پیش‌نویس:تربت حیدریه

تربت حیدریه؛ مرکز شهرستان تربت حیدریه واقع در استان خراسان رضوی.

نمای هوایی از شهر تربت حیدریه

تربت حیدریه یکی از شهرهای استان خراسان رضوی در شمال‌شرقی ایران است و مرکز شهرستان تربت حیدریه محسوب می‌شود. این شهر با نام تاریخی زاوه و رخ نیز شناخته شده است. تربت حیدریه به‌عنوان پایتخت زعفران جهان و قطب ابریشم ایران معروف است و بیش از ۸۰ درصد ابریشم کشور در این شهر تولید می‌شود. نام این شهر از مزار قطب‌الدین حیدر، عارف و صوفی معروف که مقبره‌اش در مرکز شهر قرار دارد، گرفته شده است.

جغرافیا و اقلیم تربت حیدریه

شهر تربت حیدریه با مختصات جغرافیایی در حدود °۳۵ و ´۱۶ عرض جغرافیایی و °۵۹ و´ ۱۳ طول جغرافیایی، در ارتفاع ۱٬۴۵۰ متری از سطح دریا و در ۱۵۰ کیلومتری از شهر مشهد، قرار گرفته است. جمعیت این شهر بر اساس سرشماری ۱۳۹۵ش، در حدود ۱۴۰٬۰۱۹ تن اعلام شد که چهارمین شهر پرجمعیت استان خراسان رضوی است. از جمله منابع آبی موجود در این شهر می‌توان به رودخانهٔ «شصت دره» اشاره کرد که از کوه شصت دره سرچشمه گرفته و پس از آبیاری مناطقی از این شهر در غرب و جنوب، در قسمت شمالی گناباد به رودخانهٔ «کال شور» می‌ریزد. شهر تربت حیدریه، در قسمت جلگه‌ای شهرستان تربت حیدریه، واقع شده است. آب‌وهوای این منطقه، گرم و خشک بوده و میانگین بارندگی سالیانه در آن در حدود ۲۵۰ میلی‌متر بوده و از مناطق کم‌بارش ایران به حساب می‌آید.

نام‌گذاری تربت حیدریه

تا پیش از سدهٔ ۹ قمری، تربت حیدریه را با نام «زاوه» می‌شناختند، اما، پژوهشگران معتقدند که این واژه، با توجه به‌معنای آن یعنی شکاف، دره، آب‌خیز و جلگه‌ای بر روی آب، با موقعیت این منطقه، هیچ تناسبی نداشته است. نام تربت حیدریه، به‌دلیل حضور عارف مشهور آن زمان، قطب‌الدین حیدر، بوده که از ترکستان به زاوه مهاجرت کرده است. او در زاوه درگذشت و مدفون شد. پس از آن، شهر به حرمت حضور او، به‌مرور زمان، به تربت حیدریه تغییر نام یافت.

پیشینه تربت حیدریه

پیشینهٔ باستانی و دوران اولیهٔ اسلامی

کشف آثاری از زیستگاه‌های انسانی در هزارهٔ پنجم پیش از میلاد، در این منطقه و نیز بقایای آتشکده‌ای ۴ طاقی و دو قلعهٔ تاریخی به‌نام‌های قلعه دختر و قلعه پسر در دو قسمت این آتشکده که منتسب به دوران ساسانیان است نشان از دیرینگی منطقه‌ای دارد که امروزه، تربت حیدریه نامیده می‌شود. همچنین بر اساس منابع تاریخی کهن، زاوه از جمله بخش‌های تابع نیشابور بوده است. در سدهٔ نخست ظهور اسلام، گروهی از زردشتیان سنجان (از توابع زاوه)، به‌منظور حفظ دین و آیین خود، به جزیره هرمز رفته و در نهایت به گجرات هند مهاجرت کردند. در منابع تاریخی سدهٔ ۶ق، از زاوه به‌عنوان روستایی از توابع پوشنگ، در میان هرات و نیشابور یاد شده است.

از حملهٔ مغول تا دورهٔ تیموری

در سدهٔ ۷ق، در پی حمله لشکریان مغول به زاوه، مردم آن منطقه، ابتدا در برابر حمله مغول مقاومت کرده و دروازه‌های شهر را به روی مغولان بستند. لشکر مغول اما، شهر را محاصره و پس از مدتی دست به کشتار و غارت بی‌رحمانهٔ مردم در این شهر زدند. اما این شهر، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود، خیلی زود به آبادانی گذشته خود دست یافت. در سدهٔ ۸ق، در پی زمین‌لرزه‌ای که در منطقه خواف روی داد، بیماری‌های واگیردار موجب مرگ ۱۱ هزار تن از اهالی زاوه شد. مورخان سدهٔ ۸ق به دژ گِلین و مستحکم این منطقه، تعدد روستاها، رودخانه و کاریزی که آب شرب مردم را تأمین می‌کرد، محصولاتی همچون ابریشم، انگور، پنبه و میوه‌های فراوان آن و همچنین به مزار شیخ قطب‌الدین حیدر در زاوه اشاره کرده‌اند.

