پیش‌نویس:چمر

مراسم سنتی چمر - ایلام - ادیبهشت ۱۴۰۱

چَمَر؛ آیینی در سوگ درگذشت مردان بزرگ در خرده‌فرهنگ‌های غرب ایران.

چمر آیین سوگواری در مرگِ مردان بزرگِ قوم است که در میان مردم استان‌های لرستان، کرمانشاه و ایلام اجرا می‌شد و هنوز هم در برخی مناطق، پابرجا است. مراسم سنتی چمر دارای مفاهیم ارزشی و اعتقادی فراوانی است و مجموعه‌ای از ارزش‌های انسانی و اسلامی را بازنمایی می‌کند. آیین چمر در ۲۵ شهریور ۱۳۹۷ش به نام کرمانشاه ثبت ملی شد.

مفهوم‌شناسی چمر

چَمَر در فرهنگ لُری به معنای گریه و ماتم در مرگ کسی و در فرهنگ کردستانی به‌معنای دایره، حلقه و دُهُل عزا است. چَمَر یا چمری نوعی آیین سوگواری در مرگِ بزرگان یک قوم است. این مراسم ویژه که در استان‌های لرستان، کرمانشاه و ایلام اجرا می‌شود نوعی آیین سوگواریِ نمایشی است که برخی آن را زیرمجموعهٔ تعزیه دانسته‌اند. این آیین سنتی به مجموعهٔ ارزش‌های انسانی و اسلامی اشاره دارد و با اجرای آن از شخصیت معنوی و حقوق عرفی درگذشتگان و انسان‌های خداجو تقدیر می‌شود.

تاریخچه چمر

شاهنامهٔ فردوسی سوگ سیاوش

آیین «چَمَر» از قدیمی‌ترین آیین‌های به‌جامانده در ایران است که با افسانه‌های آغاز دوره نوسنگی ارتباط دارد. این مراسم را در ایران، فینیقیه و اسکندریه، هنگام خشک شدن گیاهان و برداشت گندم انجام می‌داده‌اند. در شاهنامهٔ فردوسی نیز در سوگ سیاوش به جلوه‌هایی از این مراسم اشاره شده است. برخی معتقدند آیین سنتی چمر، از لرستان به خرده‌فرهنگ کُردی وارد شده است. امروزه این مراسم، در میان جامعه عشایری غرب ایران بر اساس مفاهیم ارزشی و زیربنای اعتقادی برای تجلیل از شخصیت‌های خداجو، مصلح و شجاع، بر پا می‌شود.

مراسم چمر

مراسم «چمر» نواختنِ نوای غم‌باری به‌وسیلهٔ سازِ کرنا یا سرنا و دهل در فراق از دست دادن مردان بزرگِ طایفه است که در زمان‌های نزاع، دفن و سوگواری انجام می‌گیرد. کیفیت برگزاری این مراسم در هر طایفه‌ای، متفاوت است.

پس از شستن و کفن کردن میت، او را بین حصیر پیچانده و کنار قبرش در قبرستان می‌گذارند. سپس اسب سیاهی که یالش به پهلو شانه شده است را به میت نزدیک می‌کنند و در این هنگام مردم گریه و زاری می‌کنند. با بردن آرام‌آرام اسب، شدت گریه بیشتر می‌شود و هم‌زمان با نوازندگان دُهُل و سُرنا، دور میدان اشعار ویژه‌ای در مدح ویژگی‌های درگذشته خوانده می‌شود.

زنان با پارچهٔ سیاه بلندی که در مقابل خود گرفته‌اند و مردان با عَلَم‌هایی که اسامی امامان بر روی آن نوشته شده است، به شکل دایره‌وار ایستاده و آنها را به فرد کناری خود می‌دهند. در وسط میدان، سکویی به نام کُتَل با تیرهای چوبیِ کوتاه نصب می‌کنند و لباس‌ها، تفنگ و عکس درگذشته را در آن قرار می‌دهند. اسب او را با پارچه، تزئین کرده و تفنگش را روی زین قرار می‌دهند. در ایل بختیاری، این سوگواری به نام «چپی» شناخته می‌شود. در این مراسم کُتل یا اسب سیاه پوشیده و تفنگ وارونه بر زین مرده را تا قبرستان همراهی می‌کنند. برخی پژوهشگران، چمر را منسجم‌ترین و ماندگارترین رسوم عزاداری مردم ایل ملکشاهی دانسته‌اند که برای شخصیت‌های مهم، برپا می‌شود.

مقدمات مراسم چمر

مراسم سنتی چمر - ایلام - ادیبهشت ۱۴۰۱

وقتی طایفه تصمیم به برگزاری مراسم چمر می‌گیرند، وسایل مورد نیاز آن را تدارک می‌بینند که در اصطلاح به آن «خرج چمر» می‌گویند. سپس جایگاهی به نام «چمرگاه» برای اجرای مراسم انتخاب می‌شود که تعیین چمرگاهِ مناسب در برگزاری مراسم باشکوه‌تر نقش عمده‌ای دارد. بعد از انجام این مقدمات، افرادی به نام پیک، زمان انجام مراسم را به اطلاع طوایف و عشیره‌های دور و نزدیک می‌رسانند. دعوت‌شدگان به مراسم با لباس‌های سنتیِ تیره در جایگاه مخصوص خود قرار می‌گیرند که شامل صف مردان و زنان مویه‌خوان، نوازندگان ساز و دهل و گروه شاعران محلی است. هر گروهی تحفه‌هایی مانند گوسفند، برنج، قند، روغن و حتی هیزم می‌آورند که با این کار در هزینه برگزاری مراسم به خانواده فوت‌شده کمک می‌شود.

