسی و اضطراری شرکت داشت. وی همچنین عضو شورای علمای شیعه، شورای اخوت اسلامی و وزیر مشاور در دولت حامد کرزی بود.<ref>[http://kavthar.org/fa/2014-05-16-08-38-47/14-maghalat/172-zendege-nama «مختصری از زندگی علمی و سیاسی استاد واعظی شهرستانی»، وب‌سایت مجمع فرهنگی کوثر.]</ref>  
'''محمد یوسف واعظی''': عالم دینی و سیاست‌مدار که در حوزه‌های نجف و قم تحصیل کرد. از اعضای اصلی سازمان نصر و حزب وحدت اسلامی بود و در لویه‌جرگه‌های قانون‌اساسی و اضطراری افغانستان شرکت داشت. وی همچنین عضو شورای علمای شیعه، شورای اخوت اسلامی و وزیر مشاور در دولت حامد کرزی بود.<ref>[http://kavthar.org/fa/2014-05-16-08-38-47/14-maghalat/172-zendege-nama «مختصری از زندگی علمی و سیاسی استاد واعظی شهرستانی»، وب‌سایت مجمع فرهنگی کوثر.]</ref>


'''محمدحسین صادقی نیلی'''- مجاهد و روحانی که پس از تحصیل در نجف، مدرسه علمیه در نیلی تأسیس کرد. از بنیان‌گذاران گروه پاسداران جهاد اسلامی و فرمانده نیروهای حزب وحدت اسلامی بود. او در جریان مقاومت ضد کمونیستی نقش کلیدی داشت و در نهایت به همراه فرزندش ترور شد.<ref>ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۲۶۱-۲۵۵.</ref>  
'''محمدحسین صادقی نیلی''': مجاهد و روحانی که پس از تحصیل در نجف، مدرسهٔ علمیه در نیلی تأسیس کرد. از بنیان‌گذاران گروه پاسداران جهاد اسلامی و فرمانده نیروهای حزب وحدت اسلامی بود. او در جریان مقاومت ضد کمونیستی نقش کلیدی داشت و در نهایت به همراه فرزندش ترور شد.<ref>ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۲۶۱–۲۵۵.</ref>


'''سرور دانش''' - روحانی، حقوقدان و سیاست‌مدار که هماکنون معاون دوم رئیس‌جمهور افغانستان است. تحصیلات حوزوی را در نجف، دمشق و قم تکمیل کرد و آثار متعددی در فقه و حقوق تألیف و ترجمه نمود. از والیان و وزیران سابق افغانستان و از چهره‌های برجسته حزب وحدت اسلامی است.<ref>[https://sarwardanesh.com/?page_id=2 «زندگی‌نامه»، وب‌سایت شخصی سرور دانش.]</ref>  
'''سرور دانش''': روحانی، حقوقدان و سیاست‌مدار، معاون دوم رئیس‌جمهور سابق افغانستان که تحصیلات خود را در سوریه و ایران تکمیل و آثار متعدد علمی در رشتهٔ حقوق تألیف و ترجمه کرده است. وی اولین والی ولایت دایکندی و یک دور وزیر وزارت عدلیه و برای مدتی وزیر تحصیلات عالی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان بوده است. دانش از چهره‌های برجستهٔ حزب وحدت اسلامی محسوب می‌شود و فعلاً رهبر حزب عدالت و آزادی افغانستان است.<ref>[https://sarwardanesh.com/?page_id=2 «زندگی‌نامه»، وب‌سایت شخصی سرور دانش.]</ref>


'''شکردخت جعفری''' - دانشمند و مخترع دستگاه دوزسنج پرتودرمانی سرطان که با استفاده از مهره‌های شیشه‌ای ارزان قیمت، دقت درمان سرطان را تا 50 درصد افزایش داد. برنده جایزه زنان نوآور بریتانیا در 2016م و پژوهشگر سابق دانشگاه ساری که اختراعش تحولی در روش‌های پرتودرمانی ایجاد کرده است.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1398/09/08/%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D9%85%DA%A9-%D8%A8%D9%87-%D8%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%B1%D8%B7%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B9-%D9%88-%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%AF «دختری دایکندی: دستگاهی برای کمک به درمان سرطان اختراع و وارد بازارکرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>
'''شکردخت جعفری''': دانشمند و مخترع دستگاه دوزسنج پرتودرمانی [[سرطان]] که با استفاده از مهره‌های شیشه‌ای ارزان قیمت، دقت درمان سرطان را تا ۵۰درصد افزایش داد. برندهٔ جایزهٔ زنان نوآور بریتانیا در ۲۰۱۶م و پژوهشگر سابق دانشگاه ساری که اختراعش تحولی در روش‌های پرتودرمانی ایجاد کرده است.<ref>[https://daikondi.blog.ir/1398/09/08/دختری-دایکندی-دستگاهی-برای-کمک-به-درمان-سرطان-اختراع-و-وارد-بازارکرد «دختری دایکندی: دستگاهی برای کمک به درمان سرطان اختراع و وارد بازارکرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.]</ref>


==پانویس==
==پانویس==
خط ۳۸۶: خط ۳۴۸:


==منابع==
==منابع==
*«آغاز آبگیری بند برق سوختوک دایکندی»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 3 دسامبر 2018 م.
{{آغاز منابع}}
*«افتتاح ولسوالی جدید پاتو در دایکندی»، وب‌سایت شفقنا- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 15 جولای 2018م.
* «آغاز آبگیری بند برق سوختوک دایکندی»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۳ دسامبر ۲۰۱۸ م.
*«اماکن زیارتی و تاریخی دایکندی»، وب‌سایت پیام‌ دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آذر ۱۳۹۲ش.
* «افتتاح ولسوالی جدید پاتو در دایکندی»، وب‌سایت شفقنا- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۵ جولای ۲۰۱۸م.
*«اندکی درباره مؤسسه آموزش عالی ناصرخسرو»، وب‌سایت مؤسسۀ تحصیلات عالی ناصر خسرو، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۴ش.
* «اماکن زیارتی و تاریخی دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آذر ۱۳۹۲ش.
*«برخی باشنده‌گان دایکندی از عدم دسترسی به خدمات صحی شکایت دارند»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مارس ۲۰۲۳م.
* «اندکی دربارهٔ مؤسسه آموزش عالی ناصرخسرو»، وب‌سایت مؤسسهٔ تحصیلات عالی ناصر خسرو، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۴ش.
*«پرواز موفقیت آمیز نخستین خلبان زن ولایت دایکندی»، وب‌سایت خبرگزاری فارس- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 9 آذر 1395ش.
* «برخی باشنده‌گان دایکندی از عدم دسترسی به خدمات صحی شکایت دارند»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مارس ۲۰۲۳م.
*پولادی، حسن، هزاره ها، ترجمه:علی عالمی کرمانی، تهران، شریعتی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
* «پرواز موفقیت‌آمیز نخستین خلبان زن ولایت دایکندی»، وب‌سایت خبرگزاری فارس- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۹ آذر ۱۳۹۵ش.
*«تجارت در دایکندی»، وب‌سایت مجلۀ فانوس، تاریخ درج مطلب: ۱۷ نوامبر ۲۰۱۴م.
* پولادی، حسن، هزاره‌ها، ترجمه:علی عالمی کرمانی، تهران، عرفان، ۱۳۸۷ش.
*تقی زاده، محمدرضا، «ولایت دایکندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1400ش.
* «تجارت در دایکندی»، وب‌سایت مجلهٔ فانوس، تاریخ درج مطلب: ۱۷ نوامبر ۲۰۱۴م.
*«تهداب تعمیر دانشگاه دایکندی طی محفلی ...»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1395ش.
* تقی‌زاده، محمدرضا، «ولایت دایکندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۴۰۰ش.
*جیلانی «عارض»، غلام، جغرافیای ولایات افغانستان، پاکستان، پیشاور، اداره کتابخانه‌های سیار اریک، 1379ش.
* «تهداب تعمیر دانشگاه دایکندی طی محفلی …»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۴ آبان ۱۳۹۵ش.
*«چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1398ش.
* جیلانی عارض، غلام، جغرافیای ولایات افغانستان، پاکستان، پیشاور، اداره کتابخانه‌های سیار اریک، ۱۳۷۹ش.
*«چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1398ش.
* «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۳۹۸ش.
*«چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1395ش.
* «حضور هشت درصدی زنان در رهبری حکومت محلی؛ نخستین ولسوال زن در دایکندی کارش را آغاز کرد»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
*«حضور هشت درصدی زنان در رهبری حکومت محلی؛ نخستین ولسوال زن در دایکندی کارش را آغاز کرد»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
* خانوف، تیمور، «تاریخ ملی هزاره»، مترجم: عزیز طغیان، چاپ اول، ایران، مؤسسهٔ مطبوعاتی اسماعیلیان، ۱۳۷۲ش.
*خانوف، تیمور، «تاریخ ملی هزاره»، مترجم: عزیز طغیان، چاپ اول، ایران، موسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، 1372ش.
* خاوری، محمد جواد، امثال و حِکم مردم هزاره، مشهد، نشر عرفان، ۱۳۸۰ش.
*خاوری، محمد جواد، امثال و حِکم مردم هزاره، مشهد، نشر عرفان، ۱۳۸۰ش.
* «دختری دایکندی: دستگاهی برای کمک به درمان سرطان اختراع و وارد بازارکرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۸ آذر ۱۳۹۸ش.
*«دختری دایکندی: دستگاهی برای کمک به درمان سرطان اختراع و وارد بازارکرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۸ آذر ۱۳۹۸ش.
* «دایکندی‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ش.
*«دایکندی شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ش.
* «دایکندی نسبت به مساحت خود دارای بیشترین ساحات علفچر است»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۱ آبان ۱۳۹۸ش.
*«دایکندی نسبت به مساحت خود دارای بیشترین ساحات علفچر است»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۱ ابان ۱۳۹۸ش.
* دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامهٔ افغانستان، قم، مؤلف، ۱۳۸۷ش.
*دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامۀ افغانستان، قم، مؤلف، 13۸۷ش.  
* رهیاب (بلخی)، سیدحسین و امینی، محمد، دانشنامهٔ هزاره، کابل، بنیاد دانشنامهٔ هزاره، ۱۳۹۹ش.
*رهیاب (بلخی)، سیدحسین و امینی، محمد، دانشنامۀ هزاره، کابل، بنیاد دانشنامۀ هزاره، 1399ش.
* سادات موسوی، لطیفه، «صنایع دستی زنان دایکندی از خانه به خیابان»، وب‌سایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: ۱۵ بهمن ۱۳۹۹ش.
*سادات موسوی، لطیفه، «صنایع دستی زنان دایکندی از خانه به خیابان»، وب‌سایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1399ش.
* سروش، سرور «جشن نوروز نالیج»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۲ فروردین ۱۴۰۰ش.
*سروش، سرور «جشن نوروز نالیج»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1400ش.
* «سروی اقتصادی- اجتماعی و دموگرافی دایکندی»، تاریخ تطبیق سروی: مهرماه ۱۳۹۱ش.
*«سروی اقتصادی- اجتماعی و دموگرافی دایکندی»، تاریخ تطبیق سروی: مهرماه 1391ش.
* سروی منابع معدنی ولایت دایکندی: ظواهر معدنی دایکندی، وبسایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان، ۲۰ آبان ۱۳۹۸ش.
*سروی منابع معدنی ولایت دایکندی: ظواهر معدنی دایکندی، وبسایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان، 20 آبان 1398ش.
* «سفر به سنگ تخت و بندر ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲، تاریخ درج مطلب: ۱۶ حمل ۱۳۹۹ش.
*«سفر به سنگ‌ تخت و بندر ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲، تاریخ درج مطلب: ۱۶ حمل ۱۳۹۹ش.
* «سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۴ش.
*«سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۴ش.
* «سنگ تهداب شفاخانهٔ دایکندی گذاشته شد»، وب‌سایت شبکهٔ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۴ اردیبهشت ۱۳۹۳ش.
*«سنگ تهداب شفاخانۀ دایکندی گذاشته شد»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1393ش.
* «سهم مردم دایکندی از هزاران کیلومتر سرک پخته در افغانستان فقط ۱۰ کیلومتر!»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۳ آبان ۱۳۹۵ش.
*«سهم مردم دایکندی از هزاران کیلومتر سرک پخته در افغانستان فقط 10 کیلومتر!»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1395ش.
* شریعتی، حفیظ‌الله، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مرداد ۱۳۹۲ش.
*شریعتی، حفیظ‌الله، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1392ش.
* «رشیده شهیدی والی ولایت دایکندی شد»، خبرگزرای شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ فروردین ۱۴۰۰ش.
*«رشيده شهيدی والی ولایت دايکندی شد»، خبرگزرای شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ فروردین ۱۴۰۰ش.
* طاهری، الیاس، «دایکندی؛ با ۷۰ هزار معتاد و یک شفاخانهٔ ۲۰ بستر ترک اعتیاد»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۷ فروردین ۱۴۰۰ش.
*طاهری، الیاس، «دایکندی؛ با 70 هزار معتاد و یک شفاخانۀ 20 بستر ترک اعتیاد»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 فروردین 1400ش.
* صادقی، رجب‌علی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش۶–۱۰»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۱ش.
*صادقی، رجب‌علی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۱ش.
* ضیایی، محمدرضا، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، قم، پژوهشگاه المصطفی، ۱۳۹۶ش.
*ضیایی، محمدرضا، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، قم، پژوهشگاه المصطفی، ۱۳۹۶ش.
* عارف، سید محمدامین، هزاره‌جات قلب افغانستان، کابل، سعید، ۱۳۹۱ش.
*عارف، سید محمد‌امین، هزاره‌جات قلب افغانستان، کابل، سعید، 1391ش.
* عارفی، قربان‌علی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه، تاریخ درج مطلب: ۱ آذر ۱۴۰۳ش.
*عارفی، قربان‌علی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه، تاریخ درج مطلب: ۱ آذر ۱۴۰۳ش.
* فروغی، محمد، «آوازخوانان مشهور و نامدار دایکندی»، وب‌سایت دایکندی اسکای، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۹۲ش.
*فروغی، محمد، «آوازخوانان مشهور و نامدار دایکندی»، وب‌سایت دایکندی اسکای، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1392ش.
* فروغی، محمد، «شکایت رسانه‌های ولایت دایکندی از والی این ولایت»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ خرداد ۱۳۹۵ش.
*فروغی، محمد، «شکایت رسانه‌های ولایت دایکندی از والی این ولایت»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1395ش.
* فروغی، محمد، «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آذر ۱۳۹۲ش.
*فروغی، محمد، «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1392ش.
* فروغی، محمد، «معلومات اجمالی از مکاتب ولایت دایکندی در سال تعلیمی۱۳۹۳»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۳ دی ۱۳۹۳ش.
*فروغی، محمد، «معلومات اجمالی از مکاتب ولایت دایکندی در سال تعلیمی1393»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 3 دی 1393ش.
* «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آذر ۱۳۹۲ش.
*«فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آذر ۱۳۹۲ش.
* «قلعه‌های چهار برج دای‌کندی؛ از نمادِ جنگ تا نشانهٔ زیبایی»، وب‌سایت تلویزیون آمو، ۱ آذر ۱۴۰۱ش.
*کاظمی، سید عوض علی، «بررسی لهجۀ مردم دایکندی»، وب‌سایت فروغی روز بلاگ، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1394ش.
* کاظمی، سید عوض علی، «بررسی لهجهٔ مردم دایکندی»، وب‌سایت فروغی روز بلاگ، تاریخ درج مطلب: ۹ اردیبهشت ۱۳۹۴ش.
*«مدارس علمیه ولایت دایکندی»،‌‌‌ وبلاگ کتابخانه دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۸۵ش.
* «کاهش چشمگیر داوطلبان آزمون کانکور در ولایت‌های دایکندی و بلخ»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۹ سرطان ۱۴۰۳ش.
*محمدی، احمد، «معرفی ولایت دایکندی»، وب‌سایت آتیس: سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: 3 فروردین 1397ش.
* «مدارس علمیه ولایت دایکندی»، وبلاگ کتابخانه دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۸۵ش.
*مددی، علی‌احمد، «عروسی در دایکندی»، وب‌سایت افغانستان نوین، تاریخ درج مطلب: 11 فوریه 2008م.
* محمدی، احمد، «معرفی ولایت دایکندی»، وب‌سایت آتیس، تاریخ درج مطلب: ۳ فروردین ۱۳۹۷ش.
*«معرفی اجمالی ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مهر ۱۳۹۵ش.
* مددی، علی‌احمد، «عروسی در دایکندی»، وب‌سایت افغانستان نوین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ فوریه ۲۰۰۸م.
*«معرفی شهرنیلی در مرکز ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۹۸ش.
* «معرفی اجمالی ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مهر ۱۳۹۵ش.
*«معرفی ولایت دایکندی افغانستان به روایت تصویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
* «معرفی شهرنیلی در مرکز ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۹۸ش.
*«معرفی ولايت دايكندى»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۵ می ۲۰۲۱م.
* «معرفی ولایت دایکندی افغانستان به روایت تصویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
*نبی زاده کارگر، محمد عوض، انتوگرافی هزاره‌ها، کابل، مطبعه دولتی، 1365ش.
* «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۵ می ۲۰۲۱م.
*نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1398ش.
* نبی‌زاده کارگر، محمد عوض، انتوگرافی هزاره‌ها، کابل، مطبعه دولتی، ۱۳۶۵ش.
*«نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مهر ۱۳۹۵ش.
* نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ش.
*«نگاهی به آداب و رسوم بزرگداشت عید سعید فطر در افغانستان»، خبرگزاری آوا، ۵ مرداد ۱۳۹۳ش.
* «نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مهر ۱۳۹۵ش.
*«نوروز در دایکندی با پختن حلوای سرخ جشن گرفته مى شود»، خبرگزاری پژواک، ۱۹ مارس ۲۰۱۶ش.
* «نگاهی به آداب و رسوم بزرگداشت عید سعید فطر در افغانستان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۵ مرداد ۱۳۹۳ش.
*«ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۴۰۰ش.
* «نوروز در دایکندی با پختن حلوای سرخ جشن گرفته می‌شود»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۱۹ مارس ۲۰۱۶ش.
*«ولایت دایکندی: پیدای پنهان (۱۴)»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
* «وضعیت معارف دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۳۹۸ش.
*«ولایت دایکندی»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
* «ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۴۰۰ش.
*«ولایت دایکندی در یک نگاه»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 20 ژوئن 2014م.
* «ولایت دایکندی: پیدای پنهان (۱۴)»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
*«ولایت دایکندی- نفوس و ولسوالی‌های آن»، وب‌سایت خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1400ش.
* «ولایت دایکندی»، شبکهٔ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
*«ولایت دایکندی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان- اطلاعات عمومی، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1401ش.
* «ولایت دایکندی در یک نگاه»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۲۰ ژوئن ۲۰۱۴م.
*«ولایت دایکندی»، وب‌سایت ویکی سفر، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1401ش.
* «ولایت دایکندی- نفوس و ولسوالی‌های آن»، وب‌سایت خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: ۱۰ فروردین ۱۴۰۰ش.
*«یادداشت معاون رئیس جمهور از حاشیه‌های سفر به دایکندی و بامیان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۶ش.
* «ولایت دایکندی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان- اطلاعات عمومی، تاریخ بازدید: ۱۰ اسفند ۱۴۰۱ش.
*یزدانی، حسین‌علی (حاج کاظم)، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، چاپ4، تهران، محمدابراهیم شریعتی افغانستانی، 1390ش
* «ولایت دایکندی»، وب‌سایت ویکی‌سفر، تاریخ بازدید: ۱۰ اسفند ۱۴۰۱ش.
[[رده: ویکی‌زندگی]]
* «یادداشت معاون رئیس‌جمهور از حاشیه‌های سفر به دایکندی و بامیان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۶ش.
[[رده:افغانستان]]
* یزدانی، حسین‌علی (حاج کاظم)، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، تهران، عرفان، ۱۳۹۰ش.
{{پایان منابع}}

