پیش‌نویس:جامعه‌پذیری حجاب

جامعه‌پذیری حجاب، فرایند آموزش و انتقال باورها و ارزش‌ها، هنجارهای مربوط به حجاب در خانواده و جامعه.

جامعه‌پذیری حجاب در ایران فرایندی چندوجهی است که فراتر از پوشش ظاهری، شامل درونی‌سازی باورها، ارزش‌ها و هنجارهای دینی و اجتماعی می‌شود. حجاب علاوه بر بعد پوششی، رفتار و گفتار فرد را نیز تنظیم کرده و هویت اسلامی را آشکار می‌سازد. پایداری این ارزش‌ها وابسته به نقش خانواده، آموزش، نهادهای دولتی و رسانه‌ها است. با این حال، شکاف نسلی، تأثیر رسانه‌های خارجی و ضعف در اقناع‌گری می‌تواند مانع درونی‌سازی شود. در نهایت، بدون سیاست‌های مناسب، گسترش ناهنجاری‌ها بر اساس اصل سرایت رفتاری، می‌تواند بی‌حجابی را به هنجار عادی جامعه تبدیل کند.

مبانی، ابعاد و سازوکارهای جامعه‌پذیری حجاب در ایران

جامعه‌پذیری حجاب، نوع خاصی از جامعه‌پذیری دینی است که فرد در این فرایند با محتوا و معنای معیارها، الگوها، آموزه‌ها و احکام آن آشنا شده و آنها را در تعاملات زندگی روزمره خود به‌کار می‌گیرد. جامعه‌پذیری در بستر تعامل میان فرد و جامعه، در قالب سه فرایند قابل تعریف است: رابطهٔ جامعه با فرد، رابطهٔ فرد با جامعه و رابطهٔ میان نهادها و گروه‌های جامعه‌پذیرکنندهو موفقیت و تداوم فرآیندهای یادشده نتیجهٔ ارتباط و هماهنگی این نهادهای جامعه‌پذیرکننده است.

مبانی مفهومی و نظری حجاب و جامعه‌پذیری

تعاریف، ابعاد و کارکرد حجاب

اسلام مخالف حضور و فعالیت اجتماعی زن نیست، اما برای تضمین سلامت و سازنده بودن این حضور، رعایت حدود و موازینی را بر عهده زن قرار داده تا هنگام معاشرت با مردان کیفیت خاصی در لباس پوشیدن را رعایت کند. پوشش اسلامی مورد تأیید باید شرایطی چون عدم تحریک‌کنندگی، تنگ و بدن‌نما نبودن و عدم شباهت به لباس مردان یا لباس شهرت را داشته باشد.

ابعاد سه‌گانه حجاب: حجاب قرآنی صرفاً یک بعد پوششی نیست؛ بلکه ابعاد رفتاری (اجتناب از رفتارهای تحریک‌آمیز و عشوه) و گفتاری (پرهیز از لحن خضوع‌آمیز در کلام) را نیز شامل می‌شود که توجه به هر سه بعد ضروری است.

کارکرد نمادین و هویتی: پوشش یکی از اجزای ظاهری فرهنگ و هویت هر ملت بوده و جایگاه هویت بخشی نیز دارد و بشر در زندگی اجتماعی خود همواره از این ابزاری مهم در هویت سازی و هویت پردازی، برای ایجاد ارتباط و رساندن پیام خود استفاده کرده است. در تمامی فرهنگ‌ها و جوامع پوشش مقوله‌ای فردی و در عین حال سیاسی بوده و بر جنسیت و جایگاه زن نیز دلالت دارد.

