پیش‌نویس:تقویم هجری قمری

گردش ماه به دور زمین

تقویم هجری قمری، گاه‌شمار رایج در کشورهای اسلامی با مبدأ هجرت پیامبر اسلام.

تقویم هجری قمری، گاه‌شماری است که بر منبای گردش ماه به‌دور زمین و با مبدأ هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه، تنظیم شده و مسلمانان جهان، اعمال دینی و مناسبت‌های مذهبی خود را بر اساس آن برگزار می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

واژهٔ عربی تقویم به‌معنای تصحیح و تعدیل‌کردن است و در ادبیات علم نجوم، به اصول و قوانینی گفته می‌شود که برای تنظیم زمان و تطبیق سال حقیقی با سال مجازی ایجاد شده و معادل فارسی آن، «گاه‌شماری» است. این تقویم، به‌اعتبار حرکت ماه به‌دور زمین و محاسبهٔ مبدأ تاریخ از هجرت پیامبر اسلام، «هجری قمری»، نام‌گذاری شده است.

تاریخچه

قبل از ظهور اسلام، «گاه‌شمار قمری» در شبه‌جزیرهٔ عربستان رایج بود و در دورهٔ اسلام|اسلامی، مبدأ آن به هجرت پیامبر خدا، تغییر کرد. بر اساس گزارش‌های تاریخی، این تغییر مبدأ، در دورهٔ خلافت عمر بن خطاب و در سال شانزدهم هجرت پیامبر، رسمیت پیدا کرد. برخی داده‌های تاریخی، مبدأ بودنِ هجرت پیامبر را حتی در زمان حیات حضرت محمد، تأیید می‌کند.

مبنای تقویم هجری قمری

تقویم هجری قمری، بر مبنای گردش ماه به‌دور زمین تنظیم شده و یک‌دور چرخش ماه به‌دور زمین، معادل یک ماه قمری است.

مبدأ تقویم هجری قمری

مبدأ این تقویم، سال هجرت پیامبر اسلام، از مکه به مدینه است. پیامبر اسلام، روز دوشنبه، ۱ ربیع‌الاول سال اول هجری، مطابق با ۱۳ سپتامبر ۶۲۲م از مکه مهاجرت کرد و روز جمعه، ۱۲ ربیع‌الاول همان سال، به مدینه وارد شد.

آغاز سال هجری قمری

آغاز سال گاه‌شمار هجری قمری، اول ماه محرم سال هجرت پیامبر از مکه به مدینه در نظر گرفته شده که حدود ۷۱ شبانه‌روز، پیش از روز هجرت پیامبر و مطابق با ۲۷ تیر سال اول هجری خورشیدی و ۱۶ ژوئیة سال ۶۲۲ میلادی است.

طول سال هجری قمری

طول سال این گاه‌شمار، ۱۲ ماه هلالی است. سال قمری با ماه «محرم» شروع می‌شود و با ماه «ذی‌الحجه»، پایان می‌یابد.

ماه‌های سال هجری قمری

ماه‌های سال گاه‌شمار هجری قمری عبارتند از: مُحرم، صَفر، ربیِع‌الأول|رَبیِعُالأول، ربیِع‌الثانی|رَبیِعُالثانِی، جمادی‌الأُولی|جُمادَی‌الأُولی، جمادی‌الآخرة|جُمادَی‌الآخِرة، رَجَب، شَعبان، رَمَضان، شوال|شَوّال، ذی‌القعده|ذِی‌القَعدَة و ذِی‌الحَجّة.

تعداد روزها

یک سال قمری، ۳۵۴ یا ۳۵۵ روز دارد که ده یا یازده روز از مجموع روزهای سال شمسی، کمتر است.

انواع تقویم هجری قمری

۱. هجری قمری هلالی

این نوع تقویم بر محور دیدن هلال ماه، استوار بوده و مبنای احکام اسلامی است. فقها، مدت هر ماه هلالی را از دیدن هلال تا دیدن هلال ماه بعد می‌دانند. سال این تقویم، دوازده ماه است و برای تعداد روزهای ماه، توالی منظمی وجود ندارد. به‌همین دلیل، ممکن است در این تقویم، سه ماه پی‌درپی، ۲۹ روزه یا ۳۰ روزه باشد. در این تقویم، نوع ماه‌های قمری، حقیقی است نه قراردادی.

۲. هجری قمری قراردادی

مبنای این نوع تقویم، قرارداد است که برای استفاده در محاسبات روزمره و به‌دلیل رفع مشکلات ناشی از یک شبانه‌روز اختلاف در تقویم هجری قمری هلالی، ابداع شده است. مبدأ سال، تعداد و نام ماه‌های این تقویم، با گاه‌شمار هجری قمری هلالی تفاوتی ندارد. اندازهٔ شبانه‌روز ماه‌های این تقویم، به‌صورت قراردادی و یک‌درمیان، ۳۰ و ۲۹ شبانه‌روز در نظر گرفته شده است. برای مثال: ماه محرم ۳۰، ماه صفر ۲۹، ماه ربیع‌الاول ۳۰، تا آخر ۱۲ ماه.

اهمیت

تقویم هجری قمری، در فرهنگ و سبک زندگی اسلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا این تقویم، گاه‌شمار رسمی، مبنای کارهای روزمره و ثبت رویداهای تاریخی و سیاسی در تمام کشورهای اسلامی بوده است. همچنین، اعمال دینی مانند حج، روزه، عیدها، جشن‌ها و سوگواری‌های مذهبی، بر مبنای این تقویم تنظیم شده است.