نسخهٔ کنونی تا ۱۵ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۳:۲۴

دایکندی؛ از ولایات مرکزی و هزاره‌نشین افغانستان.

ولایت دایکندی به‌عنوان یکی از مناطق مهم مرکزی و افغانستان، دارای هویت فرهنگی غنی و تاریخ پرفرازونشیبی است. این منطقهٔ کوهستانی که سرچشمهٔ رود هلمند محسوب می‌شود، با اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و دامداری، بادام را به‌عنوان محصول شاخص خود معرفی کرده است. فرهنگ مردم دایکندی در صنایع دستی مانند خامک‌دوزی و گلیم‌بافی، موسیقی محلی و آیین‌های خاص ازدواج تجلی یافته که هم‌اکنون در معرض تغییرات اجتماعی قرار دارد. جمعیت اصلی ولایت دایکندی را مردم هزاره تشکیل می‌دهند که مسلمان و پیرو مذهب شیعه بوده و زبان فارسی را با گویش محلی هزارگی صحبت می‌کنند.

از نظر تاریخی، دایکندی در دوره‌های مختلف تاریخی در تحولات سیاسی افغانستان و مقاومت در برابر استبداد ایفا کرده است. این منطقه با دارابودن زیارتگاه‌های مهم و آثار تاریخی ارزشمند، از غنای فرهنگی و مذهبی برخوردار است. آموزش و تحصیلات عالی در دایکندی متناسب با جمعیت و تقاضای زمانه نیست. زیرساخت‌های ضعیف و انزوای جغرافیایی چالش‌های جدی برای پیشرفت این منطقه ایجاد کرده است.

نام‌گذاری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دایکندی ترکیبی از دو کلمهٔ «دای» و «کندی» است. واژهٔ «دای» به‌معنای سرزمین و «کندی» نیز دارای معانی مختلفی بوده که یکی از آنها «دلاور» است؛ براین اساس پژوهشگران دایکندی را «سرزمین دلاوران» نام‌گذاری کرده‌اند.[۱]

همچنین دایکندی منسوب به یکی از دای‌های (سرزمین) بزرگ هزاره در کنار دایزنگی، دایچوپان، دایفولاد و دایمیرداد است که با هم هزارستان قدیم را تشکیل می‌دادند.[۲] همچنین دایکندی از شاخه‌های اصلی قوم هزاره شناخته می‌شود که حدود ۳۰ طایفهٔ مختلف را دربرمی‌گیرد. پس از نسل‌کشی هزاره‌ها در دورهٔ امیر عبدالرحمان (۱۲۷۰–۱۲۷۵ش)، بخشی از اراضی دایکندی به قبایل پشتون واگذار شده است.[۳]

تاریخچه دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی دارای سابقهٔ تاریخی غنی است که در آثار تاریخی به آن اشاره شده است. برای مثال یکی از رویدادهای مهم تاریخی، ملاقات دولت‌بیگ حاکم دایکندی با شاه عباس صفوی است که منجر به اهدای قرآن نفیسی به این منطقه شد. نادرشاه افشار پس از فتح قندهار (۱۱۵۰ق)، به‌دلیل خودداری مردم دایکندی و دایزنگی از پرداخت مالیات، سپاهی را برای سرکوب مردم این منطقه اعزام کرد. پس از پایان درگیری‌ها، او با جذب تعداد زیادی از جوانان جنگجوی این مناطق به ارتش خود، هم مقاومت محلی را کاهش داد و هم از مهارت‌های رزمی آنان برای فتوحات بعدی بهره برد. محققان این اقدام را نشان‌دهندهٔ اهمیت استراتژیک دایکندی و نقش نظامی مردمان آن در دورهٔ افشاریه می‌دانند.

در عصر قاجار، هیئتی از بزرگان هزاره به ریاست عبدالحمید بهادر (نمایندهٔ سردار حسن دایکندی) به دربار ناصرالدین شاه رفتند که نشان‌دهندهٔ روابط سیاسی این منطقه است. دورهٔ سیاه تاریخی دایکندی به زمان امیر عبدالرحمان (۱۲۷۰–۱۲۷۵ش) مربوط می‌شود که با کشتار هزاره‌ها و الحاق این منطقه به حکومت مرکزی همراه بود. پیش از آن افراد قدرتمند و ثروتمند دایکندی، معروف به میر یا بیگ، ادارهٔ امور سیاسی و اجتماعی دایکندی را به عهده داشتند.[۴]

در دورهٔ معاصر، دایکندی شاهد تحولات سیاسی و اداری مهمی بوده است. این منطقه تا ۱۳۳۰ش نمایندهٔ مستقل در شورای ملی نداشت و به‌صورت مشترک با دایزنگی نماینده انتخاب می‌کردند. در ۱۳۴۵ش با اصلاحات اداری ظاهرشاه، دایکندی به‌عنوان ولسوالی مستقل با مرکزیت خدیر تأسیس شد. پس از کودتای کمونیستی ۱۳۵۷ش و تشکیل شورای اتفاق اسلامی در بامیان، این منطقه نیز تحت ادارهٔ این سازمان سیاسی و نظامی قرار گرفت. اما در سال‌های بعد اختلافات میان گروه‌های مجاهدین موجب درگیری‌های داخلی شد. در تابستان ۱۳۷۸ش، دایکندی مانند دیگر مناطق هزاره‌نشین پس از ۹ ماه محاصرهٔ اقتصادی به تصرف طالبان درآمد. این تحولات تاریخی نشان‌دهندهٔ موقعیت حساس دایکندی در معادلات سیاسی افغانستان معاصر است، هرچند که اختلافات داخلی همچنان به‌عنوان چالشی اساسی در حکومتداری محلی این منطقه باقی مانده است.[۵]

دایکندی در ۱۳۸۲ش با صدور فرمان رسمی از سوی حامد کرزی، رئیس دولت انتقالی اسلامی افغانستان، به‌عنوان سی و چهارمین ولایت کشور به رسمیت شناخته شد. قبل از آن این منطقه بخشی از ولایت تاریخی ارزگان بود. این تصمیم تاریخی که با هدف تقویت ساختار اداری و توسعهٔ خدمات عمومی در منطقه گرفته شد، شهر نیلی را به‌عنوان مرکز این ولایت جدید تعیین کرد.[۶]

جغرافیا و جمعیت دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

موقعیت جغرافیایی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی با مختصات جغرافیایی ۳۳°۵۵′ شمالی و ۶۵°۵۵′ شرقی، در مرکز افغانستان واقع شده و با مساحتی حدود ۱۸٬۰۸۸ کیلومتر مربع (معادل ۲٫۷٪ از مساحت کشور) از شمال و غرب به غور، از شمال‌شرق به بامیان، از شرق به غزنی، از جنوب به ارزگان و از جنوب‌غرب به هلمند محدود می‌شود. این ولایت کوهستانی با مرکزیت شهر نیلی در ارتفاع ۲٬۴۰۰ متری از سطح دریا، دارای ۲٬۸۴۶ قریه بوده که ولسوالی گیزاب به‌عنوان بزرگ‌ترین و ولسوالی نیلی به‌عنوان کوچک‌ترین بخش اداری آن محسوب می‌شود.[۷]

ویژگی‌های اقلیمی دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی، یکی از مناطق کوهستانی کشور محسوب می‌شود که حدود ۹۶درصد از مساحت آن را ارتفاعات تشکیل داده است. ویژگی‌های توپوگرافیک این منطقه موجب شده است که راه‌های مواصلاتی آن از شرایط دشواری برخوردار باشد. ساختار جغرافیایی دایکندی به گونه‌ای است که عبور و مرور در آن با چالش‌های متعددی همراه است.

