پیش‌نویس:مثنوی نه‌سپهر

مثنوی نه‌سپهر، کتاب شعر در قالب مثنوی از امیر خسرو دهلوی.

مثنوی نه‌سپهر، اثر شعری در قالب مثنوی از امیر خسرو دهلوی است که با استفاده از تکنیک‌های زبانی و صنعت ادبی، نوآوری‌های زیادی در زبان فارسی داشته است. اقتباس از مفاهیم قرآنی و مضامین احادیث، از جلوه‌های مهم معنایی و معرفتی این اثر است که مخاطب را با زبان شعر با دنیای عرفان و میراث اسلامی، آشنا می‌کند.

معرفی مثنوی نه‌سپهر

مثنوی نه‌سپهر اثر امیرخسرو دهلوی، شاعر و عارف پارسی‌گوی هند است که در سال‌های آخر عمر خود ۷۱۸ق سروده شده است. امیرخسرو دهلوی به سعدی هند معروف است و مثنوی نه‌سپهر یکی از شاهکارهای او محسوب می‌شود که نسخه‌های چاپی و نسخه‌های دستی نایاب آن در دسترس است. این اثر در قالب «مثنوی»، در نه فصل، هر فصل یک سپهر، نگاشته شده است که شامل چهارهزار بیت می‌شود.

این اثر ارزشمند منظومه‌ای است که مضامین قرآنی و احادیث نبوی در آن به شکل تلمیح و اقتباس‌های هنرمندانه به‌کار رفته و زبان آن پر از ایهام‌های دقیق و فنون ادبی ظریف است. نه‌سپهر علاوه بر اهمیت ادبی، منبع قابل اعتنایی برای مطالعهٔ علم موسیقی و مفردات مربوط به آن نیز به‌شمار می‌رود؛ زیرا امیرخسرو علاوه بر شاعر بودن، در زمینه‌های موسیقی، تصوف و نجوم نیز دانش و تجربه داشته است.

ویژگی مثنوی نه‌سپهر

مثنوی نه‌سپهر، سرشار از فنون هنری و ظرافت ادبی است که شناخت آنها در درک درست گذشتهٔ ادبیات فارسی بسیار اهمیت دارد. در بسیاری از ابیات این اثر، صنعت «ایهام» به‌صورت هنرمندانه به‌کار رفته است و مخاطب با دقت در ساختار ایهامی آن، متوجه مجموعه‌ای از واژگان چند معنایی می‌شود.

اقتباس از رموز قرآنی و مفاهیم حدیثی و استفادهٔ گسترده از تمثیل در گونه‌های مختلف آن برای بیان معانی دقیق اسلامی، از ویژگی‌های مهم دیگر این اثر است. همچنین در این اثر، از نمادهای مذهبی، اساطیری و ملی و گاهی تقابل نمادها در ساختن تمثیل‌ها بهره گرفته شده است. تأثیر فرهنگ سرزمین هند و آیین هندو نیز در ساختن برخی از تمثیل‌ها دیده می‌شود. مثنوی نه‌سپهر نمایندهٔ ویژه‌ای از ترکیب فرهنگ‌های ایرانی، اسلامی و هندی است و به‌عنوان یکی از آثار مهم در فهم سیر تحول زبان و ادب فارسی در شبه قارهٔ هند شناخته می‌شود.

درون‌مایهٔ کتاب

درون‌مایهٔ اصلی کتاب در نه‌سپهر که نُه «جهان معنایی» است، پس از حمد خدا و تمجید پیامبر، به نظم درآمده است:

1. پندنامه که حکایت‌هایی در اهمیت مشورت‌خواهی، قدرت اراده، هوشیاری، رعایت حق مردم و توصیف عدل و انصاف است؛
2. آداب و رسوم کهن هند و توصیفی از پرندگان و جانوران هندی؛
3. مقدمات فرمان‌روایی و شرح مراسم تاج‌گذاری قطب‌الدین مبارک‌شاه در بیست‌وچهارم محرم ۷۱۶ق و گزارش مقابله با بت‌پرستان و تأسیس بنای مسجد جامع و بناهای دیگر به‌نام «حصن دارالخلافه»؛
4. درون‌مایهٔ سپهر پنجم یک دوره «هندشناسی» است که این کشور از نظر آب‌وهوا، میوه‌جات و علوم و فنون توصیف شده است. در این فصل، هند به‌عنوان بهشت توصیف شده و هبوط آدم از بهشت نیز در این کشور صورت گرفته است. همچنین، عدد صفر در ریاضیات، ابداع «کلیله و دمنه» و بازی شطرنج همه منبعث از فکر هندی توصیف شده است؛
5. فصل پنج به‌عنوان «شکارنامه» با وصف جلوهٔ «دی‌ماه» در هند آغاز می‌شود و سپس حرکت پادشاه به‌سوی سبزه‌زار را توصیف می‌کند؛
6. در سپهر ششم، به تقارن دو حادثه در یک‌سال؛ یکی زیادی محصول و دیگری ولادت نوزادی در خاندان مبارک‌شاه آمده است؛
7. وصف بهار، جشن نوروز، شرح جلوهٔ هر یک از گل‌های بهاری، معرفی مرغان نواساز، آراستن جشن و شرح هنر بازیگری در فصل هفتم به تفصیل آمده است؛
8. در فصل هشتم، «گُوی باختن» شاه و تقابل «گوی» با «چوگان» توصیف شده است؛
9. در آخرین سپهر، مقام شاعری خود را با «عطارد» مقایسه کرده است.

