پیش‌نویس:حزین لاهیجی

تصویر حزین روی یادمان کنگرهٔ بزرگداشت او در شهریور ۱۳۷۵ش

حزین لاهیجی، شاعر و دانشمند مشهور ایرانی.

حَزِین لاهیجی، شاعر، مورخ و عالم مشهور شیعی در قرن دوازدهم است. از او که در علوم مختلف مهارت پیدا کرد، آثار زیادی به‌جا مانده است. اشعار وی را تجلیگاه عرفان اسلامی و مفاهیم برگرفته از آموزه‌های قرآنی دانسته‌اند. حوادث و سفرهای زیاد، مطالعهٔ زندگی حزین را دارای اهمیت ساخته است.

نام‌گذاری حزین لاهیجی

نام کامل وی، «محمدعلی بن ابی‌طالب» و تخلص او «حزین» است. تخلص حزین، با زندگانی واقعی وی که با درد و رنج ناشی از حوادث ناگوار، سفرهای مشقت‌بار و دوری از وطن همراه بوده است، نسبت واقعی دارد.

تولد و خاندان حزین لاهیجی

حَزین لاهیجی، در ۲۷ ربیع‌الآخر ۱۱۰۳ق در اصفهان به دنیا آمد. نسبت وی با شانزده واسطه به «شیخ‌ابراهیم زاهد گیلانی»، مرشد «شیخ صفی‌الدینِ اردبیلی» می‌رسد. وطن اصلی خاندان حزین آستارا بود، اما «شهاب‌الدین علی» جد هشتم وی، به لاهیجان مهاجرت کرد. پدر حزین، در ۲۰ سالگی با هدف تحصیل به اصفهان رفت و در آنجا ازدواج کرد که حاصل آن ۴ پسر و نخستین آنها محمدعلی بود.

تحصیل حزین لاهیجی

حزین لاهیجی تحصیلات خود را در کنار پدر و از چهارسالگی آغاز کرد. در مدت دو سال، خواندن و نوشتن را آموخت و در ۸ سالگی فن تجوید را نزد «ملک حسین» قاری اصفهانی فراگرفت و اصول، فقه، کلام، فلسفه، ریاضی و پزشکی را نزد استادانی مانند «خلیلالله طالقانی»، «محمدطاهر اصفهانی»، «محمدباقر صوفی» و «کمال‌الدین حسینی» آموخت.

تحقیق حزین لاهیجی در ادیان

حزین پس از فراگیری علوم معمول دوران خود، پژوهش در ادیان مختلف و فرقه‌های اسلامی را آغاز کرد. وی با دانشمندان و کشیشان مسیحی آشنا شد و انجیل را از «خلیفه آوانوس» و کتاب مقدس را از «شعیب یهودی» آموخت. حزین پس از ملاقات با یکی از دانشمندان «زردشتی» در «بیضای» استان فارس، با آموزه‌های زردشتی نیز آشنا شد و بعد از آن دربارهٔ اختلاف فرقه‌های مختلف اسلامی مطالعه و نسبت به آنها آشنایی حاصل کرد.

حوادث زندگی حزین لاهیجی

پدر حزین در ۱۱۲۷ق درگذشت و مادر وی یک‌سال بعد از دنیا رفت. دو برادر جوان حزین نیز در ۱۱۳۴ق فوت شدند. حزین در محاصرهٔ اصفهان توسط لشکر «محمود افغان»، بسیاری از دوستان خود را از دست داد و کلیهٔ دارایی و کتابخانهٔ وی به تاراج رفت. همچنین پادشاهی صفویه که پشتیبان اصلی او بود، به دست «نادرشاه افشار» منقرض شد. این حوادث، او را بیخانمان و آواره کرد.

سفرهای متعدد حزین لاهیجی

حزین لاهیجی در محرم ۱۱۳۵ق با چند نفر از بزرگان شهر، از اصفهان خارج شد و به خوانسار و سپس به خرم‌آباد رفت و طی دو سال اقامت خود در آنجا، به تدریس شرح اشارات، کافی و تفسیر بیضاوی پرداخت و در ۱۱۴۵ق به حج رفت. حوادث سیاسی و نظامی مختلف از جمله لشکرکشی عثمانی‌ها به‌مرزهای غربی ایران و تصرف آذربایجان، باعث شد که حزین لاهیجی بارها به شهرهای مختلف مانند همدان، شوشتر، تهران، کرمانشاه، تویسرکان و اصفهان در ایران و بصره و نجف در عراق سفر کند و دررفت‌وآمد باشد.