تغییر مفهوم حجاب: درجامعهٔ امروزی ایران پوشش از یک سو همچنان متأثر از مولفه‌های سنتی و از دیگر سو تحت تأثیر مولفه‌های فرهنگ مدرن جهانی است. همسو شدن زنان ایرانی با پوشش جهانی، اگرچه در ظاهر خودخواسته به نظر می‌رسد، اما در حقیقت متأثر از رسانه‌ها، صنایع فرهنگی و عوامل خانوادگی و اجتماعی است. امروزه برخی دختران نوجوان تحت تأثیر مقتضیات جهان مدرن، در شیوه پوشش و حجاب خود بازاندیشی و تغییراتی ایجاد می‌کنند. اگرچه در گذشته حجاب عمدتاً به‌معنای پوشاندن کامل بدن از نامحرمان بود، اما اکنون این گروه، تحت تأثیر مدگرایی و الگوهای پوشش رسانه‌های غربی، حجاب را با معیارهایی مانند قضاوت اجتماعی و راحتی معنا می‌کنند.

ماهیت و پیشینه حجاب در ایران

حجاب در فرهنگ و تمدن ایرانیان پیشینه و روندی درخشان و ریشه‌ای عمیق دارد، و تلاش‌ها برای کشف حجاب، حتی در گذشته، موفقیت‌آمیز نبوده است. اگرچه پوشش کامل تحت عنوان حجاب از زمان ورود اسلام به ایران مورد پذیرش مردم این سرزمین قرار گرفت، اما پژوهش‌ها حاکی از آن است که در تمام دوران‌های تاریخ تمدن ایران، پوشیدگی از شاخص‌های بارز پوشاک در فرهنگ ایرانی بوده است. حجاب، حتی قبل از ورود اسلام به ایران، در میان زنان ایرانی معمول بوده و در فرهنگ ایرانیان هیچگاه برهنگی راه نداشته است.

مبانی نظری جامعه‌پذیری حجاب

تعریف و هدف: جامعه‌پذیری فرآیندی است که طی آن فرد، به عنوان عضوی از جامعه، با ارزش‌ها، هنجارها و عقاید جامعه آشنا شده، دانش و مهارت لازم برای مشارکت مؤثر را کسب می‌کند. این فرایند دو جنبه دارد: هم‌نوایی سطحی (رعایت ظاهری) و هم‌نوایی عمقی (پذیرش درونی)؛ هدف اصلی تربیت اسلامی، دستیابی به هم‌نوایی عمقی است.

لایه‌های مفهومی: حجاب به عنوان یک کنش اجتماعی مبتنی بر چهار لایه مفهومی اصلی است که شامل باورها (مشروعیت‌بخش ارزش‌ها)، ارزش‌ها (توجیه‌کننده هنجارها)، هنجارها (تجلی‌دهنده نمادها)، و نمادها (عینیت‌بخش رفتار) است.

ضعف جامعه‌پذیری: یکی از مهم‌ترین نظریات در تبیین بدحجابی، «ضعف جامعه‌پذیری» است؛ از این دیدگاه، انتقال ندادن و درونی نکردن ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی در شخصیت فرد، منجر به کاستی‌های تربیتی و ارتکاب انحرافات هنجاری مانند بدحجابی می‌شود.

کارگزاران (نهادهای) جامعه‌پذیری حجاب

کارگزاران جامعه‌پذیری، نهادهای محوری هستند که مسئول تربیت و آماده‌سازی اعضای جدید برای ایفای نقش‌های شهروندی می‌باشند. این کارگزاران در درجه اول شامل خانواده، مدرسه، رسانه و گروه همسالان هستند.

نهاد خانواده

نقش محوری: عمدهٔ شاکلهٔ ذهنی و اعتقادی افراد در کودکی و در بستر خانواده شکل می‌گیرد؛ لذا خانواده نخستین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی و کانون شکل‌گیری هویت و منتقل کنندهٔ ارزشهای دینی و مذهبی به فرزندان است و از آنجا که خانواده اولین پنجرهٔ ارتباطی افراد با دنیای بیرون است، پایه‌ریزی الگوهای تربیتی و رفتاری و فرایند انتقال ارزش‌ها در خانواده صورت می‌گیرد.