ویژگی‌ها

1. گاه‌شمار هجری قمری، تقویم دینی مسلمانان جهان است.
2. فهم و تنظیم این تقویم، نسبت به تقویم هجری شمسی، آسان‌تر است.
3. تقویم‌های مختلف جهان، واحد زمانی هفته را از این تقویم گرفته است.
4. نخستین تقویم‌های مورد اسفتادهٔ بشر، بر مبنای گردش قمر به‌دور زمین بوده است.

مناسبت‌های مهم

۲. میلاد پیامبر اسلام و هفتهٔ وحدت

میلاد پیامبر اسلام به‌اعتقاد اهل سنت در دوازدهم ربیع‌الاول و به‌روایت شیعیان در هفدهم این ماه است. فاصلهٔ میان این دو تاریخ، به‌عنوان «هفتهٔ وحدت» نامیده شده که از مهم‌ترین مناسبت‌های تقویم قمری است.

۲. مراسم حج

آیین حج که یک مراسم باشکوه عبادی و سیاسی است، از بزرگ‌ترین آیین‌های دینی در جهان است که هر سال تکرار می‌شود و مسلمانان از تمام فرقه‌های اسلامی در آن شرکت می‌کنند.

۳. حادثهٔ عاشورا

شهادت امام حسین در دهم (عاشورا) ماه محرم سال ۶۱ق که امام خمینی از آن به «رمز بقای اسلام» تعبیر کرده، از مناسبت‌های مهم و تأثیرگذار تقویم هجری قمری است. اهمیت این رویداد و تجلیل باشکوه، جهانی و هرسالهٔ آن در ماه محرم و صفر، موجب شد که امام خمینی این دو ماه را ماه «برکت اسلامی» و «زنده‌ماندن اسلام»، بنامد.

۴. ماه‌های حرام

چهار ماه ذی‌القعده، ذی‌الحجه، محرم و رجب در تقویم هجری قمری، به ماه‌های «حرام» مشهورند که جنگ در این ماه‌ها حرام بوده و دیهٔ قتل نیز در این ماه‌ها، بیش از ماه‌های دیگر است.

تقویم هجری قمری در افغانستان

در افغانستان از زمان «احمدشاه ابدالی» تا حدود ۱۷۰ سال بعد، گاه‌شمار هجری قمری تقویم رسمی این کشور بود. در سال ۱۳۰۱ش، گاه‌شمار هجری شمسی، توسط امان‌الله خان، تقویم رسمی افغانستان شد. در سال ۱۳۷۵ش، استفاده از تقویم هجری شمسی توسط طالبان ممنوع شد و تقویم هجری قمری رسمیت پیدا کرد. بعد از شکست طالبان در سال ۱۳۸۰ش و حاکمیت نظام جمهوری اسلامی، تقویم هجری شمسی دوباره تقویم رسمی افغانستان شد. در حال‌حاضر، تقویم هجری قمری توسط طالبان، به‌عنوان تقویم رسمی افغانستان استفاده می‌شود.

منابع

• «تاریخ تقویم در ایران و کشورهای اسلامی ـ گاه‌شماری در کشورهای عربی» وب‌سایت مرکز تقویم دانشگاه تهران، تاریخ بازدید: ۲۷ دی ۱۴۰۱ش.
• «تاریخ تقویم در ایران و کشورهای اسلامی ـ گاه‌شماری در دیگر کشورهای حوزهٔ تمدن اسلامی»، وب‌سایت مرکز تقویم دانشگاه تهران، تاریخ بازدید: ۲۷ دی ۱۴۰۱ش.
• «تاریخ رسمی کشورهای اسلامی»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: ۱۰ دی ۱۳۹۰ش.
• «تقویم»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۲۷ دی ۱۴۰۱ش.
• «در مورد حج در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، خبرگزاری تابناک، تاریخ بازدید: ۲۷ دی ۱۴۰۱ش.
• «سال قمری چند روز است؟ آیا تعداد روزهای یک سال قمری با سال‌های قمری دیگر تفاوت دارد؟ در صورت تفاوت چه باید کرد؟»، وب‌سایت اسلام کوئست، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اسفند ۱۴۰۰ش.
• صیاد، محمدرضا، «مدل‌سازی ریاضی برای استخراج تقویم هجری قمری قراردادی»، مجله تخصصی تاریخ علم، پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، شمارهٔ اول، پاییز ۱۳۸۲ش.
• «طالبان تاریخ تقویم افغانستان را هم تغییر داد»، وب‌سایت روزنامهٔ دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: ۷ فروردین ۱۴۰۱ش.
• قاسملو، فرید، «تقویم»، وب‌سایت دانشنامهٔ جهان اسلام، تاریخ بازدید: ۲۷ دی ۱۴۰۱ش.
• «کدام تقویم بهتر است، شمسی، قمری یا ترکیبی؟»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اسفند ۱۳۹۶ش.
• «ماه محرم و صفر، ماه زنده‌ماندن و زنده‌نگهداشتن اسلام»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۳۹۷ش.
• «ماه‌های حرام»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: ۲۷ دی ۱۴۰۱ش.
• «میلاد پیامبر اکرم و هفته وحدت»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۳۹۷ش.
• «هجرت پیامبر اسلام به مدینه»، وب‌سایت دانشنامهٔ اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۷ دی ۱۴۰۱ش.