عصر صفوی و قاجار

در سدهٔ ۹ق، از این منطقه به‌عنوان یکی از توابع ولایت هرات یاد شده است. قریه‌ای که مزار قطب‌الدین حیدر در آن قرار داشته نیز «تربت مقدس» نام داشته است. در دورهٔ صفویان، این منطقه به‌دلیل قرار گرفتن بر سر راه هرات و نیشابور، همواره مورد تاخت‌وتاز ازبک‌ها، ترکمن‌ها و دیگر اقوام بوده است. در منابع تاریخی برجای‌مانده از آن روزگار، از این منطقه با نام‌های «حصار تربت» و «قلعه تربت» یاد شده است.

در دورهٔ حکومت قاجاریان، این منطقه تحت حاکمیت اسحاق‌خان قرایی (از طایفه قرایی) بود و او به‌منظور حفظ این شهر از حمله دشمنان، به بازسازی برج و باروی آن پرداخت، کاروان‌سرایی در آن بنا کرد و شهر به قلعه‌ای مربعی‌شکل تبدیل شد. پس از آن، شهر نوبنیاد تربت حیدریه، به‌نام «تربت اسحاق‌خان» شناخته می‌شد.

دوران معاصر و جنگ جهانی اول

تربت حیدریه در دوران مشروطه، با کش و قوس‌های فراوانی روبه‌رو بود و پس از آن نیز در پی شروع جنگ جهانی اول، برای مدتی به صحنهٔ رقابت دولت‌های روس، انگلیس و آلمان تبدیل شد. دولت‌های روس و انگلیس در تلاش بودند تا از حضور آلمان‌ها در نواحی مشهد، تربت حیدریه، فردوس و بیرجند بکاهند. در همین راستا و به‌سبب موقعیت راهبردی این منطقه، این دو دولت، در تربت حیدریه، کنسولگری‌هایی را راه‌اندازی کردند.

اقتصاد تربت حیدریه

اقتصاد در شهر تربت حیدریه، بر پایهٔ کشاورزی و دام‌داری استوار است. کشاورزی در این منطقه، به دو صورت مکانیزه و سنتی صورت گرفته و از جمله محصولات تولیدی آن‌ها می‌توان به زعفران، گندم، جو، چغندر قند، یونجه و برخی محصولات باغی اشاره کرد. این منطقه با تولید بیش از ۵۰ تن زعفران خشک، رتبهٔ اول تولید زعفران در جهان را دارد. بخش دام‌داری در این شهر به‌واسطهٔ داشتن چراگاه‌ها از اهمیتی خاص برخوردار است. پرورش کرم ابریشم و تولید صنایع دستی مانند نمدمالی، بافت قالی و قالیچه، آهنگری، مسگری، حصیربافی، مصنوعات چرمی و چله‌کشی ابریشم در این منطقه، از رواج بسیاری برخوردار است. از جمله معادن طبیعی مهم در این شهر نیز می‌توان به معادن کرومیت، سنگ آهک و سنگ‌های ساختمانی اشاره کرد که بازار کار خوبی را در این خطه ایجاد کرده‌اند.

آثار باستانی تربت حیدریه

مزار قطب الدین حیدر

از جمله آثار کهن و تاریخی به‌یادگار مانده در این منطقه، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مزار قطب‌الدین حیدر (عارف قرن ششم هجری)، ساخته‌شده در دورهٔ صفویان؛
2. حمام حاجی رئیس؛ این بنا که در دورهٔ قاجاریان ساخته شده، دارای ستون‌های هشت‌پر نقاشی شده و حوض سنگی هشت‌ضلعی در فضای میانهٔ حمام است.
3. مسجد جامع قدیم تربت که در زمان شاه‌صفی و با تلاش خواجه عبدالله تربتی ساخته شد.
4. خانه امینی؛ این مکان محلی زندگی امین‌التجار، از تاجران معروف تربت حیدریه بود که دارای تزئینات آجرکاری، کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های زیبا است.
5. بقایای رباط بی‌بی، بنا شده در اوایل سدهٔ ۱۰ق.
6. رباط طبسی؛
7. آرامگاه شیخ ابوالقاسم گورکانی؛
8. رباط لاری؛ از بناهای دو ایوانی و شامل هشتی ورودی، صحن، حجره، غرفه و اصطبل است. ۲۴ غرفهٔ تابستانی و اتاقک‌های پشتی مخصوص زمستان در این رباط بنا شده است.
9. مسجد کدکن، این مسجد مستطیل‌شکل، وسیع، دارای دو طاق بزرگ و گنبدهای چهار ترک است. محراب آن نیز هشت‌گوشه طراحی شده است.
10. آرامگاه ابوسعید ابوالخیر از عارفان سدهٔ ۵ق.