موقعیت کوهستانی دایکندی تأثیر مستقیمی بر الگوهای زندگی، معیشت و فعالیت‌های اقتصادی ساکنان آن داشته است. با وجود چالش‌های ناشی از این وضعیت جغرافیایی، مردم دایکندی توانسته‌اند با شرایط محیطی خود را سازگار کرده و شیوه‌های زندگی خاصی را توسعه دهند که با ویژگی‌های طبیعی منطقه همخوانی دارد. این سازگاری در روش‌های کشاورزی، دامداری و معماری بومی به خوبی قابل مشاهده است.[۸]

کوه‌های مهم دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

کوه‌ها در دایکندی نقش مهمی در زندگی مردم دارد. آنها منابع آب، مراتع برای دامداری و مکان‌های تفریحی و همچنین، برخی از کوه‌ها دارای اهمیت تاریخی و مذهبی بوده و زیارتگاه‌های مهمی را در خود جای داده است.[۹]

کوه کورد، معروف به کوه سلیمان، از بلندترین کوه‌های این ولایت محسوب می‌شود که بخش وسیعی از جغرافیای ولسوالی کیتی را دربر گرفته و در زندگی مردم نقش مهم دارد. این کوه با چهره‌ای سر به فلک‌کشیده و طبیعتی پربار، همچون دژی استوار، مناطق اطراف را احاطه کرده و مناظر خیره‌کننده‌ای را پدیدآورده است.

از ویژگی‌های بارز این کوه، جاری‌بودن چشمه‌های پرآب از دل صخره‌های آن است که نه‌تنها بر زیبایی‌های طبیعی منطقه افزوده، بلکه منبع حیاتی برای تأمین آب کشاورزی و شرب ساکنان محلی به‌شمار می‌رود. دامنه‌های سرسبز و حاصلخیز کوه کورد، محل سکونت نزدیک به ۱۰ هزار خانوار است که از مواهب طبیعی این منطقه بهره‌مند می‌شوند. این کوه با دارابودن پوشش گیاهی غنی و منابع طبیعی، نقش مهمی در معیشت و اقتصاد مردم محلی دارد و به‌عنوان یکی از نمادهای طبیعی دایکندی شناخته می‌شود.[۱۰]

منابع آبی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

- رودخانهٔ هیرمند به‌عنوان شریان اصلی آبی، از میان این ولایت می‌گذرد و نقش حیاتی در تأمین آب کشاورزی و شرب دارد.

- رودخانهٔ نیلی به‌عنوان شاخه فرعی مهم، از مرکز ولایت عبور می‌کند.

- رودخانهٔ لذیر که از مرز دایکندی و بامیان سرچشمه می‌گیرد، پس از گذر از ولسوالی‌های اشترلی و نیلی و آبیاری صدها هکتار از اراضی حاصلخیز مناطق شیخ میران، خوشک، لذیر، شیرو، گیزاب، تمزان و ایژدی، در نهایت به هلمند می‌ریزد.[۱۱]

- رودخانهٔ اورخان به‌عنوان شریان آبی مهم دایکندی، از مرزهای غور سرچشمه گرفته و پس از آبیاری ولسوالی‌های بندر، سنگ‌تخت، خدیر، کیتی و کجران، به ارزگان سرازیر شده و به هلمند می‌پیوندد. این رودخانه با آبیاری مناطق گسترده‌ای همچون درهٔ خودی، شکردره، جلگه‌بر و هزاردرخت، نقش حیاتی در توسعه کشاورزی و سرسبزی نواحی غربی دایکندی ایفا می‌کند، هرچند همچنان نیازمند مدیریت بهینه برای استفاده حداکثری از پتانسیل‌های آن است.[۱۲]

حیات وحش در ولایت دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی زیستگاه گونه‌های متعددی از حیوانات وحشی و پرندگان است که در تعادل طبیعی و زندگی روزمرهٔ مردم محیط نقش اساسی دارد. در میان پستانداران منطقه، حضور گونه‌هایی چون گرگ، پلنگ و آهو قابل توجه است. این حیوانات به‌عنوان بخشی از زنجیرهٔ غذایی طبیعی در حفظ تعادل اکولوژیک منطقه مؤثرند. همچنین، وجود این گونه‌ها نشان‌دهندهٔ سلامت نسبی محیط زیست در این ناحیه است.

تنوع پرندگان در دایکندی نیز چشمگیر است. گونه‌هایی مانند کبک، کبک دری، بلبل و باز از جمله پرندگان بومی این منطقه محسوب می‌شوند. این پرندگان علاوه‌بر نقش اکولوژیک، بخشی از جذابیت‌های طبیعی منطقه را تشکیل می‌دهند. به نظر کارشناسان توسعهٔ پایدار در دایکندی باید با در نظر گرفتن حفظ این ذخایر طبیعی همراه باشد تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از این موهبت‌های خدادادی بهره‌مند شوند.[۱۳]

آب‌وهوای دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

آب‌وهوا در بخش‌های مختلف این ولایت متفاوت است. این ولایت، در شمال (سنگ‌تخت و بندر و خدیر) دارای دره‌های عمیق و آب‌وهوای بسیار سرد با تابستان کوتاه و در جنوب (کیتی و کجران) دارای زمین‌های هموار و آب‌وهوای گرم است.[۱۴]

جمعیت‌شناسی دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تعداد نفوس ولایت دایکندی در ۱۴۰۰ش حدود ۷۲۴ هزار نفر برآورد شده که ۴۸درصد زن و ۵۲درصد مرد است. بیشترین نفوس این ولایت را مردم هزاره تشکیل می‌دهند.[۱۵]

زبان مردم دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مردم ولایت دایکندی به زبان فارسی دری با گویش هزارگی سخن می‌گویند که از نظر ساختار و واژگان به فارسی معیار نزدیک‌تر بوده و در مقایسه با گویش هزارگی مناطق دیگر مانند غزنی، از خلوص و یکدستی بیشتری برخوردار است. این گویش، ضمن حفظ ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، از اصالت زبانی بالایی برخوردار بوده و به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی مردم این منطقه شناخته می‌شود.[۱۶]

اشعار فولکلور مردم دایکندی که سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده، با وجود گمنامی سرایندگان آنها، چنان با روحیه و زندگی مردم این منطقه عجین شده که به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی بدل شده است. این ابیات ساده اما عمیق، در قالب دو بیتی‌ها و رباعی‌های آهنگین، هنگام کارهای روزمره و مراسم شادی زمزمه می‌شود و حکمت‌های عامیانه، دردها و شادی‌های جمعی را بازتاب می‌دهد. برخی از این اشعار با موسیقی همراه می‌شوند و در مراسم عروسی یا شب‌نشینی‌ها فضایی سرشار از احساس خلق می‌کنند.

با تغییر سبک زندگی و نفوذ فرهنگ‌های جدید، بسیاری از این اشعار فولکلور در معرض نابودی قرار گرفته است. امروزه تنها پیران روستاها این ابیات را به خاطر دارند و نسل جوان به تدریج از این میراث ارزشمند فاصله گرفته است. به نظر کارشناسان ثبت و ضبط این گنجینه‌های شفاهی، نه‌تنها برای حفظ هویت فرهنگی دایکندی ضروری است، بلکه می‌تواند به درک بهتر تاریخ اجتماعی و روحیات مردم این منطقه کمک کند. تلاش‌هایی هرچند محدود برای گردآوری و مکتوب‌کردن این اشعار انجام شده، اما بدون حمایت گسترده، بخش عظیمی از این فرهنگ شفاهی ممکن است برای همیشه به فراموشی سپرده شود. دوبیتی ذیل، نمونه‌ای از اشعار فولکلوریک در میان مردم دایکندی است:[۱۷]

الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر 

الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر

الگو:پایان نستعلیقبه‌دلیل هم‌جواری با پشتون‌های ارزگان و هلمند، کلمات «زبان پشتو» نیز در گویش مردم دایکندی مشاهده می‌شود.[۱۸]

ساختار اداری دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی قبلاً در قالب چهار ولسوالی بزرگ دایکندی، شهرستان، کجران و گیزاب جزئی از ولایت تاریخی ارزگان بوده که در ۱۳۸۳ش به‌عنوان یک ولایت مستقل معرفی شد. در حال‌حاضر این ولایت ۹ ولسوالی دارد که در ذیل معرفی شده است:

نیلی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولسوالی و شهر نیلی با جمعیتی حدود ۶۰ هزار نفر، مرکز اداری ولایت دایکندی محسوب می‌شود. این شهر از نظر اقتصادی در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و بیشتر شبیه به یک بازار بزرگ روستایی است. معیشت سنتی مردم که مبتنی بر کشاورزی و تولید بادام است به‌دلیل خشکسالی‌های متمادی با چالش مواجه شده و بسیاری از ساکنان به مشاغل شهری مانند دکانداری، صنایع کوچک و اشتغال در نهادهای دولتی روی آورده‌اند.

ساختار شهری نیلی شامل دو ناحیه با ۱۵ تا ۱۶ گذر در هر ناحیه است که طرح تفصیلی آن در انتظار تأیید حکومت مرکزی قرار دارد. حدود ۹۰۰ مرکز تجاری در این شهر فعالند که شامل انواع مغازه‌ها، کارگاه‌ها و مراکز خدماتی می‌شود.

در حوزهٔ آموزش، نیلی میزبان ده نهاد آموزش عالی و نیمه‌عالی بوده که مهم‌ترین آنها دانشگاه دولتی دایکندی و دانشگاه خصوصی ناصر خسرو است. همچنین ده مکتب دولتی و سه مکتب خصوصی به آموزش جوانان مشغولند.

رسانه‌های فعال در نیلی شامل رادیو تلویزیون ملی و سه رادیوی خصوصی است. رسانه‌های چاپی به‌دلیل مشکلات مالی حضور کمرنگی دارند. زنان نیلی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان نسبت به دیگر نقاط ولایت حضور پررنگ‌تری در فعالیت‌های اجتماعی و اداری داشتند و در مدیریت برخی نهادهای مدنی نیز نقش آفرینی می‌کردند.[۱۹]

سنگ‌تخت و بندر

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولسوالی سنگ‌تخت و بندر نیز در شمال ولایت واقع شده و با جمعیتی بیش از ۵۹ هزار نفر، از نظر آب‌وهوایی دارای چهار فصل متمایز است. بهار، تابستان و پاییز در این منطقه معتدل بوده، در حالی که زمستان‌های سردی دارد. وجود کوه‌های بلند، چشمه‌های جوشان و رودخانه‌های پرآب، این ولسوالی را به منطقه‌ای مناسب برای کشاورزی و دامپروری تبدیل کرده است. محصولات اصلی این منطقه شامل گندم، جو، ذرت، باقالی، لوبیا، عدس، شلغم و پیاز می‌شود. همچنین معدن بزرگ گچ در این ولسوالی از منابع مهم اقتصادی محسوب می‌شود.

خدیر

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولسوالی خدیر در غرب ولایت دایکندی قرار دارد و جمعیتی حدود ۵۳ هزار نفر را در خود جای داده است. مردم این منطقه به زبان دری با گویش هزارگی صحبت می‌کنند و فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود را حفظ کرده‌اند. خدیر از نظر جغرافیایی موقعیت مناسبی داشته و ارتباطات فرهنگی قوی با دیگر مناطق ولایت دارد.

شهرستان

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولسوالی شهرستان که در مرکز ولایت واقع شده، با جمعیتی حدود ۸۰ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی محسوب می‌شود. شغل اصلی مردم این منطقه باغداری است و بادام از مهم‌ترین محصولات آن به‌شمار می‌رود. این شهرستان به‌دلیل موقعیت مرکزی خود، نقش مهمی در ارتباطات بین ولسوالی‌های مختلف دارد.

کجران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولسوالی کجران در جنوب غرب ولایت قرار گرفته و جمعیتی بیش از ۳۷ هزار نفر دارد. این منطقه با خاک حاصلخیز و آب و هوای مناسب، میزبان انواع درختان میوه از جمله انگور، انار، سیب، توت، انجیر، شفتالو، نارنج، گیلاس، زردآلو و آلبالو است. وجود معادن زمرد، سرب و لعل از دیگر ویژگی‌های مهم این ولسوالی محسوب می‌شود. کجران همچنین دارای سه مکان تاریخی به نام‌های زیارت ماهیگان، شاه الماس و زیارت کاینات است که مورد توجه زائران قرار دارد.

گیتی (کیتی)

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولسوالی گیتی (یا کیتی) در غرب ولایت واقع شده و جمعیتی بیش از ۵۶ هزار نفر را در خود جای داده است. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی ولایت دایکندی را تشکیل می‌دهد.

میرامور

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولسوالی میرامور در شرق ولایت قرار گرفته و با جمعیتی حدود ۸۶ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی به‌شمار می‌رود. این منطقه از نظر اداری و جمعیتی اهمیت ویژه‌ای در ولایت دارد.