الگوپذیری اقناعی: مدل اصلی حفظ حجاب در خانواده‌های مقید، «الگوپذیری اقناعی» است که از تقلید ناخودآگاه در کودکی آغاز شده و با بلوغ فکری (۱۴ تا ۱۸ سالگی) به انتخاب آگاهانه تبدیل می‌شود. موفقیت این فرایند، مستقیماً به توانایی خانواده، به‌ویژه مادر، در ایجاد ظرفیت متقاعدسازی و ارائه دلایل منطقی برای رعایت حجاب بستگی دارد. نقش مادر به‌عنوان الگوی اولیه و مسئول نظارت، در چگونگی وضعیت حجاب دختران نسل آینده نقشی بی‌بدیل دارد.

نهادهای آموزشی، دولتی و اقتصاد

آموزش: فضاهای آموزش عمومی (مدارس) محفل نهادینه سازی مفاهیم و جامعه‌پذیری با ارائه مصادیق حجاب در الگوها، ارزش‌ها و هنجارها برای دانش‌آموزان هستند. محیط‌های آموزشی و متون درسی، در کنار خانواده از حوزه‌های اجتماعی مؤثر در درونی و نهادینه‌سازی تربیت مبتنی بر عفاف هستند.

دولت: حکومت در رسانه‌های وابسته به خود قوانین شرعی و مدنی را مطابق با ارزش‌ها به اجرا می‌گذارد، از طرفی در حکومت دینی، عملکرد دولت معیار و الگوی افراد جامعه است؛ حال اگررفتاری مغایر با این ارزش‌ها مشاهده شود، افراد از نهادهای تأثیرگذار بدبین شده و باورهای‌شان تضعیف خواهد شد.

اقتصاد: در زیرسیستم اقتصاد، سطح رفاه خانواده با وضع اقتصادی آن رابطه تنگاتنگی دارد که می‌تواند بر جامعه‌پذیری حجاب تأثیر بگذارد.

نهاد رسانه و گروه همسالان

رسانه‌ها: رسانه‌های جمعی نقشی برجسته در جامعه‌پذیری دارند و می‌توانند ارزش‌ها را تقویت یا تضعیف کنند. رسانه‌های جمعی خارجی می‌توانند مانند شمشیری دولبه در الگودهی مؤثر باشند؛ اما اغلب با توجه به فرهنگ خود، باعث تضعیف ارزش‌های سنتی و گرایش به حجاب می‌شوند.

گروه همسالان: تأیید گروه دوستان یکی از دلایل نگرش‌های متفاوت به حجاب است؛ برخی از دختران از ترس مسخره‌شدن یا پذیرفته‌نشدن در جمع دوستان، از داشتن حجاب پرهیز می‌کنند. نوع پوشش و رفتار دوستان می‌تواند بر گرایش دختران نوجوان به حجاب تأثیرگذار باشد.

عوامل و چالش‌های مؤثر بر جامعه‌پذیری حجاب

عوامل درونی و روان‌شناختی

دین و هویت: هویت ملی و دینداری از مهم‌ترین عوامل پیش‌بینی‌کننده پایبندی به حجاب هستند.با افزایش اعتقادات دینی و احساس هویت‌مندی ملی، گرایش به حجاب نیز در دختران افزایش می‌یابد. در واقع، دینداری و هویت ملی، بهترین تبیین‌کنندگان تغییرات در سبک پوشش و میزان پایبندی به حجاب هنجاری هستند.

هنجار ذهنی و انگیزه: «دل مشغولی حجاب» یک حالت انگیزشی است که به میزان اهمیت پوشش اسلامی برای زن اشاره دارد و بر قصد خرید پوشاک حجاب تأثیر مستقیم می‌گذارد. همچنین، «هنجار ذهنی» که ادراک فرد از انتظار دیگران (افراد مهم و نزدیک) است، بر تصمیم‌گیری فرد برای پوشش اثرگذار است.