مهاجرت حزین لاهیجی به هند

حزین لاهیجی در ۱۱۴۶ق مهاجرت بلندمدت خود به هند را آغاز کرد و دو سال در «مُلتان» ماند و سپس به دهلی پایتخت هند رفت. حزین در تمام این مدت بیمار بود و تا ۱۱۵۴ق که شروع به نوشتن زندگی‌نامهٔ خود کرد، در دهلی سکونت داشت. «محمدشاه» برای حزین در دهلی «مقرری» تعیین کرد اما چون حزین مردم هندوستان را در اشعار خود هجو کرده بود، شاعران دهلی با این امر مخالفت کردند و حزین که اوضاع اجتماعی را برای ماندن مناسب نمی‌دید، به «بَنارَس» در شمال هند رفت و تا پایان عمر در آن‌جا زندگی کرد.

خاستگاه فکری حزین لاهیجی

محیط خانوادگی و اجتماعی

پدر حزین از نخستین مربیان وی محسوب می‌شود؛ او کتابخانه‌ای با ۵۰۰۰ جلد کتاب‌های مختلف داشت که اغلب آنها را حاشیه‌نویسی کرده بود. همچنین پدر حزین با متفکران و عالمان برجستهٔ دینی تعامل اجتماعی و علمی داشت و حزین بسیاری از آنها را در خانهٔ پدری ملاقات می‌کرد و این دیدارها و تلاقی افکار در شکل‌گیری شخصیت و روحیهٔ متفاوت او تأثیر قابل توجهی داشت.

اساتید

حزین لاهیجی، تحصیلات ابتدایی خود را از شیخ خلیل‌الله طالقانی فراگرفت و جهان‌بینی عارفانهٔ وی در زندگی روزمره و در ساختار و محتوای سروده‌های حزین مشاهده می‌شود. همچنین استاد وی با اهدای تخلصِ حزین به او، شاعری وی را آشکار کرد و وقتی حزین در مجلسی، در حضور پدر خود، در جواب اشعار محتشم کاشانی شعری خواند، پدرش نیز او را تشویق کرد در حالی‌که قبل از آن، با شاعری وی مخالف بود.

جهانگردی

حزین لاهیجی در اوج جوانی به شهرها و کشورهای مختلف سفر کرد و با فرهنگ، آداب و رسوم گوناگون و افکار اندیشمندان آشنا شد که در جهت‌دهی و تکامل اندیشه و شخصیت وی اثرگذار بود.

آثار حزین لاهیجی

دیوان خطی حزین لاهیجی؛ کتابت‌شده توسط شاعر در سدهٔ ۱۲ هجری؛ اهدایی آیت‌الله خامنه‌ای به گنجینهٔ نسخ خطی آستان قدس رضوی

از میان ده‌ها اثر حزین لاهیجی، ۶۸ اثر باقی مانده است. مشهورترین آثار وی عبارت است از:

1. تاریخ؛ که شرح زندگانی او است و از نظر تاریخی نیز اهمیت زیاد دارد و گزارشی از احوال سیاست‌مداران، فقیهان و شاعران زمان وی، در این اثر آمده است؛
2. تذکرة المعاصرین، شامل شرح زندگانی صد نفر از علما و شعرا است که در زمان اقامت در هندوستان در ۱۱۶۵ق نوشته است؛
3. سفینه، نام ۱۰۷ شاعر به‌ترتیب الفبا از روی حرف اول اسم یا تخلص شاعر در این کتاب آمده اما تاریخ تألیف آن معلوم نیست؛
4. دیوان اشعار، شامل قصیده‌ها، غزل‌ها، مثنوی‌ها، رباعیات، شعرهای متفرقه و ابیات پراکنده، قطعه‌ها و ترکیب‌بند است. این اثر خود به ۵ دیوان تقسیم می‌شود.