چمر در ادبیات کُردی

در ادبیات کُردی نیز به آیین چمر اشاره شده است، برای نمونه:جه ئامای نامه‌ت چه‌مه‌ریم به‌رز بی شادیم شێویا، شینم سه‌د ته‌رز بی ترجمه: با آمدن نامه‌ات چنان غصه‌دار شدم که گویی صدای مراسم چمر به هوا بلند شد و شادی مرا برهم زد و گریه و زاری به صد مقام آغاز شد.

موسیقی سوگ و مرثیه

اغلب نواها، گاهی با ساز سرنا یا کرنا و دُهُل و گاهی دیگر با سرنا یا کرنا به‌تنهایی، در مراسم سوگواری نواخته می‌شود.

نواهای سوگ و مرثیه

مراسم سنتی چمر - ایلام - ادیبهشت ۱۴۰۱

نواهایی که در سوگ مرثیه خوانده می‌شوند عبارت‌اند از: سحری، چمری، پاکُتلی، شیونی، یارهو، خریوی، یاری، های‌دووِت، جان‌دووِت، کریم‌خانی، هانای مَمَدبگ، ظفرسلطانی، و رارا.

از مرثیه‌ها و نواهای سوگواری که در مراسم چمر در اقوام لر کوچک و بزرگ، پشتکوه و پیشکوه برگزار می‌گردد، عبارت‌اند از:

• مویه‌گری: زنانی به نام «سرمویه‌آر» که در مجلس زنان شروع به مرثیه‌خوانی می‌کنند.

مراسم سنتی چمر - ایلام - ادیبهشت ۱۴۰۱

• هوَهوَ: زنان در همراهی با سرمویه‌آر، آرام بر سینه می‌زنند که سوگ‌آوایی شبیه نوای پاکُتلی است و دارای حرکت بالارونده در درآمد ماهور است.
• مور: مور نوای غمگینی است که گاهی فرد غمگین می‌خواند که روشی برای تخلیهٔ روانی اوست.
• نوای وشت: افراد شرکت کننده در مراسم و صاحب‌عزا هنگام رسیدن به یکدیگر این نوا را سر می‌دهند. که زنان با وِی‌وِی و تظاهر به کندن مو و خراش دادن صورت با آنان همراهی می‌کنند.
• ساری‌خوانی: آهنگ غم‌انگیز لری که درآمد ماهور و با متر آزاد اجرا می‌شود و با نوای سرنا همراه است.
• هور یا هوره: اشعار غم‌انگیزِ اقوام لک و کرد که فرد غم‌دیده با دستگاه ماهور و تحریرهای حلقی می‌خواند.
• دُنگ‌دال: مویه‌خوانی بختیاری، که به‌صورت تک‌خوانی و هم‌سرایی خوانده می‌شود و با دستگاه ماهور و با متر آزاد است.
• گاگْریو: نوعی نوای غم‌زدگان و عزاداران بختیاری با خواندن سِرو (آوای غم‌بار) است که به معنای «بگو و گریه‌کن» است.
• هَی‌را هَی‌را: آهنگی که مویه‌خوانان و هم‌سرایان با اشعار خود در مراسم عزا همراهی می‌کنند.
• تاز: سوگ‌آوایِ مردان بختیاری تک‌خوان است که در دستگاه ماهور با متر آزاد اجرا می‌شود.
• چپی: آهنگ و سوگ‌آوایی بختیاری که در اکتاو بسیار بالا خوانده می‌شود و در دستگاه ماهور با متر آزاد اجرا می‌شود.

منابع

• اسدی، علیرضا، «تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی، بخش دوم» هفته‌نامه نجوا، سال چهاردهم، شمارهٔ ۵۰۳، تاریخ انتشار: یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳.
• امان‌اللهی بهاروند، سکندر، موسیقی در فرهنگ لرستان، تهران، افکار، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۸۴ش.
• ایزدپناه، حمید، «عروسی و سوگواری در روستاهای لرستان و یاری و مددکاری همگان در این دو آیین» نشریه کاوه، تهران، سال ۱۵، شم‍اره ۴، ۱۳۵۶ش.
• باجلان فرخی، محمدحسین، پیشینهٔ اسطوره‌ای مراسم آیینی چمر در ایلام و لرستان، در قلمرو انسان‌شناسی (مجموعه مقالات)، تهران، افکار، ۱۳۸۸ش.
• باجلان فرخی، محمدحسین، «چمر»، وب‌سایت دانشنامه فرهنگ مردم ایران، تاریخ انتشار: ۱۳ بهمن ۱۳۹۸ش.
• سیف‌زاده، سید محمد، پیشینهٔ تاریخی موسیقی لرستان، خرم‌آباد، افلاک، ۱۳۷۷ش.
• حصوری، علی، سیاوشان، تهران، چشمه، ۱۳۸۴ش.
• حنیف، محمد، سور و سوگ در فرهنگ عامهٔ لرستان و بختیاری، تهران، طرح آینده، ۱۳۸۶ش.
• خوشتراش، علی، «چمر، آیینی باستانی و برآمده از تمدن عیلام» روزنامة شرق، ۱۸ مهر ۱۳۹۰ش.
• «مراسم سنتی چمر»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۱ش.
• معدوم کُرد، عبدالرحیم بن سعید، دیوان مولوی کُرد، سنندج، کُردستان، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• موزونی، رضا، «چمری نخستین سمفونی سوگ در تاریخ بشری»، خبرگزاری کردپرس، تاریخ انتشار: ۱۳ دی ۱۳۹۹ش.
• موسوی، سیامک، سوگ‌سرایی و سوگ‌خوانی در لرستان، خرم‌آباد، ۱۳۸۰ش.