ناآگاهی و اقناع: یکی از عوامل عدم تمایل به حجاب، «ناآگاهی به ارزش‌های دینی» و نیاز جوانان به تبیین و اقناع بیشتر در امر پوشش است.

چالش‌های اجتماعی، ساختاری و ارزشی

شکاف نسلی: برخی تحقیقات نشان می‌دهد که تفاوت معناداری بین پوشش برخی مادران و فرزندان‌شان وجود دارد که می‌تواند نشانه‌ای از شکاف نسلی در این حوزه باشد. این موضوع بیانگر آن است که هنجارها و الگوهای رفتاری نسل جوان، تحت تأثیر موقعیت‌های اجتماعی و در تعامل با سنت‌های دینی و تاریخی، همراه با ارزش‌ها و قواعد جهانی و غیربومی شکل می‌گیرد.

عوامل ساختاری و توسعه: ساختارهای اجتماعی مانند وضعیت اقتصادی، تغییرات ارزشی و تغییرات سریع ارتباطات در عرصه جهانی شدن، احتمالاً نقش عمده‌ای در اختلالات هنجاری پوشش زنان داشته‌اند. توسعه سریع و نامتوازن منجر به غلبه ظاهرگرایی بر محتواگرایی و مصرف‌گرایی بر قناعت شده که از دلایل اصلی تغییرات ارزشی است.

گسترش هنجارشکنی: رفتار کشف حجاب در جامعه دینی، به‌عنوان یک ناهنجاری، در صورت نبود سیاست‌های مناسب، می‌تواند بر اساس «اصل سرایت رفتاری» به‌تدریج به هنجار عادی در جامعه تبدیل شود.

نفوذ فرهنگی و پیامد شکست اقناع‌گری

نفوذ فرهنگی: در فرایند فرهنگ‌پذیری، استیلای فرهنگی و سلطه‌پذیری در وهله اول از طریق پوشاک صورت می‌گیرد و می‌تواند تغییراتی در ساختار زندگی اجتماعی یک جامعه ایجاد کند. رسانه‌های خارجی با رواج ناهنجاری‌های فرهنگی و معرفی گروه‌های مرجع غربی، به‌دنبال ایجاد فاصله میان باورها و ارزش‌های دینی هستند.

پیامد شکست اقناع: در شرایطی که توان اقناعی خانواده ضعیف باشد یا الگوها به‌صورت اجباری و غیرمنطقی ارائه شوند، فرد در سن جوانی در جستجوی سبک زندگی جایگزین، مقاومت کرده و به‌شدت تحت تأثیر شبکه‌های اجتماعی و ماهواره قرار می‌گیرد؛ این افراد حجاب را مانعی برای آزادی و ارتباطات اجتماعی می‌بینند.