پاتو

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولسوالی پاتو که در جنوب ولایت واقع شده، یکی از ولسوالی‌های تازه تأسیس دایکندی است و جمعیتی حدود ۴۰ هزار نفر دارد. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی و فرهنگی ولایت را تشکیل می‌دهد.[۲۰]

اشترلی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولسوالی اشترلی در شمال ولایت دایکندی قرار گرفته و از مناطق سردسیر این ولایت محسوب می‌شود. این ولسوالی با جمعیتی حدود ۶۱ هزار نفر، در فصل زمستان با بارش برف سنگین مواجه می‌شود که منجر به مسدودشدن راه‌های مواصلاتی آن می‌شود. زندگی در اشترلی تحت تأثیر شرایط آب‌وهوایی سخت قرار دارد و مردم این منطقه با چالش‌های ناشی از انزوای فصلی دست و پنجه نرم می‌کنند.

مردم اشترلی بیشتر به زراعت، مالداری، باغداری و صنایع دستی اشتغال دارند. در مناطق جنوبی این ولسوالی که اقلیم معتدلی دارد، مردم علاوه‌بر کشت گندم، جو، جواری (ذرت) و حبوبات، باغ‌داری نیز می‌کنند. ۷۵درصد اهالی عایدات خود را از طریق زراعت تأمین می‌کنند. مساحت زمین‌های زراعتی کِشت شده در این ولسوالی ۶۶۸۰۰ هکتار است. مساحت زمین‌های آبی مشروب شده از رودخانه ۶۳۰۰ جریب، مساحت زمین‌های آبی مشروب شده از حوض‌ها، سربندها، کاریزها و کانال‌ها ۴۷۵۰۰ هکتار و مساحت زمین‌های لَلمی (دیم) ۱۲۰۰ هکتار است.

پرورش گاو، گوسفند و بز در منطقه عمومیت دارد. سنگ‌های قیمتی در نوشاخ و سفیدسنگ و ذغال‌سنگ در نوبندک کشف شده که به‌صورت ابتدایی در دسترس اهالی قرار دارد. گلیم‌بافی و دست‌دوزی از صنایع دستی اهالی اشترلی است که به بیرون از منطقه صادر می‌شود. ۲درصد از اهالی عایدات خود را از صنایع خانگی تأمین می‌کنند.[۲۱]

سطح سواد در منطقهٔ اشترلی پایین است. ۴۲ کورس سوادآموزی برای زنان در زمان جمهوری اسلامی افغانستان ایجاد شده بود. در اشترلی در مجموع ۳۰ باب مکتب با ۸۳ معلم مرد و ۷۵ معلم زن فعال است. در دوران جمهوری اسلامی افغانستان در این مکاتب ۹۱۹۵ شاگرد، ۵۴۰۷ پسر و ۳۷۸۸ دختر تحصیل می‌کردند. از مکاتب اشترلی ۲۴ باب ابتدایی ذکور، ۲ باب ابتدایی اناث و ۴ باب متوسطه است. فقط ۵ باب مکتب دارای تعمیر (ساختمان) هستند.[۲۲]

اشترلی دارای مساجد و تکیه‌خانه‌های متعددی است که در آنها مراسم دینی و مذهبی برپا می‌شود. همچنین این منطقه دارای دو مدرسهٔ علمیه است؛ مدرسهٔ علمیهٔ المنتظر در ۱۳۵۶ش، به مساحت ۶۰۰ مترمربع توسط امینی و موحدی در منطقهٔ «میانه» احداث شد. این مدرسه در یک طبقه ساخته شده و دارای ۱۲ اتاق است. مدرسهٔ علمیهٔ امام زمان در بغل‌کندو مرکز دینی جدیدی است که ساخت آن از سال ۱۳۹۵ش آغاز و تلاش برای تکمیل آن ادامه دارد.[۲۳]

اقتصاد دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

کشاورزی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی به‌طور عمده متکی به اقتصاد کشاورزی است که به‌عنوان منبع اصلی درآمد ساکنان شناخته می‌شود. محصولات اصلی کشاورزی دایکندی شامل گندم، جو، سیب‌زمینی، بادام و لوبیا است، اما این ولایت از نظر تولیدات زراعی در سطح پایینی قرار دارد. چالش‌های عمده این بخش شامل کمبود زمین‌های قابل کشت، بحران آب، حوزه‌های آبی کوچک، ناامنی غذایی و کیفیت نامطلوب خاک بوده که توسعه کشاورزی را با محدودیت‌های جدی روبه‌رو کرده است. این عوامل دست‌به‌دست هم داده‌اند تا دایکندی همچنان یکی از مناطق محروم از نظر اقتصادی باقی بماند.[۲۴]

باغداری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی با برخورداری از شرایط اقلیمی مناسب، به یکی از قطب‌های تولید محصولات باغی و دامی در افغانستان تبدیل شده است. بادام به‌عنوان مهم‌ترین محصول صادراتی این منطقه شناخته می‌شود که در پنج‌گونهٔ ممتاز شامل بادام سنگگ، قاغانی، کف‌مل، قلاتی و سطربایی کشت می‌شود. این محصول که به‌طور عمده در ولسوالی شهرستان تولید می‌شود، از کیفیت بالایی برخوردار بوده و در بازارهای داخلی و خارجی تقاضای قابل توجهی دارد.

سایر محصولات باغی شامل چهارمغز/گردو و زردآلو به‌طور عمده در ولسوالی‌های کیتی، کجران و نیلی تولید می‌شوند که به‌دلیل نبود بازارهای فروش مناسب، جهت مصرف محلی استفاده می‌شود.[۲۵]

دامداری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی با برخورداری از بیش از ۱۳۱۶۰۰۰ هکتار مراتع طبیعی، از مهم‌ترین مناطق دامپروری در افغانستان محسوب می‌شود. این ولایت همواره به‌عنوان یکی از قطب‌های تولید گوشت قرمز در کشور شناخته شده است. با وجود ظرفیت‌های طبیعی قابل توجه، دامداری در دایکندی در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی مواجه بوده است.

خشکسالی‌های پیاپی، روش‌های سنتی مدیریت دام، ناامنی‌ها و تخریب مراتع، از عوامل اصلی کاهش رونق این بخش محسوب می‌شوند. با این حال، تولیدات دامی این ولایت نه تنها نیازهای داخلی را تأمین می‌کند، بلکه مازاد آن به ولایاتی همچون هرات، کابل و قندهار نیز صادر می‌شود.[۲۶]

صنایع دستی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در ولایت دایکندی، صنایع دستی سنتی به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی منطقه، به‌طور عمده توسط زنان هنرمند حفظ و تولید می‌شود. هنرهای دستی شاخص این منطقه شامل خامک‌دوزی، گلدوزی، قالی‌بافی، گلیم‌بافی و ساخت خورجین می‌باشد که هر کدام نشان‌دهندهٔ ذوق هنری و مهارت زنان دایکندی است. در روش سنتی، پشم گوسفندان محلی ریسیده شده و به گلیم، قالی و نمد تبدیل می‌شود که هم جنبهٔ کاربردی دارد و هم ارزش هنری.

در سال‌های اخیر، تحولی در مواد اولیه این صنایع رخ داده است. با ورود نخ و مواد قالی‌بافی از کابل، شیوه‌های مدرن‌تری در تولید قالی رواج یافته است. این تغییر هرچند باعث تنوع در تولیدات شده، اما چالش‌هایی نیز برای روش‌های سنتی به همراه داشته است.

در کنار این هنرهای رایج، صنعت آهنگری نیز اگرچه به‌صورت محدود، اما همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. آهنگران محلی با مهارتی که نسل به نسل انتقال یافته، ابزارآلات کشاورزی می‌سازند. این صنعت اگرچه از رونق گذشته برخوردار نیست، اما همچنان به‌عنوان بخشی از میراث صنعتی منطقه ارزشمند است. صنایع دستی دایکندی نه تنها منبع درآمدی برای خانواده‌ها محسوب می‌شود، بلکه بیانگر فرهنگ غنی و سبک زندگی مردم این منطقه است.[۲۷]

معادن

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بر اساس مطالعات سازمان زمین‌شناسی افغانستان، ولایت دایکندی از ذخایر معدنی قابل توجهی برخوردار بوده که تاکنون ۳۳ منطقهٔ معدنی در آن شناسایی و ثبت شده است. این ذخایر شامل موارد ارزشمندی همچون سرب، روی (جست)، تنگستن، قلع، جیوه (سیماب)، لیتیوم، تانتالیم، نیوبیم، تورمالین، مس، گالن (سنگ سرب)، مرمر، گرانیت، گچ و سنگ آهک است.

وجود این منابع معدنی، ظرفیت قابل توجهی برای توسعه صنعتی و اقتصادی منطقه ایجاد کرده است. با این حال، بهره‌برداری کامل از این پتانسیل‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی بوده و می‌تواند نقش مهمی در ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی دایکندی ایفا کند.[۲۸]

تجارت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی فاقد ساختار تجاری مدرن بوده و فعالیت‌های اقتصادی به‌طور عمده محدود به فروشگاه‌های کوچک و بقالی‌های محلی است که کالاهای اساسی را از مراکز بزرگتری مانند کابل و غزنی تأمین می‌کنند. سهم قابل توجهی از بازار محلی به کالاهای وارداتی چینی اختصاص دارد، در حالی که محصولات محلی باارزشی مانند بادام مرغوب، چهارمغز/ گردو و محصولات دامی (پوست، پشم و قروت/ کشک) به‌دلیل نبود شبکه‌های توزیع مناسب و زیرساخت‌های بازاریابی، به‌طور عمده به‌صورت سنتی و در مقیاس محدود به فروش می‌رسد. این وضعیت نشان‌دهندهٔ ظرفیت‌های استفاده‌نشده در توسعه اقتصادی منطقه است که با سرمایه‌گذاری در زنجیر ارزش و ایجاد راه‌های مواصلاتی مناسب می‌تواند تحول یابد.[۲۹]

در بخش دامداری نیز محصولاتی نظیر پوست (تر و خشک)، قروت و پشم حیوانات در ولسوالی‌های اشترلی، خدیر و بندر تولید شده و به مناطق همجوار صادر می‌شوند. این محصولات در صنایع دستی محلی مانند تولید گلیم و نمد کاربرد داشته و نقش مهمی در تجارت و اقتصاد معیشتی مردم منطقه دارد.[۲۵]

فرهنگ، هنر و جامعه

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

وضعیت فرهنگی کنونی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی با هویت عمیق شیعی، سبک زندگی خود را بر اساس آموزه‌های دینی و سنت‌های مذهبی شکل داده و در حال‌حاضر مدارس علمیه و حوزه‌های دینی که توسط روحانیون تأسیس شده، نقش محوری در ترویج معارف شیعی و شکل‌دهی به هویت مذهبی منطقه داشته است. حضور پررنگ روحانیت در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی، نشانگر نفوذ عمیق آموزه‌های دینی در ساختار جامعه محسوب می‌شود.[۳۰]

پس از دورهٔ سرکوب هزاره‌ها در اواخر قرن نوزدهم میلادی توسط امیر عبدالرحمان، نخستین نسل از طلاب این منطقه با مهاجرت به مشهد و سپس نجف اشرف، مبانی علوم دینی را فراگرفته و پس از بازگشت، به تأسیس مدارس دینی و تربیت شاگردان همت گماشتند. این حرکت زمینه‌ساز تحولی عمیق در حیات دینی و فرهنگی منطقه شد.

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، موج جدیدی از طلاب دایکندی راهی حوزه علمیه قم شدند و با بهره‌گیری از نظام آموزشی نوین، به بومی‌سازی معارف اسلامی در منطقه پرداختند. حضور این روحانیون در متن جامعه، موجب تقویت هویت شیعی و نهادینه‌شدن ارزش‌های اسلامی در سبک زندگی روزمره مردم شد. آنان با تدریس در مدارس دینی، اقامهٔ نماز جماعت، پاسخگویی به شبهات شرعی و راهنمایی مردم در امور شخصی و اجتماعی، نقش واسطه‌ای مؤثر بین سنت‌های اصیل اسلامی و زندگی جدید ایفا کرده‌اند.

این تعامل دوسویه بین مراجع تقلید در قم و نجف با مردم دایکندی، نه تنها بر عمق باورهای دینی افزوده، بلکه در حل مسائل اجتماعی و خانوادگی نیز تأثیرگذار بوده است. کارشناسان حوزه‌های علمیه را کانونی برای حفظ هویت اسلامی-شیعی در این منطقه می‌دانند که پیوند ناگسستنی بین آموزه‌های دینی و سبک زندگی بومی ایجاد کرده‌اند.[۳۱]

رسانه‌ها: ولایت دایکندی با وجود اهمیت فرهنگی و اجتماعی، از نظر دسترسی به رسانه‌ها و نهادهای مدنی با محدودیت‌های جدی رو به رو است. در حال‌حاضر تنها دو رادیوی محلی و یک رادیو تلویزیون ملی در این منطقه فعال هستند که پوشش آنها به‌طور عمده به مرکز ولایت (نیلی) و اطراف آن محدود می‌شود و نشرات آنها نیز به‌صورت مقطعی و نامنظم است.