سبک و ویژگی شعری حزین لاهیجی

حزین لاهیجی در سبک غزل‌سرایی، پیرو شیوهٔ حافظ، سعدی، مولوی و جامی بوده و در قصیده از سبک خاقانی پیروی کرده است. وی در اشعار خود از واژگان و شیوهٔ بیان سبک هندی استفاده کرده است. از ویژگی‌های برجستهٔ سروده‌های وی، روانی، تصویرسازی و مأنوس بودن تخیل وی است که برای کشف معنای اشعار، نیاز به معمازدایی نیست.

مضامین شعری حزین لاهیجی

آموزه‌های عرفانی

اشعار حزین دارای مضامین اخلاقی و اجتماعی است اما بن‌مایه‌های بیشتر اشعار به‌ویژه غزل‌های وی، آموزه‌های عرفانی است که با بهره‌گیری از مفاهیم و معارف قرآنی تبیین شده است.

تأثیرپذیری از قرآن

تأثیر قرآن بر سروده‌های حزین به‌شیوه‌های مختلفی مانند اقتباس الفاظ و مضامین، شبیه‌سازی ساختار و روش‌های بیانی قرآن است. همچنین، وی در اشعار خود به‌صورت مکرر به آیات قرآن استشهاد کرده و مفاهیم قرآنی «توکّل»، «تجلّی»، «استقامت»، «قُرب»، «فنا» و «بقا» را در اشعار خود آورده است.

درگذشت حزین لاهیجی

آرامگاه حزین لاهیجی در شهر بنارس هند

حزین در ۱۱ جمادی‌الاولی ۱۱۸۰ق در بنارس درگذشت و در محله‌ای به‌نام فاطمان، به خاک سپرده شد. آرامگاه او زیارتگاه بسیاری از مردم هند و بنارس بوده است.

اهمیت و جایگاه حزین لاهیجی

1. حزین لاهیجی از پیشگامان مطالعات بینالادیانی است که مذهب را عالمانه و آگاهانه بررسی می‌کند. خود وی نیز مذهب شیعه را با تحقیق و دغدغه‌مندی برگزیده بود.
2. صداقت در اشعار مذهبی و پرهیز از تصنع، سفارش و تقلید موجب شده است که سروده‌های حزین به دل بنشیند.
3. حزین لاهیجی قصیده‌های زیادی در مدحِ پیامبر اسلام، امام علی، امام رضا و امام حسین سروده است.

ترکیب‌بند عاشورایی «رستاخیز قیامت» از حزین لاهیجی

طوفان خون ز چشم جهان جوش می‌زند

الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب

الگو:پایان شعر

بازتاب شعر حزین لاهیجی در موسیقی سنتی

قطعهٔ «اسیری» لاهیجی در هنر موسیقی سنتی ایران بازتاب زیادی داشته و از جمله علی‌رضا افتخاری، آوازخوان مشهور ایرانی آن را در آلبوم «تازه به تازه» اجرا کرده است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب

الگو:پایان شعر

منابع

• حزین لاهیجی، ترکیب‌بند در مرثیهٔ حضرت سید الشهدا، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۱ اسفند ۱۴۰۱ش.
• حزین لاهیجی، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۱ اسفند ۱۴۰۱ش.
• «حزین لاهیجی»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۱ اسفند ۱۴۰۱ش.
• سالک، معصومه، «حزین لاهیجی»، وب‌سایت دانشنامهٔ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۳ش.
• سالک، معصومه، «حزین لاهیجی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۵ آذر ۱۳۹۸ش.
• «عالمانِ شاعر (حزین لاهیجی)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۲۱ اسفند ۱۴۰۰ش.
• «قطعه «اسیری» به آواز دل‌انگیز علی‌رضا افتخاری»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: ۴ بهمن ۱۴۰۰ش.
• «مورخان ادبیات فارسی از اشعار مذهبی گذر کرده‌اند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• نعمتی، فاروق و کیانی، رضا، «جلوه‌های هنرآفرینی کاربرد مفاهیم قرآنی در اشعار عرفانی حزین لاهیجی»، مجلهٔ پژوهش‌های ادب عرفانی، سال پانزدهم، شمارهٔ دوم، پائیز و زمستان ۱۴۰۰ش.