منابع

• آبیار، زهرا، نیازی، محسن، مهرابی کوشکی، محمد، «فراترکیب نگرش جامعه ایرانی به پوشش و حجاب در پژوهشهای فرهنگی و اجتماعی»، انجمن علمی مطالعات اجتماعی حوزه، ش۱، ۱۴۰۳ش.
• احمدی، عزت اله، علی‌پور صمد، و میرمحمدتبار دیوکلایی، سید احمد. «نهاد خانواده، سبک زندگی و گرایش به حجاب»، فصلنامه جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی دانشگاه مازندران، ش۳، ۱۳۹۳ش.
• باکاک، رابرت، مصرف، خسرو صبری، تهران، شیرازه، ۱۳۸۱ش.
• جوادی یگانه، محمدرضا، هاتفی، حمیده، «پوشش زنان در سینمای پس از انقلاب اسلامی»، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ش۱۱، ۱۳۸۷.
• حسامی، فاضل، بصیرت، محمد یاسین، «عناصر جامعه‌پذیری (روش، محتوا و عوامل) حجاب در نظام اجتماعی قرآن»، فصلنامه اسلام و مطالعات اجتماعی، ش۲۸، ۱۳۹۹ش.
• حمایت‌خواه، مجتبی و اکبرپور، زهره، «تحلیل تماتیک حجاب از منظر دختران جوان در شیراز»، پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، ش۲۴، ۱۴۰۳ش.
• خادمی، شهرزاد، «رمز بقای پوشش زنان هندی»، فصلنامه هنر و تمدن شرق، ش۲، ۱۳۹۲ش.
• خدادادی سنگده، جواد، احمدی، خدابخش، آموستی، فروغ، رضایی آهوانویی، محسن، خانزاده، مصطفی و حقانی، مجتبی، «تأثیر عملکرد خانواده در پیش‌بینی حجاب زنان»، فصلنامه فرهنگی ـ تربیتی زنان و خانواده، ش۳۶، ۱۳۹۵ش.
• خوش‌فر، غلامرضا، باقری، فاطمه، برزگر، سمیه و نورمحمدی، لیلا، «بررسی عوامل مؤثر بر گرایش به حجاب و راهکارهای ارتقای آن»، فصلنامهٔ مطالعات توسعهٔ اجتماعی- فرهنگی، شمارهٔ ۴، بهار ۱۳۹۴ش.
• دانشمهر، حسین، حسنخانی، الناز، «روایت دختران از پدیدهٔ پوشش؛ بازتعریف هویت و دلالتهای معنایی آن (مورد مطالعه: دختران جوان شهر شاهیندژ)»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، ش۴۱، ۱۴۰۱ش.
• دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور، «به‌کارگیری بینش‌های رفتاری با هدف جلوگیری از گسترش رفتار کشف حجاب بانوان در جامعه»، بی‌نا، بی‌شمار، بی‌تا.
• ده یادگاری، سعید، مشبکی اصفهانی، اصغر، بستام، هادی و الیاسی، نبی‌الله، «ارائه الگوی ساختاری عوامل مؤثر بر قصد خرید پوشاک حجاب در زنان»، فصلنامه فرهنگی - تربیتی زنان و خانواده، ش۳۸، ۱۳۹۶ش.
• ذبیحی، اکرم، «مولفه‌های جامعه‌پذیری حجاب مطالعه موردی دانش‌آموزان دبیرستانی شهر قم»، فصلنامه علمی - تخصصی فرهنگ پژوهش، ش۱۷، ۱۳۹۳ش.
• رجبی، عباس، «نقش حجاب و پوشش زن در سلامت روان»، فصلنامهای در عرصه مطالعات زنان و خانواده، ۱۳۸۶ش.
• رستگار خالد، امیر، محمدی، میثم، نقی پور ایوکی، سحر، «کنش‌های اجتماعی زنان و دختران نسبت به حجاب و رابطه آن با مصرف اینترنت و ماهواره»، مطالعات راهبردی زنان، ش۵۶، ۱۳۹۱ش.
• رستگار مقدم، لیلا، «احکام پوشش در حضور اجتماعی زنان»، فصلنامهای در عرصه مطالعات زنان و خانواده، ش۱۳، ۱۳۹۱ش.
• رفیعپور، فراامرز، توسعه و تضاد، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۶ش.