در حوزهٔ مطبوعات نیز وضعیت مطلوبی وجود ندارد. تاکنون تنها چند نشریهٔ محدود از جمله گاهنامهٔ ندای دایکندی (در دو شماره)، آسمان دایکندی (یک شماره) و هفته‌نامهٔ نسخهٔ خطی‌منتشر شده است.[۳۲]

پوشش محلی: پوشش مردان دایکندی شلوار و پیراهن گشاد و یکرنگ (پیرو و تنبو) و لباس زنان در این ولایت مثل دیگر هزاره‌های افغانستان چادر یا لاچک (شبیه چادر ولی کوچک‌تر از آن) و پیراهن و تنبان در رنگ‌های متفاوت است.[۳۳]

غذاهای محلی: مردم دایکندی مثل سایر هزاره‌های هم‌جوار غذاهای مختلفی می‌پزند مثل قروتی (با دوغ یا شیر)، شیربرنج، کِچِری، لیِتی (گندم، جواری و حلوا)، اِشکِنه، شوربا (مرغ، گوشت تازه، لاندی: گوشت خشک‌شده) و آردبیریو. نان‌های مشهور مردم دایکندی پتیر (فتیر)، تندور (تنوری)، دودی (نان جواری)، نان دیگی، بوسراغ و خمیر است.[۳۴]

بازی‌های محلی: در دایکندی، بازی‌های محلی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی مردم را تشکیل می‌دهد. این بازی‌ها که در فصول مختلف سال انجام می‌شوند، شامل تنوع قابل توجهی از سرگرمی‌های سنتی هستند. از جملهٔ این بازی‌ها می‌توان به کمپیرک (باب‌الله)، دیو و پری، لنگی دزخ، گرگ و بره، تنگی کتار، سنگ ملا، تنگی خورجین، خر دراز، قی‌جنگی، دست‌جنگی، چوب زرک، چوب‌بازی و آتن ملی اشاره کرد.

در کنار این بازی‌های سنتی، ورزش‌های مدرن نیز در سال‌های اخیر رواج یافته‌[۳۵] و بیش از دو هزار ورزشکار در رشته‌های فوتبال، والیبال، شطرنج، دوش، پرورش اندام وورزش‌های رزمی فعالیت دارند. ورزش‌های رزمی شامل کانگفو، موتای، نیوفول کانتک و تکواندو است.[۳۶]

در گذشته، مردم این منطقه برای گذران اوقات فراغت و گرم نگه داشتن فضای جمعی در شب‌های سرد زمستانی، دور هم جمع می‌شدند و به نقل قصه‌های پادشاهی، حمله‌خوانی و شاهنامه‌خوانی می‌پرداختند. این سنت دیرینه که به ساعت‌تیری معروف است، هنوز هم در برخی از روستاهای این ولسوالی حفظ شده و به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه به حیات خود ادامه می‌دهد.[۳۷]

موسیقی محلی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

موسیقی محلی دایکندی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی مردم این منطقه محسوب می‌شود. سازهای اصلی این موسیقی شامل دمبوره و غیچک است که این سازها به‌طور عمده در مراسم شادی مانند عروسی‌ها و جشن‌های محلی و نیز در آیین‌های سوگواری به کار می‌روند. نوازندگان محلی با اجرای نغمه‌های خاص، داستان‌ها، حماسه‌ها و احساسات مردم منطقه را به تصویر می‌کشند. موسیقی دایکندی، با حفظ اصالت خود، در انتقال ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی نسل‌به‌نسل نقش مهمی ایفا کرده است.[۳۸]

آوازخوانان مشهور دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سرور سرخوش: از پیشگامان موسیقی در دایکندی که بیشتر به خاطر آهنگ‌های انقلابی و حماسی شناخته می‌شود. وی با نواختن دمبوره نقش مهمی در توسعه موسیقی محلی داشته است.

داود سرخوش: معروف به سلطان دمبوره، هنرمندی که در ۱۹۷۰م در دایکندی متولد شد. او پنج آلبوم موسیقی منتشر کرده که مضامین وطنی و مهاجرت را در بر می‌گیرد. آثار او در میان افغانستانی‌های مقیم خارج محبوبیت زیادی دارد.

سید انور آزاد: خواننده‌ای که بیشتر با آهنگ‌های عامه‌پسند شناخته می‌شود. فعالیت هنری خود را در میان مهاجران افغانستان در ایران آغاز کرد و اکنون در استرالیا به کار خود ادامه می‌دهد.

خیرعلی شهرستانی: هنرمند اهل شهرستان دایکندی که در آثار خود به نقد رسم‌ورواج‌های ناپسند اجتماعی می‌پردازد. موسیقی او جنبه‌های فولکلور و انتقادی دارد.

صفدر خیرعلی: نوازندهٔ دمبوره و خوانندهٔ اهل سنگتخت دایکندی که به‌دلیل سبک غیرمتعارف و جسورانه در موسیقی شناخته می‌شد. او در ۱۳۹۱ش در ایران درگذشت.

رووف سرخوش: فرزند سرور سرخوش که در ۱۳۵۱م در بندر دایکندی متولد شد. وی تحصیلات خود را در رشته روزنامه‌نگاری در ترکیه به پایان رساند و همزمان به فعالیت در زمینه موسیقی محلی پرداخت. او سه آلبوم موسیقی منتشر کرده است.[۳۹]

رقص پشپو

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

زنان و دختران دایکندی با رقص پیشپو، هنر و فرهنگ خود را به نمایش می‌گذارند. این رقص گروهی که ویژهٔ زنان است، بیشتر در مراسم شاد مانند عروسی‌ها اجرا می‌شود و حرکات موزون آن همراه با شعرخوانی محلی، فضایی سرشار از نشاط و همبستگی ایجاد می‌کند. پیشپو که ریشه در سنت‌های مناطق مرکزی هزاره‌جات دارد، نه‌تنها یک سرگرمی، بلکه بیانگر روحیهٔ جمعی و همدلی زنان این دیار است.[۴۰]

ساختار اجتماعی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ساختار اجتماعی دایکندی از یک نظام مبتنی بر ثروت و زمین‌داری، به سمت جامعه‌ای حرکت کرد که در آن دانش دینی و فعالیت‌های مذهبی به یکی از معیارهای مهم منزلت اجتماعی تبدیل شد. این تغییر، تأثیر عمیقی بر تحولات بعدی منطقه گذاشت و زمینه را برای نقش‌آفرینی بیشتر روحانیون در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی فراهم کرد.

برای مثال پیش از تهاجم عبدالرحمان ۱۲۷۰ش، ساختار اجتماعی دایکندی بر پایهٔ سلسله مراتب سنتی استوار بود. در رأس این هرم اجتماعی، میرها و بیگ‌ها قرار داشتند که به‌عنوان زمین‌داران بزرگ و افراد صاحب نفوذ، امور اجتماعی و اقتصادی منطقه را مدیریت می‌کردند. سادات نیز به‌دلیل انتساب به خاندان پیامبر اسلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند و مورد احترام عموم مردم قرار می‌گرفتند. در رده‌های میانی، کشاورزان خرده‌پا و مالداران محلی جای داشتند که اگرچه از ثروت و قدرت محدودی برخوردار بودند، اما در چرخهٔ تولید نقش اساسی ایفا می‌کردند. در پایین‌ترین سطح این نظام، کارگران بی‌زمین و مزدوران (معروف به غریب‌کار) قرار داشتند که به کارهای سخت و خدمات روزمزدی مشغول و از امتیازات اجتماعی کم‌تر برخوردار بودند.

پس از کشتار و سرکوب هزاره‌ها توسط امیر عبدالرحمان، ساختار قدرت سنتی دچار تحول شد. نظام ارباب‌رعیتی تضعیف شد و بسیاری از خان‌ها و زمینداران بزرگ، بخشی از نفوذ خود را از دست دادند. این روند تا دهه‌های ۱۳۴۰ش و ۱۳۵۰ش ادامه یافت. در این دوره، با بازگشت روحانیون تحصیل‌کرده از نجف و ایران و تأسیس مدارس علمیه در هزارستان، جایگاه علما و طلاب در جامعه تقویت شد. این تحول، به تدریج موجب کاهش نفوذ خوانین محلی و افزایش نقش روحانیت شیعه در هدایت اجتماعی و فرهنگی مردم شد.[۴۱]

در دوران حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، ساختار اجتماعی دچار تحولات قابل توجهی شد و تحرک اجتماعی افزایش یافت که منجر به حضور تحصیلکردگان در مناصب شهری و حکومتی شد. در این میان، زنان نیز فرصت‌های بیشتری برای مشارکت سیاسی و اجتماعی پیدا کردند، به‌طوری که معصومه مردای[۴۲] و رشیده شهیدی به ترتیب به‌عنوان والی دایکندی منصوب شدند. با این حال، این دستاوردها در جامعه‌ای با ساختار مردسالار و نفوذ گروه‌های افراطی با چالش‌های جدی مواجه بوده است. گزارش‌ها حاکی از تهدیدات مستمر علیه والیان زن دایکندی از سوی گروه‌های تندرو و فشار برای برکناری آنها بود.[۴۳]

ازدواج و تشکیل خانواده

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در ولایت دایکندی، مراسم ازدواج مجموعه‌ای پیچیده از آیین‌ها و باورهای سنتی را در بر می‌گیرد که طی نسل‌ها حفظ شده‌اند. این سنت‌ها که ریشه در فرهنگ هزارگی دارد، هم‌اکنون در معرض تغییرات تدریجی قرار گرفته است.

خاستگاری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

فرایند ازدواج با مرحلهٔ خواستگاری آغاز می‌شود که در آن مادر پسر نقش محوری دارد. پس از توافق اولیه، هیئتی متشکل از ریش‌سفیدان خانوادهٔ پسر به همراه کدخدای محل برای مذاکرهٔ رسمی به خانهٔ دختر می‌روند. در این دیدار، جزئیات شیربها و دیگر تعهدات مالی مشخص می‌شود. بر اساس رسم قدیمی، نیمی از شیربها به‌صورت نقدی و نیمی دیگر به‌صورت غیر نقدی پرداخت می‌شود، با این ویژگی که ارزش اجناس به‌طور معمول بالاتر از قیمت واقعی برآورد می‌شود.

نامزدی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مراسم نامزدی که به «خویشی‌گری» معروف است، با ذبح حداقل یک رأس دام و توزیع آرد و روغن در میان اهالی روستا همراه است. در این مرحله، به‌طور معمول یک روحانی یا ریش‌سفید محل، به‌طور رسمی پیوند نامزدی را اعلام می‌کند. سنت‌های محلی سن مناسب ازدواج را برای پسران ۱۵ سال به بالا و برای دختران ۱۳ سال به بالا تعیین کرده است.

پیرو لچک

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حدود یک ماه پس از نامزدی، مراسم «پیرو لچک» یا «پایوازی» برگزار می‌شود که در آن خانوادهٔ داماد موظف به تهیه تعداد قابل توجهی لباس (حداقل ۱۵ دست برای خانواده عروس و ۵ دست برای خود عروس) به همراه لوازم آرایشی و جهیزیه است. این رسم که در گذشته محدودتر بود، امروزه به‌دلیل رقابت‌های اجتماعی به مراسمی پرهزینه تبدیل شده است.

عروسی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مراسم عروسی که به‌طور معمول چند روز طول می‌کشد با مشارکت گستردهٔ جامعه محلی همراه است. زنان متخصص در پخت نان‌های محلی، مسئولیت تهیهٔ غذا برای مهمانان را بر عهده می‌گیرند، در حالی که مردان به ذبح دام‌ها و پخت شوربا مشغول می‌شوند. باورهای محلی در این مرحله جالب توجه است؛ خانوادهٔ داماد به سرعت روده‌های دام ذبح‌شده را تصاحب می‌کنند تا از «گره‌زدن» آن توسط دیگران جلوگیری کنند، چرا که معتقدند این کار ممکن است باعث ناتوانی جنسی داماد شود.

مراسم حنابندان در شب عروسی با تشریفات خاصی انجام می‌شود. داماد ملزم به پرداخت مبلغی بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ افغانی به زنانی است که حنا را آماده کرده‌اند. روز بعد، کاروان عروس به سمت خانهٔ داماد حرکت می‌کند که در گذشته با اسب و امروزه با خودرو انجام می‌شود. در این مسیر، برخی باورهای عامیانه مانند «پا گذاشتن عروس و داماد روی پای یکدیگر» برای تعیین سروری در زندگی مشترک وجود دارد.

پس از عروسی، دورهٔ «مبارک‌بادی» آغاز می‌شود که ممکن است تا یک ماه ادامه یابد. در این مدت، زنان روستا با آوردن هدایا به دیدار خانواده داماد می‌روند و در مقابل هدایایی مانند آیینه یا شانه دریافت می‌کنند. سپس مرحله «رایی‌خانه» فرا می‌رسد که در آن عروس برای مدتی (۲۰ روز تا یک ماه) به خانه پدری بازمی‌گردد.[۴۴]

ازدواج‌های اجباری و زودهنگام

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در بسیاری موارد، دختران در سنین ۱۳–۱۵ سالگی ناگزیر به پذیرش پیوندی می‌شوند که نه از روی خواست که بر اساس تصمیم بزرگان فامیل شکل گرفته است. تحقیقات میدانی نشان می‌دهد حدود ۶۸٪ ازدواج‌ها در برخی مناطق دایکندی زیر سن ۱۸ سالگی صورت می‌گیرد. این نوع ازدواج در قالب دوبیتی‌های محلی و نجواهای زنانه بازتاب یافته است:[۴۵] الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر 

الگو:ب

الگو:ب الگو:ب الگو:ب 

الگو:پایان شعر

الگو:پایان نستعلیق

آیین عزاداری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مراسم محرم: در دایکندی، مراسم عزاداری محرم با آیین‌های خاصی همراه است که ریشه در باورهای عمیق مذهبی و سنت‌های محلی دارد. با شروع ماه محرم، علم عزاداری از حسینیه به خانهٔ یکی از بزرگان منتقل می‌شود و با آیین قربانی و آغشته‌کردن علم به خون حیوان، رسم سوگواری آغاز می‌شود. مردان به‌صورت دایره‌وار و با حرکات هماهنگ به سینه‌زنی می‌پردازند، در حالی که زنان در بخش مخصوص خود در حسینیه حاضر می‌شوند. این مراسم با نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی به سبک محلی ادامه می‌یابد و در نهایت با دعا به پایان می‌رسد.[۴۶]

مراسم ترحیم: فرهنگ سوگواری برای اموات در دایکندی شامل سلسله مراتبی از آیین‌ها است که از لحظه خاکسپاری آغاز می‌شود. هنگام انتقال جنازه به قبرستان، حاضران با ذکر صلوات خاص، میت را همراهی می‌کنند و با سه بار زمین گذاشتن جنازه، آمادگی نمادین برای ورود به قبر ایجاد می‌شود. پس از تدفین، مراسم «شامی» در روز اول برگزار می‌شود که در آن خانواده متوفی از همسایگان و آشنایان پذیرایی می‌کنند.