جایگاه

مثنوی نه‌سپهر، از منظر نوآوری‌ها و مرجع‌بودن در ادبیات فارسی، جایگاه مهمی دارد؛ به‌همین دلیل، در لغت‌نامهٔ دهخدا، بسیاری از واژه‌های «نوترکیب» و جدید، به‌عنوان شاهد مثال به این اثر، استناد و ارجاع داده شده است.

جلوه‌های معنایی و معرفتی

۱. اقتباس از قرآن و احادیث

مثنوی نه‌سپهر، سرشار از مفاهیم قرآنی و مضامین احادیث است که هم علاقهٔ شاعر را به معارف اسلامی بیان می‌کند و هم توان ادبیات فارسی در انعکاس رموز قرآنی را به نمایش می‌گذارد. همچنین، جلوه‌های معرفتی قرآن و احادیث به‌صورت اقتباس و تلمیح در مثنوی نه‌سپهر، در شناخت بزرگان حلقهٔ عرفان و شکل‌گیری سنت‌های ادبی و زبان فارسی، کمک می‌کند.

۲. پیوند مفاهیم متعالی با ادب فارسی

مثنوی نه‌سپهر، پیوند شعر و ادب فارسی با مفاهیم قرآن و معارف اسلامی را به‌خوبی نشان می‌دهد. امیر خسرو دهلوی، در شناساندن این مهم در سرزمین هند بسیار تأثیرگذار بوده است.

۳. معرفی فرهنگ اسلامی با هنر تمثیل

در مثنوی نه‌سپهر، هنر تمثیل در گونه‌های مخلتف ضرب‌المثل، حکایت، تشبیه مرکب و استعارهٔ مرکب، برای بیان مفاهیم، استدلال و اقناع مخاطب استفاده شده است و این اثر از لحاظ معرفی فرهنگ اسلامی و ایرانی و هندی و ترکیب آن در ساختن تمثیل اهمیت زیادی دارد؛ زیرا ضرب‌المثل‌های رایج در زبان‌های اردو، فارسی و عربی در اشعار این کتاب، به‌صورت گسترده‌ای استفاده شده است.

منابع

• «دانلود کتاب مثنوی نه‌سپهر، امیر خسرو دهلوی»، وب‌سایت کافه کتاب، تاریخ بازدید: ۴ شهریور ۱۴۰۴ش.
• عالی محمودی، «ایهام موسیقایی در مثنوی نُه سپهر امیرخسرو دهلوی»، پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت، دوره ۹، شماره ۱، ۱۳۹۹ش.
• عالی محمودی، امیدوار، «گونه‌های مختلف ایهام در مثنوی نه‌سپهر امیر خسرو دهلوی»، فصلنامهٔ مطالعات شبه‌قاره، دورهٔ ۱۴، شمارهٔ ۴۲، بهار و تابستان ۱۴۰۱ش.
• عالی محمودی، امیدوار و دیگران، «بررسی تلمیح و اقتباس مضامین قرآنی و احادیث نبوی در مثنوی نه‌سپهر امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ فنون ادبی، سال نهم، شمارهٔ ۲، تابستان ۱۳۹۶ش.
• عالی محمودی، امیدوار و نوریان، سیدمهدی، «سبک شعر امیرخسرو دهلوی (مطالعهٔ موردی؛ مثنوی نه سپهر)»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، دوره ۶، شماره ۲۱، ۱۳۹۷ش.
• کریمی، فرزانه، «بررسی تمثیل و کارکرد آن در مثنوی نه‌سپهر امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، دورهٔ ۱۴، شمارهٔ ۵۳، پاییز ۱۴۰۱ش.
• نیساری، سلیم، «نوآوری‌های امیر خسرو دهلوی در ترکیب واژگان زبان فارسی؛ برگرفته از مثنوی نه‌سپهر»، مجلهٔ شبه‌قاره، شمارهٔ ۲، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.