جاذبه‌های گردشگری تربت حیدریه

رودخانه حصار در تربت حیدریه

تربت حیدریه، علاوه بر آثار باستانی دارای جاذبه‌های طبیعی نیز هست، مانند رودخانهٔ حصار و صنوبر، آبشار رودمعجن، غار ماه‌پری، ارتفاعات ملکان، چشمهٔ کاریز آب‌باریک و شکارگاه‌ها و باغ‌های مختلف. در این منطقه، برخی جاذبه‌های تفریحی همچون مجموعه باغ ملی، پارک ملت و پارک جنگلی نیز وجود دارد.

سوغات تربت حیدریه

تربت حیدریه، همچون سایر مناطق ایران، دارای خوراکی‌ها و سوغاتی‌های مخصوص به خود است. از آن جمله می‌توان به زعفران، پسته، گردو، بادام و انواع خشکبار اشاره کرد. حلوای جوزی (حلوا گردویی)، کنگر، انواع لاله و ریواس، گل گاوزبان، آویشن، گل ختمی و کلپوره نیز جزء سوغاتی‌های این منطقه محسوب می‌شوند.

بحران کم‌آبی تربت حیدریه

متخصصان بر این باورند که تربت حیدریه، یکی از بحرانی‌ترین شهرهای استان خراسان رضوی در زمینهٔ کم‌آبی است. کاهش بارندگی و کِشت محصولات کشاورزی که به آب فراوانی نیاز دارند، منجر به رد شدن این شهرستان از مرز بحران آبی و رسیدن به مرز تنفس شده است. محققان، لزوم تغییر اقتصاد این شهر از کشاورزی به خدمات و گردشگری و نیز تغییر شیوه‌های کشاورزی را از جمله راه‌های برون‌رفت تربت حیدریه از بحران آب می‌دانند. همچنین، این شهر، بر روی گسل‌های زلزله‌خیز واقع شده و به‌صورت تقریبی هر ۴ سال یکبار، زلزله‌ای با میانگین ۴٫۷ ریشتر، در این منطقه رخ می‌دهد. منابع و اسناد تاریخی، از وقوع زلزله‌هایی بسیار مخرب در این شهر سخن گفته‌اند.

منابع

• اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.
• افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
• اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
• افضل‌الملک، غلامحسین، سفرنامهٔ خراسان و کرمان، به‌تحقیق قدرت‌الله روشنی زعفرانلو، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
• «ایجاد خانه صنایع دستی و سوغات در تربت حیدریه»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: ۶ دی ۱۳۹۵ش.
• بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به‌تحقیق عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، مهد تاریخ العلوم العربیه و الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
• «بنای تاریخی حمام حاجی رئیس تربت حیدریه تملک شد.»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: ۴ دی ۱۳۸۶ش.
• پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
• پرداود، ابراهیم، ایرانشاه، بمبئی، بی‌نا، ۱۹۲۵م.
• جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
• جعفری، عباس، رودها و رودنامهٔ ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۶ش.
• جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به‌تحقیق محمد قزوینی، لیدن، بی‌نا، ۱۳۲۹ق.
• حافظ ابرو، عبدالله، تاریخ (بخش جغرافیای خراسان)، به‌تحقیق درتئا کراوولسکی، ویسبادن، بی‌نا، ۱۹۸۲م.
• «خانه امینی»، وب‌سایت گردشگری، تاریخ بازدید: ۲۴ خرداد ۱۴۰۱ش.
• خسروی، محمدرضا، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
• خواندمیر، حبیب‌السیر، تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۳۲ش.
• روملو، حسن، احسن التواریخ، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، بابک، ۱۳۵۷ش.
• زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۸ش.
• سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به‌تحقیق عبدالله عمر باردوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
• «شهرستان تربت حیدریه»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، تاریخ بازدید: ۲۴ خرداد ۱۴۰۱ش.
• شیروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحة، تهران، حقیقت، ۱۳۲۲ق.
• فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۹ش.
• فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به‌تحقیق محمود فرخ، مشهد، کتاب‌فروشی باستان، ۱۳۳۹ش.
• مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به‌تحقیق لسترنج، لیدن، بی‌نا، ۱۳۳۱ق.
• مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۴۹ش.
• مقدسی، محمد، احسن‌التقاسیم، به‌تحقیق دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۹۰۶م.
• وصاف، تاریخ، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۶ش.