در ۳ روز نخست، همسایگان هر صبح پس از نماز بر مزار حاضر شده و قرآن تلاوت می‌کنند. سنت «جمعه‌ای» به‌عنوان مراسم هفتگی در ۳ جمعه متوالی و آیین «چله» در چهلمین روز وفات، از دیگر مراسمی است که با هدف یادبود برگزار می‌شود. این آیین‌ها علاوه‌بر جنبهٔ مذهبی به‌عنوان سازوکاری اجتماعی برای حمایت از بازماندگان و حفظ پیوندهای انسانی عمل می‌کند.[۴۷]

مناسبت‌های ملی و فرهنگی در دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

عید نوروز

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در ولایت دایکندی، نوروز به‌عنوان عیدی مهم با پختن حلوای سرخ جشن گرفته می‌شود. این غذای سنتی که از آرد، روغن و سمنک در دیگ چدنی تهیه می‌شود، در گذشته به‌دلیل شرایط سخت آب‌وهوایی و کمبود مواد غذایی، نقش مهمی در تغذیه مردم مناطق مرکزی مانند دایکندی، بامیان و غور داشت.

از دیگر رسوم نوروزی در دایکندی می‌توان به مسابقات ورزشی و کوهنوردی جوانان، خواندن اشعار حماسی مانند حمله حیدری (که در گذشته رواج داشت) و برگزاری محافل کوچک توسط زنان اشاره کرد.[۴۸]

اعیاد مذهبی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در دایکندی، عید فطر با آیین‌های ویژه‌ای همراه است. صبح عید، مردم با لباس‌های نو به مصلی می‌روند و پس از نماز، به دیدار بزرگان و دست‌بوسی می‌پردازند. خانواده‌هایی که عزیزی را از دست داده‌اند، پذیرای تسلیت‌گویان هستند. کودکان با شادی عیدی می‌گیرند و ۳ روز جشن برپا است. شب قبل از عید، زنان حلوا و سمنک پخته و به یاد درگذشتگان نذری می‌دهند.

در عید قربان نیز مراسم قربانی و نذری‌دهی برگزار می‌شود. خانواده‌های داماد برای عروس هدایایی می‌برند و مسابقات محلی برگزار می‌کنند. این آیین‌ها نشان‌دهندهٔ پیوند عمیق مذهب و فرهنگ در زندگی مردم دایکندی است.[۴۹]

جشنواره گل بادام دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی یکی از مناطق مهم کشاورزی در افغانستان محسوب می‌شود که بادام به‌عنوان محصول اصلی آن جایگاه ویژه‌ای دارد. این محصول علاوه‌بر تأمین معیشت مردم، در بازارهای داخلی و خارجی نیز جایگاه مناسبی دارد. در سال‌های اخیر، با توجه به اهمیت اقتصادی و فرهنگی بادام، مراسمی تحت عنوان جشن گل بادام در فصل بهار برگزار می‌شود.

این مراسم همزمان با شکوفه‌دهی درختان بادام سازماندهی می‌شود و شامل برنامه‌های فرهنگی از جمله قرائت مقالات و اشعار در مورد بهار و شکوفه‌های بادام است. این رویداد علاوه‌بر جنبه‌های فرهنگی، به‌عنوان فرصتی برای معرفی ظرفیت‌های کشاورزی منطقه نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.[۵۰]

معارف و تحصیلات عالی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

۱. معارف (آموزش و پرورش)

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی با دارابودن حدود ۴۰۰ مکتب آموزشی، از جمله ۹۰ مکتب ابتدایی، ۹۸ مکتب متوسطه و ۲۰۷ لیسه، زیرساخت آموزشی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان ایجاد کرده است. از این تعداد، تنها ۱۳۹ مکتب از ساختمان‌های اساسی و پخته برخوردار است در حالی که ۳۵ مکتب در بناهای گلی و ۱۸۷ مکتب دیگر فاقد ساختمان مناسب است.[۵۱]

ولایت دایکندی با وجود محرومیت‌های گستردهٔ آموزشی و کمبود شدید امکانات، در دههٔ ۱۳۹۰ش شاهد ظهور نسلی سختکوش و مقاوم در عرصه تحصیل بوده است. دانش‌آموزان این منطقه با بهره‌گیری از سبک زندگی مبتنی بر پشتکار و مقاومت، موفق به ثبت رکورد بی‌سابقه ۱۰۰ درصد قبولی در آزمون کانکور سراسری ۱۳۹۰ش شد. این دستاورد در شرایطی محقق شده که مدارس منطقه با کمترین امکانات آموزشی و زیرساخت‌های فرسوده به فعالیت ادامه می‌دادند.

روحیهٔ علمی و انگیزهٔ بالای تحصیلی در میان جوانان دایکندی، نشانگر عمق فرهنگ دانش‌پروری و ارزش‌گذاری به علم‌آموزی در سبک زندگی این جامعه است. با وجود سیاست‌های تبعیض‌آمیز در توزیع امکانات آموزشی و موانع متعدد، اهالی این منطقه همواره آموزش را به‌عنوان راهبردی برای ارتقای کیفیت زندگی و خروج از چرخهٔ محرومیت پیگیری کرده‌اند.[۵۲] اما پس از به حاکمیت رسیدن مجدد طالبان روند کاهشی بوده است. شرکت‌کنندگان کانکور ۱۴۰۳ش به ۹۷۳ نفر (فقط پسران) تقلیل یافته که نسبت به سال ۱۴۰۰ش (۴٬۲۵۲ نفر) ۷۷٪ کاهش نشان می‌دهد.[۵۳]

۲. تحصیلات عالی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

الف. دانشگاه‌ها: مراکز تحصیلات عالی متناسب و شرایط جغرافیایی این منطقه رشد نکرده است. تنها دانشگاه دولتی دایکندی در ۱۳۹۳ش در شهر نیلی افتتاح شد.[۵۴] مؤسسه تحصیلات عالی ناصر خسرو دایکندی در ۱۳۸۷ش با تلاش جمعی از استادان دانشگاهی و با حمایت هیئت امنا تأسیس شد. این مرکز آموزشی از بدو تأسیس با اخذ مجوز رسمی، فعالیت خود را با جذب دانشجو در سه رشته کارشناسی جهانگردی، بیمه و مدیریت بازرگانی آغاز نمود. در ۱۳۹۱ش با انتقال به پردیس اصلی در زمینی به مساحت ۳۰ هکتار، توسعه چشمگیری یافت و اولین گروه دانشجویان هنر را پذیرش کرد.

امروزه این مؤسسه دارای امکانات آموزشی و رفاهی گسترده‌ای شامل سالن آمفی‌تئاتر، آتلیه و کارگاه‌های تخصصی (عکاسی، معماری، دوخت و گرافیک)، زمین ورزشی، خوابگاه دانشجویی، سلف سرویس، کتابخانه، پارکینگ و فضای سبز وسیع است. این مرکز با رشد مستمر، نقش مهمی در ارتقای تحصیلات عالی در منطقه دایکندی ایفا می‌کند.[۵۵]

حوزه‌های علمیه: سابقهٔ تأسیس مدارس دینی در دایکندی به دوران پس از تهاجم عبدالرحمان خان بازمی‌گردد، زمانی که حمزه نوری اولین مدرسهٔ علمیه (دینی) را در منطقهٔ سنگ‌تخت بنیان نهاد. در دههٔ ۱۳۵۰ش نیز طلاب مقیم نجف با تأسیس مدرسهٔ توحیدیه در درهٔ خودی ولسوالی خدیر، گام دیگری در توسعهٔ آموزش‌های دینی برداشتند.[۵۶]

حوزه‌های علمیه در ولایت دایکندی به‌رغم محدودیت‌های فراوان، نقش محوری در حفظ و ترویج معارف اسلامی در این منطقه دارد. حدود ۲۰ مدرسه علمیه در این ولایت فعالیت دارند که به‌طور عمده به‌دلیل کمبود حمایت مالی و نبود امکانات کافی، با مشکلات عدیده‌ای مواجه است.[۵۷]

امروزه اگرچه برخی مراجع تقلید و نهادهایی مانند جامعة المصطفی العالمیه با کمک‌های محدود از بخشی از این مدارس حمایت می‌کنند، اما این حمایت‌ها به‌دلیل پراکندگی و اندک‌بودن، پاسخگوی نیازهای اساسی این مراکز نیست. با این حال، همین مدارس با امکانات اندک، کماکان به‌عنوان پایگاه‌های اصلی تربیت نیروهای مذهبی و ترویج معارف اسلامی در منطقه به فعالیت خود ادامه می‌دهند و در شکل‌دهی به سبک زندگی دینی مردم نقش بسزایی ایفا می‌کنند.[۵۸]

اماکن تاریخی و مذهبی ولایت دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی مانند دیگر مناطق افغانستان، از میراث غنی تاریخی و مذهبی برخوردار بوده که هر یک بیانگر بخشی از هویت فرهنگی این منطقه است و پیوند ناگسستنی بین نسل‌های گذشته و حال برقرار ساخته و هویت فرهنگی مردم دایکندی را به نمایش می‌گذارد.

زیارت شاه طوس

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

زیارت شاه طوس یکی از مکان‌های مذهبی و تاریخی مهم در ولایت دایکندی محسوب می‌شود. این مکان که بر فراز کوه شاه در مرز بین مناطق اجرستان (ولایت غزنی) و میرامور (ولایت دایکندی) واقع شده، از دیرباز مورد توجه مردم منطقه بوده است. بر اساس باورهای محلی، این زیارتگاه منسوب به یکی از نوادگان امام موسی کاظم است. موقعیت جغرافیایی خاص این مکان در ارتفاع زیاد، آن را به زیارتگاه منحصربه‌فرد منطقه تبدیل کرده است. دسترسی به این مکان به‌دلیل ارتفاع زیاد و شرایط جوی خاص، نیازمند طی مسیرهای کوهستانی دشواری است.

ساختار معماری زیارت شامل گنبد و ضریحی است که در طول سال‌ها حفظ شده است. این مکان به‌عنوان یکی از نقاط مهم زیارتی برای ساکنان مناطق اطراف از جمله غزنی، دایکندی، بامیان و وردک شناخته می‌شود. زائران شیعه و سنی از نقاط مختلف برای زیارت و ادای احترام به این مکان مراجعه می‌کنند. زیارت شاه طوس علاوه‌بر اهمیت مذهبی، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه محسوب می‌شود و در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم محلی جایگاه ویژه‌ای دارد.[۵۹]

زیارت شاه قصور

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در منطقه بردیز علیا واقع شده است. این مزار که به یکی از نوادگان امام موسی کاظم منسوب بوده دارای گنبد و ضریحی با معماری مدرن است. دسترسی آسان به این زیارتگاه، آن را به یکی از مقاصد مهم زائران تبدیل کرده است. مردم محلی از مذاهب مختلف با اعتقادات خاص خود به این مکان مراجعه می‌کنند.

زیارت شاه تراب

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در قریه پلاس (منطقهٔ چهارصدخانه) قرار دارد. این مکان با چشمهٔ آب گرم طبیعی خود شناخته می‌شود که خواص درمانی آن مورد توجه زائران است. دو حمام در مجاورت چشمه احداث شده که امکان استفاده از آب گرم را برای زائران فراهم می‌کند. این زیارتگاه در مراسم مذهبی و اجتماعی مردم منطقه نقش فعالی دارد.

در فاصلهٔ ۲۰ کیلومتری این زیارت، بند طبیعی ناهور کدو قرار دارد که در باورهای محلی به حضرت علی نسبت داده می‌شود. این بند با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود از جمله تغییر رنگ آب در برخی سال‌ها، همواره مورد توجه بوده است. تلاش‌های ناموفق برای ساخت سازه‌های نظامی در مجاورت این بند در دوره‌ای از تاریخ، بر تقدس آن در نزد مردم محلی افزوده است.[۶۰]

مزارکوه

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در دامنه کوه‌های شرق کیتی واقع شده و مردم معتقدند که آنجا گذرگاه خضر است. در کنار مزارکوه چشمهٔ بزرگی وجود دارد که آب بسیار سفید و زلال آن از درون سنگ‌هایی سفید می‌جوشد. روزهای چهارشنبه آب چشمه به شدت گِل آلود و زیاد می‌شود و مردم از آن برداشت‌های متفاوت دارد.[۶۱]

آثار تاریخی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

قلعه کافران: در منطقهٔ تمران تپه‌ای باستانی با آثاری از خشت‌های پخته و بقایای یک قلعهٔ قدیمی دیده می‌شود که گویا روزگاری محل استقرار حاکمان محلی بوده است. همچنین، قلعهٔ کافران در تنگه شالیزار، با وجود فرسایش زمان، هنوز بخش‌هایی از دیوارهایش پابرجا است.