• شارع‌پور، محمود، تقوی، سیده زینب و محمدی، مهدی، «تحلیل جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر گرایش به حجاب (مطالعه موردی: گرایش به حجاب در بین دانشجویان دختر دانشگاه مازندران)»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، ش۳٬۱۳۹۱ش.
• طاهری، زهرا، «بررسی عوامل مؤثر بر نگرش مثبت نسبت به پوشش و حجاب (مطالعه موردی دانشجویان دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین)»، راهبرد فرهنگ، ش۶۶، ۱۴۰۳ش.
• علوی، سید مازیار، آقایی، سید امیر، حسینی، سید حسین و علیگو، محمود. «ریشه‌یابی عوامل مؤثر بر توسعه فرهنگ حجاب و عفاف و ارزیابی راهبردهای نقشه مهندسی فرهنگی (رویکرد سیستمی)». فصلنامه فرهنگی - تربیتی زنان و خانواده، ش۳۷، ۱۳۹۵ش.
• فروتن، یعقوب، «بازتولید الگوهای حجاب در ایران»، مطالعات اجتماعی روان‌شناسی زنان، ش۲، ۱۳۹۲ش.
• کوهی، کمال، «تبیین میزان پای‌بندی به پوشش و حجاب هنجاری در میان دختران و زنان شهر تبریز»، نشریه علمی پژوهش‌های جامعه‌شناسی، ش۳۲، ۱۳۹۶ش.
• محبوبی منش، حسین، «تحلیل اجتماعی مسئله حجاب»، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان، ش۳۸، ۱۳۸۶ش.
• محبوبی منش، حسین، «تحلیل اجتماعی مسثله حجاب»، مجله مطالعات راهبردی زنان، ش۱۳۴، ۱۳۸۶ش.
• مختاری، مریم؛ رجایی، محمدصادق و میرفردی، اصلاغر، «تبیین جامعهشناختی تعیین‌کنندههای فرهنگی جهتگیری پوششی زنان ۱۵تا ۴۹سال شهر شیراز»، فصلنامه زن و جامعه، ش۱، ۱۳۹۷ش.
• مرکز رصد فرهنگی کشور، «حجاب و کشف حجاب در تهران»، گزارش رصد فرهنگی، ش۵۰، ۱۴۰۲ش.
• معزی، لیلا؛ زارعی، رضلاا، «تحلیل محتوای کتاب درسی تفکر و سبک زندگی دوره متوسطه اول در مورد ترویج و تعمیق فرهنگ حجاب براساس اهداف سند تحول بنیادین»، فصلنامه زن و جامعه، ش۳، ۱۳۹۵ش.
• مولایی، جابر، یوسف‌وند، شهلا، «بررسی جامعه شناختی عوامل مؤثر بر گرایش به حجاب (مطالعه موردی دانشجویان دختر دانشگاه پیام نور شهر آبدانان)»، فصلنامه علمی - پژوهشی زن و جامعه، ش۳، ۱۳۹۳ش.
• مونسی سرخه، مریم، «لباس و هویت: ابعاد هویت فرهنگی در لباس ایرانی»، جلوه هنر، ش۱۷، ۱۳۹۶ش.
• میرسندسی، سید محسن، «تبیین هنجارپذیری حجاب دختران جوان»، بررسی مسائل اجتماعی ایران، ش۲، ۱۴۰۳ش.
• میری، سید محمد حسین؛ فروزانی، معصومه، «شناسایی راهبردهای گسترش پوشش اسلامی در دانشگاه»، فصلنامه علمی تربیت اسلامی، ش ۳۸، ۱۴۰۰ش.
• نبی‌لو، عظیم‌الله، «آینده مسئله حجاب در ایران با تجزیه و تحلیل روندها و پیشران‌ها»، نشریه علمی آینده‌پژوهی انقلاب اسلامی، ش۵، ۱۴۰۳ش.
• نخعی، زینت، «علل ضعف پوشش و راهکارهای بهینهسازی آن»، فصلنامه بانوان شیعه، ش۱۰، ۱۳۸۵ش.
• نیازی، محسن، سیادتیان، سیدحسین، کاظمیان، مهدیه، «واکاوی مفهوم پوشش و حجاب از منظر نوجوانان کم حجاب شهر کاشان»، مطالعات راهبردی زنان، ش۱۰۱، ۱۴۰۲ش.
• یاندیس، تری، چارالامبوس، هری، فر هنگ و رفتار اجتماعی، نصرت فتی، تهران، نشر رسانش، ۱۳۸۳ش.
• Eicher,B.J. (1992). “Dress and Identity”, Clothing and Textiles Research Journal, Vol. 10(4), 1-8.