قرآن شاه‌عباس: یکی از گنجینه‌های تاریخی دایکندی، قرآن شاه عباس است که در تمران نزد خانوادهٔ غلام‌بیگ نگهداری می‌شود. این قرآن با وجود پیشنهادهای خرید، همچنان در اختیار این خانواده باقی مانده است.

قلعهٔ لاش: در کجران قلعهٔ لاش (به‌معنای قلعه بلند) و توپ رئیس (تل بزرگی در شنیه کیسو) از دیگر آثار تاریخی است که قدمت و اهمیت نظامی این منطقه را در گذشته نشان می‌دهد. کشف مهره‌ها، کوزه‌های سفالی و آثار دیگر در این محوطه‌ها، گواهی بر تاریخ کهن دایکندی است.[۶۲]

سنگ‌نگاره‌های اسرارآمیز: در ولایت دایکندی، یکی از کشفیات مهم باستان‌شناسی، سنگ‌نگاره‌های پیشاتاریخی (پتروگلیف) است که بر روی سنگ‌های سیاه و صاف منطقه حکاکی شده است. این نقوش کهن که به دوران پیش از تاریخ افغانستان تعلق دارد، شامل طرح‌های متنوعی از حیوانات (بزکوهی، پلنگ و عقاب)، انسان‌ها و نمادهای هندسی می‌شوند. جزئیات دقیق این تصاویر، به‌ویژه در نمایش حیوانات، نشان‌دهندهٔ مهارت هنرمندان عصر سنگ و ارتباط این آثار با جامعه‌ای شکارچی-گردآورنده است.[۶۳]

قعله‌های تاریخی چهار برج: قلعه‌های چهاربرج دایکندی به‌عنوان نمادی از معماری بومی و تاریخی این منطقه شناخته می‌شوند که تلفیقی از کاربرد دفاعی و زیبایی‌شناسی را در خود جای داده است. این بناها که به‌طور عمده در مرکز و مناطق مختلف ولایت پراکنده است، با دیوارهای بلند و برج‌های چهارگانه، نشان‌دهندهٔ سبک زندگی مبتنی بر امنیت و منزلت اجتماعی در گذشته بوده است. ساختار مربع‌شکل و مصالح به‌کاررفته در آنها، از مهارت بالای معماران محلی در بهره‌گیری از منابع طبیعی حکایت دارد.[۶۴]

نقش‌دایکندی در مقاومت علیه استبداد و اشغال

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی به‌عنوان بخشی مهم از جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان، در شکل‌گیری مقاومت علیه استبدادهای داخلی نقش قابل توجهی ایفا کرده است. برای مثال قیام ابراهیم خان گاوسوار در برابر استبداد حکومت مرکزی، نمونه‌ای از روحیهٔ استقلال‌طلبی و عدالت‌خواهی ساکنان این منطقه است. در دوران معاصر نیز دایکندی در جریان مقاومت علیه اشغال خارجی و نظام‌های استبدادی، نقش مهمی در دفاع از هویت ملی و ارزش‌های اسلامی ایفا کرده است.[۶۵]

از جمله این تحولات قیام مردم‌دایکندی در بهار ۱۳۵۸ش علیه حکومت کمونیستی کابل بود که با رهبری روحانیان و فرماندهانی چون محمدحسین صادقی نیلی به آزادسازی مناطق گسترده‌ای از هزارستان انجامید. این حرکت نه تنها کنترل نظامی منطقه را به دست مجاهدین سپرد، بلکه زمینه‌ساز تحولی عمیق در سبک زندگی اجتماعی مردم شد؛ با تشکیل نهادهای خودگردان محلی، بازتعریف هویت مذهبی و قومی و تقویت ساختارهای آموزشی و فرهنگی بر پایهٔ ارزش‌های اسلامی.[۶۶]

زیرساخت و امکانات رفاهی دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

راه‌های مواصلاتی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی با مشکلات جدی در زمینهٔ راه‌های مواصلاتی مواجه است که بیشتر مناطق آن در هفت ماه از سال به‌دلیل بارش برف، نبود پل‌های مناسب و شرایط صعب‌العبور کوهستانی به‌طور کامل از دسترس خارج می‌شود.[۶۷] در این ولایت تنها ۱۰ کیلومتر سرک (جاده) از مرکز به‌سوی ولسوالی شهرستان آسفالت شده است.[۶۸] عدم دسترسی به زیرساخت‌های حمل و نقل مدرن، چالش‌های جدی در زمینه ارتباطات، تجارت و ارائه خدمات ضروری به ساکنان ایجاد کرده است. این انزوای جغرافیایی تأثیر مستقیمی بر توسعهٔ اقتصادی و اجتماعی و سبک زندگی مردم منطقه داشته و آنها را از چرخه اصلی اقتصاد کشور دور نگه داشته است.[۶۹]

ولایت دایکندی به‌طور عمده از طریق سه راه اصلی و غیر آسفالت‌نشده به سایر نقاط کشور وصل می‌شود:

شاهراه دایکندی-کابل: مسیر اصلی ارتباطی ولایت دایکندی با پایتخت است که از بامیان و میدان وردک عبور می‌کند. این راه ۴۸۰ کیلومتری با گذر از مناطق کوهستانی، در زمستان‌ها بیشتر به‌دلیل بارش برف مسدود می‌شود. ماشین‌های مسافربری این مسیر را به‌دلیل خامه‌بودن در ۳۰ ساعت طی می‌کنند.

شاهراه دایکندی-قندهار: مسیر حیاتی برای انتقال کالاهای اساسی و مواد غذایی به‌شمار می‌رود که از هلمند و ارزگان می‌گذرد. این راه به‌طور عمده خامه بوده و به‌دلیل ناامنی‌های مستمر، تردد در آن با چالش‌های امنیتی همراه است. حملات گروه‌های مسلح به کاروان‌های تجاری از مشکلات اصلی این مسیر محسوب می‌شود.

شاهراه دایکندی-هرات: مسیر ارتباطی با غرب کشور که از ولایت غور عبور می‌کند. این راه به‌دلیل شرایط آب‌وهوایی سخت و بارش برف، در بیشتر فصول سال با محدودیت تردد مواجه است.

فرودگاه

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی در حال‌حاضر دارای یک میدان هوایی (فرودگاه) شنی در مرکز به‌نام میدان هوایی نیلی بوده که برای هواپیماهای کوچک و هلیکوپتر مناسب است.[۷۰]

مراکز درمانی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ولایت دایکندی با داشتن ۱۴۰ مرکز صحی (سیار و ثابت) و یک شفاخانهٔ ۱۰۰ بستری دولتی، همچنان با چالش‌های جدی در ارائه خدمات بهداشتی مواجه است. بسیاری از ساکنان به‌ویژه در مناطق دورافتاده از نبود امکانات کافی، کمبود پزشک متخصص، کمبود ادویه و تراکم بیمار در مراکز درمانی رنج می‌برند.

شرایط جغرافیایی صعب‌العبور، پراکندگی جمعیت و ضعف اقتصادی موجب شده است که بسیاری از بیماران نتوانند به موقع به مراکز درمانی دسترسی پیدا کنند و برخی مجبور به سفرهای طولانی به کابل یا ولایات همجوار شوند. در حالی که بخش خصوصی نیز در ارائه خدمات درمانی فعال است، نبود زیرساخت‌های دارویی مناسب و کمبود تجهیزات پزشکی همچنان از موانع اصلی ارتقای سطح بهداشت در این منطقه محسوب می‌شود.[۷۱] یک شفاخانهٔ ۲۰ بستر اختصاصی ترک اعتیاد نیز در نیلی ساخته شده است.[۷۲]

مشاهیر دایکندی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دولت بیگ: حاکم قدرتمند دایکندی در عصر شاه عباس صفوی که بر نیمی از هزارستان حکمرانی می‌کرد.[۷۳]

عنایت‌خان هزاره: فرماندار دایکندی در دوران احمدخان ابدالی (۱۱۴۲ش) که مقاومت سرسختانه‌ای در برابر لشکرکشی‌های ابدالی از خود نشان داد.[۷۴]

سردار حسن: حاکم دایکندی (متوفی ۱۲۳۹ش) که روابط نزدیکی با دربار کابل داشت و نقش مهمی در مناسبات سیاسی منطقه ایفا کرد.[۷۵]

میر محمدعظیم بیگ: اولین رهبر قیام کنندگان مردم هزاره در دورهٔ سلطنت عبدالرحمان. وی ابتدا به‌عنوان سردار حکومتی فعالیت می‌کرد، اما پس از مخالفت با سیاست‌های حکومت، رهبری قیام عمومی ۱۸۹۲م را بر عهده گرفت. او پس از نبردهای شدید در اجرستان دستگیر و در کابل اعدام شد.

محمد ابراهیم گاوسوار: رهبر نهضت دهقانی و مبارز ضداستبداد که قیام مردمی علیه مالیات روغن حکومت را رهبری کرد و از بنیانگذاران حزب سری اتحاد برای سرنگونی نظام سلطنتی بود. پس از افشای نقشهٔ کودتا، ۱۴ سال در زندان به سر برد و به نماد مقاومت در برابر ظلم تبدیل شد.[۷۶]

محمدحسن خسروی: فقیه و مدرس حوزه علمیه که تحصیلات حوزوی را در مشهد و نجف گذراند و از شاگردان برجستهٔ آیت‌الله خویی و امام خمینی بود. او در ترویج علوم دینی در دایکندی نقش بسزایی داشت و از حامیان تشکیل حزب وحدت اسلامی و مقاومت غرب کابل بود.[۷۷]

محمد یوسف واعظی: عالم دینی و سیاست‌مدار که در حوزه‌های نجف و قم تحصیل کرد. از اعضای اصلی سازمان نصر و حزب وحدت اسلامی بود و در لویه‌جرگه‌های قانون‌اساسی و اضطراری افغانستان شرکت داشت. وی همچنین عضو شورای علمای شیعه، شورای اخوت اسلامی و وزیر مشاور در دولت حامد کرزی بود.[۷۸]

محمدحسین صادقی نیلی: مجاهد و روحانی که پس از تحصیل در نجف، مدرسهٔ علمیه در نیلی تأسیس کرد. از بنیان‌گذاران گروه پاسداران جهاد اسلامی و فرمانده نیروهای حزب وحدت اسلامی بود. او در جریان مقاومت ضد کمونیستی نقش کلیدی داشت و در نهایت به همراه فرزندش ترور شد.[۷۹]

سرور دانش: روحانی، حقوقدان و سیاست‌مدار، معاون دوم رئیس‌جمهور سابق افغانستان که تحصیلات خود را در سوریه و ایران تکمیل و آثار متعدد علمی در رشتهٔ حقوق تألیف و ترجمه کرده است. وی اولین والی ولایت دایکندی و یک دور وزیر وزارت عدلیه و برای مدتی وزیر تحصیلات عالی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان بوده است. دانش از چهره‌های برجستهٔ حزب وحدت اسلامی محسوب می‌شود و فعلاً رهبر حزب عدالت و آزادی افغانستان است.[۸۰]

شکردخت جعفری: دانشمند و مخترع دستگاه دوزسنج پرتودرمانی سرطان که با استفاده از مهره‌های شیشه‌ای ارزان قیمت، دقت درمان سرطان را تا ۵۰درصد افزایش داد. برندهٔ جایزهٔ زنان نوآور بریتانیا در ۲۰۱۶م و پژوهشگر سابق دانشگاه ساری که اختراعش تحولی در روش‌های پرتودرمانی ایجاد کرده است.[۸۱]

پانویس

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  1. ↑ «ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما.
  2. ↑ اساسی%20وکلیدی%20ایفا%20نموده%20اند. عارفی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه.
  3. ↑ پولادی، هزاره‌ها، ۱۳۸۷ش، ص۸۲–۸۱.
  4. ↑ تیمورخان‌اف، تاریخ ملی هزاره، ۱۳۷۲ش، ص۱۴۲–۹۹.
  5. ↑ «دایکندی‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.
  6. ↑ «ولایت دایکندی در یک نگاه»، خبرگزاری شفقنا.
  7. ↑ دولت‌آبادی، شناسنامهٔ افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۷.
  8. ↑ «ولایت دایکندی در یک نگاه»، خبرگزاری شفقنا-افغانستان.
  9. ↑ «سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲.
  10. ↑ نیلی%20شده%20و%20بعد%20از%20طریق%20ولسوالی صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  11. ↑ نیلی%20شده%20و%20بعد%20از%20طریق%20ولسوالی صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  12. ↑ نیلی%20شده%20و%20بعد%20از%20طریق%20ولسوالی صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  13. ↑ «سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲.
  14. ↑ نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی.
  15. ↑ «ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما.
  16. ↑ خاوری، امثال و حِکم مردم هزاره، ۱۳۸۰ش، ص۲۰–۱۶.
  17. ↑ پولادی، هزاره‌ها، ۱۳۸۷ش، ص۸۲–۸۱.
  18. ↑ کاظمی، «بررسی لهجهٔ مردم دایکندی»، فروغی روز بلاگ.
  19. ↑ «معرفی شهرنیلی در مرکز ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.
  20. ↑ «معرفی اجمالی ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.
  21. ↑ عارف، هزاره‌جات قلب افغانستان، 1391ش، ص244؛ پولادی، هزاره‌ها، 1381ش، ص115؛ رحیمی، پلان انکشافی ولسوالی اشترلی، 1386ش، ص41.
  22. ↑ رهیاب و امینی، دانشنامه هزاره، 1399ش، ص637.
  23. ↑ رهیاب و امینی، دانشنامه هزاره، 1399ش، ص637.
  24. ↑ «ولایت دایکندی: پیدای پنهان (۱۴)»، وب‌سایت کلکین.
  25. ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ نیلی%20شده%20و%20بعد%20از%20طریق%20ولسوالی صادقی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  26. ↑ «دایکندی نسبت به مساحت خود دارای بیشترین ساحات علفچر است»، خبرگزاری آوا.
  27. ↑ «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک.
  28. ↑ «ظواهر معدنی دایکندی»، وب‌سایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان.
  29. ↑ «تجارت در دایکندی»، وب‌سایت مجلۀ فانوس.
  30. ↑ «دایکندی‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.
  31. ↑ ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۴۷۸–۴۷۱.
  32. ↑ «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک.
  33. ↑ شریعتی، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  34. ↑ شریعتی، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  35. ↑ «سفر به «سنگ تخت و بندر» ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲.
  36. ↑ «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک.
  37. ↑ «سفر به «سنگ تخت و بندر» ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲.
  38. ↑ «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک.
  39. ↑ «آوازخوانان مشهور و نامدار دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  40. ↑ «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک.
  41. ↑ تیمورخان‌اف، تاریخ ملی هزاره، ۱۳۷۲ش، ص۱۴۲–۹۹.
  42. ↑ «معصومه مرادی تنها والی زن در افغانستان»، خبرگزاری شفقنا.
  43. ↑ «حضور هشت درصدی زنان در رهبری حکومت محلی؛ نخستین ولسوال زن در دایکندی کارش را آغاز کرد»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح؛ «رشیده شهیدی والی ولایت دایکندی شد»، خبرگزرای شفقنا.
  44. ↑ «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  45. ↑ «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  46. ↑ «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  47. ↑ «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  48. ↑ «نوروز در دایکندی با پختن حلوای سرخ جشن گرفته می‌شود»، خبرگزاری پژواک.
  49. ↑ «نگاهی به آداب و رسوم بزرگداشت عید سعید فطر در افغانستان»، خبرگزاری آوا.
  50. ↑ «معرفی ولایت دایکندی افغانستان به روایت تصویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲.
  51. ↑ «وضعیت معارف دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.
  52. ↑ «قبولی همه شرکت کنندگان در کانکور دایکندی»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.
  53. ↑ «کاهش چشمگیر داوطلبان آزمون کانکور در ولایت‌های دایکندی و بلخ»، خبرگزاری فرهنگ.
  54. ↑ «تهداب تعمیر دانشگاه دایکندی طی محفلی ...»، پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی.
  55. ↑ «اندکی درباره مؤسسه آموزش عالی ناصرخسرو»، وب‌سایت مؤسسۀ تحصیلات عالی ناصر خسرو.
  56. ↑ ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۴۷۸–۴۷۱.
  57. ↑ «مدارس علمیه ولایت دایکندی»، وبلاگ کتابخانه دایکندی.
  58. ↑ ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۴۷۸–۴۷۱.
  59. ↑ «نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.
  60. ↑ «نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.
  61. ↑ «اماکن زیارتی و تاریخی دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  62. ↑ «اماکن زیارتی و تاریخی دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی.
  63. ↑ «کشف سنگ نگاره‌های اسرارآمیز در«دایکندی»، وب‌سایت آی فیلم ۲.
  64. ↑ «قلعه‌های چهار برج دای‌کندی؛ از نمادِ جنگ تا نشانه‌ی زیبایی»، وب‌سایت تلویزیون آمو.
  65. ↑ اساسی%20وکلیدی%20ایفا%20نموده%20اند. عارفی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه.
  66. ↑ محقق، ریشه‌های تاریخی تشیع در افغانستان، ۱۳۹۱ش، ص۲۴۹–۲۵۰.
  67. ↑ «ولایت دایکندی»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.
  68. ↑ «سهم مردم دایکندی از هزاران کیلومتر سرک پخته در افغانستان فقط 10 کیلومتر!»، پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی.
  69. ↑ «یادداشت معاون رئیس‌جمهور از حاشیه‌های سفر به دایکندی و بامیان»، خبرگزاری آوا.
  70. ↑ «پرواز موفقیت‌آمیز نخستین خلبان زن ولایت دایکندی»، خبرگزاری فارس- افغانستان.
  71. ↑ «برخی باشنده‌گان دایکندی از عدم دسترسی به خدمات صحی شکایت دارند»، خبرگزاری پژواک.
  72. ↑ طاهری، «دایکندی؛ با 70 هزار معتاد و یک شفاخانهٔ 20 بستر ترک اعتیاد»، روزنامهٔ 8 صبح.
  73. ↑ یزدانی، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، ۱۳۹۰ش، ص۲۸۰.
  74. ↑ حسینی، تاریخ احمدشاهی، ۱۹۷۴م، ص۵۵۲–۵۴۹.
  75. ↑ میتلند، هزاره‌ها و هزارستان، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۵.
  76. ↑ پولادی، هزاره‌ها، 1401ش، ص626-650.
  77. ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۴۱.
  78. ↑ «مختصری از زندگی علمی و سیاسی استاد واعظی شهرستانی»، وب‌سایت مجمع فرهنگی کوثر.
  79. ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۲۶۱–۲۵۵.
  80. ↑ «زندگی‌نامه»، وب‌سایت شخصی سرور دانش.
  81. ↑ «دختری دایکندی: دستگاهی برای کمک به درمان سرطان اختراع و وارد بازارکرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی.

منابع

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  • «آغاز آبگیری بند برق سوختوک دایکندی»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۳ دسامبر ۲۰۱۸ م.
  • «افتتاح ولسوالی جدید پاتو در دایکندی»، وب‌سایت شفقنا- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۵ جولای ۲۰۱۸م.
  • «اماکن زیارتی و تاریخی دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آذر ۱۳۹۲ش.
  • «اندکی دربارهٔ مؤسسه آموزش عالی ناصرخسرو»، وب‌سایت مؤسسهٔ تحصیلات عالی ناصر خسرو، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۴ش.
  • «برخی باشنده‌گان دایکندی از عدم دسترسی به خدمات صحی شکایت دارند»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مارس ۲۰۲۳م.
  • «پرواز موفقیت‌آمیز نخستین خلبان زن ولایت دایکندی»، وب‌سایت خبرگزاری فارس- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۹ آذر ۱۳۹۵ش.
  • پولادی، حسن، هزاره‌ها، ترجمه:علی عالمی کرمانی، تهران، عرفان، ۱۳۸۷ش.
  • «تجارت در دایکندی»، وب‌سایت مجلهٔ فانوس، تاریخ درج مطلب: ۱۷ نوامبر ۲۰۱۴م.
  • تقی‌زاده، محمدرضا، «ولایت دایکندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۴۰۰ش.
  • «تهداب تعمیر دانشگاه دایکندی طی محفلی …»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۴ آبان ۱۳۹۵ش.
  • جیلانی عارض، غلام، جغرافیای ولایات افغانستان، پاکستان، پیشاور، اداره کتابخانه‌های سیار اریک، ۱۳۷۹ش.
  • «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۳۹۸ش.
  • «حضور هشت درصدی زنان در رهبری حکومت محلی؛ نخستین ولسوال زن در دایکندی کارش را آغاز کرد»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
  • خانوف، تیمور، «تاریخ ملی هزاره»، مترجم: عزیز طغیان، چاپ اول، ایران، مؤسسهٔ مطبوعاتی اسماعیلیان، ۱۳۷۲ش.
  • خاوری، محمد جواد، امثال و حِکم مردم هزاره، مشهد، نشر عرفان، ۱۳۸۰ش.
  • «دختری دایکندی: دستگاهی برای کمک به درمان سرطان اختراع و وارد بازارکرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۸ آذر ۱۳۹۸ش.
  • «دایکندی‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ش.
  • «دایکندی نسبت به مساحت خود دارای بیشترین ساحات علفچر است»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۱ آبان ۱۳۹۸ش.
  • دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامهٔ افغانستان، قم، مؤلف، ۱۳۸۷ش.
  • رهیاب (بلخی)، سیدحسین و امینی، محمد، دانشنامهٔ هزاره، کابل، بنیاد دانشنامهٔ هزاره، ۱۳۹۹ش.
  • سادات موسوی، لطیفه، «صنایع دستی زنان دایکندی از خانه به خیابان»، وب‌سایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: ۱۵ بهمن ۱۳۹۹ش.
  • سروش، سرور «جشن نوروز نالیج»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۲ فروردین ۱۴۰۰ش.
  • «سروی اقتصادی- اجتماعی و دموگرافی دایکندی»، تاریخ تطبیق سروی: مهرماه ۱۳۹۱ش.
  • سروی منابع معدنی ولایت دایکندی: ظواهر معدنی دایکندی، وبسایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان، ۲۰ آبان ۱۳۹۸ش.
  • «سفر به سنگ تخت و بندر ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲، تاریخ درج مطلب: ۱۶ حمل ۱۳۹۹ش.
  • «سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۴ش.
  • «سنگ تهداب شفاخانهٔ دایکندی گذاشته شد»، وب‌سایت شبکهٔ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۴ اردیبهشت ۱۳۹۳ش.
  • «سهم مردم دایکندی از هزاران کیلومتر سرک پخته در افغانستان فقط ۱۰ کیلومتر!»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۳ آبان ۱۳۹۵ش.
  • شریعتی، حفیظ‌الله، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مرداد ۱۳۹۲ش.
  • «رشیده شهیدی والی ولایت دایکندی شد»، خبرگزرای شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ فروردین ۱۴۰۰ش.
  • طاهری، الیاس، «دایکندی؛ با ۷۰ هزار معتاد و یک شفاخانهٔ ۲۰ بستر ترک اعتیاد»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۷ فروردین ۱۴۰۰ش.
  • صادقی، رجب‌علی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش۶–۱۰»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۱ش.
  • ضیایی، محمدرضا، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، قم، پژوهشگاه المصطفی، ۱۳۹۶ش.
  • عارف، سید محمدامین، هزاره‌جات قلب افغانستان، کابل، سعید، ۱۳۹۱ش.
  • عارفی، قربان‌علی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه، تاریخ درج مطلب: ۱ آذر ۱۴۰۳ش.
  • فروغی، محمد، «آوازخوانان مشهور و نامدار دایکندی»، وب‌سایت دایکندی اسکای، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۹۲ش.
  • فروغی، محمد، «شکایت رسانه‌های ولایت دایکندی از والی این ولایت»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ خرداد ۱۳۹۵ش.
  • فروغی، محمد، «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آذر ۱۳۹۲ش.
  • فروغی، محمد، «معلومات اجمالی از مکاتب ولایت دایکندی در سال تعلیمی۱۳۹۳»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۳ دی ۱۳۹۳ش.
  • «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آذر ۱۳۹۲ش.
  • «قلعه‌های چهار برج دای‌کندی؛ از نمادِ جنگ تا نشانهٔ زیبایی»، وب‌سایت تلویزیون آمو، ۱ آذر ۱۴۰۱ش.
  • کاظمی، سید عوض علی، «بررسی لهجهٔ مردم دایکندی»، وب‌سایت فروغی روز بلاگ، تاریخ درج مطلب: ۹ اردیبهشت ۱۳۹۴ش.
  • «کاهش چشمگیر داوطلبان آزمون کانکور در ولایت‌های دایکندی و بلخ»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۹ سرطان ۱۴۰۳ش.
  • «مدارس علمیه ولایت دایکندی»، وبلاگ کتابخانه دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۸۵ش.
  • محمدی، احمد، «معرفی ولایت دایکندی»، وب‌سایت آتیس، تاریخ درج مطلب: ۳ فروردین ۱۳۹۷ش.
  • مددی، علی‌احمد، «عروسی در دایکندی»، وب‌سایت افغانستان نوین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ فوریه ۲۰۰۸م.
  • «معرفی اجمالی ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مهر ۱۳۹۵ش.
  • «معرفی شهرنیلی در مرکز ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۹۸ش.
  • «معرفی ولایت دایکندی افغانستان به روایت تصویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
  • «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۵ می ۲۰۲۱م.
  • نبی‌زاده کارگر، محمد عوض، انتوگرافی هزاره‌ها، کابل، مطبعه دولتی، ۱۳۶۵ش.
  • نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ش.
  • «نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مهر ۱۳۹۵ش.
  • «نگاهی به آداب و رسوم بزرگداشت عید سعید فطر در افغانستان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۵ مرداد ۱۳۹۳ش.
  • «نوروز در دایکندی با پختن حلوای سرخ جشن گرفته می‌شود»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۱۹ مارس ۲۰۱۶ش.
  • «وضعیت معارف دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۳۹۸ش.
  • «ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۴۰۰ش.
  • «ولایت دایکندی: پیدای پنهان (۱۴)»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
  • «ولایت دایکندی»، شبکهٔ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
  • «ولایت دایکندی در یک نگاه»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۲۰ ژوئن ۲۰۱۴م.
  • «ولایت دایکندی- نفوس و ولسوالی‌های آن»، وب‌سایت خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: ۱۰ فروردین ۱۴۰۰ش.
  • «ولایت دایکندی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان- اطلاعات عمومی، تاریخ بازدید: ۱۰ اسفند ۱۴۰۱ش.
  • «ولایت دایکندی»، وب‌سایت ویکی‌سفر، تاریخ بازدید: ۱۰ اسفند ۱۴۰۱ش.
  • «یادداشت معاون رئیس‌جمهور از حاشیه‌های سفر به دایکندی و بامیان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۶ش.
  • یزدانی، حسین‌علی (حاج کاظم)، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، تهران، عرفان، ۱۳۹۰ش.
برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:دایکندی&oldid=40624»