پیشنویس:ترنج: تفاوت میان نسخهها
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) زدن لینک داخلی |
|||
| (۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:ترنج.jpg|جایگزین=طرح خام ترنج ایرانی اسلامی|بندانگشتی|طرح خام ترنج ایرانی اسلامی]] | [[پرونده:ترنج.jpg|جایگزین=طرح خام ترنج ایرانی اسلامی|بندانگشتی|طرح خام ترنج ایرانی اسلامی]] | ||
{{درشت|'''ترنج'''}}؛ از نقشهای کهن اسلامی و ایرانی، مرکب از گل، برگ و طرحهای اسلیمی.{{سخ}}ترنج، نقشی کهن و مرکزی در هنر ایرانی، همزمان بهمعنای میوهای مرکباتی و نقش مدور یا چهارگوش در قالی، کاشی، تذهیب و جلد کتاب است. این طرح که ریشه در دوران پیش از اسلام دارد، در دورههای [[تیموریان|تیموری]] و [[صفویه|صفوی]] به اوج شکوفایی رسید و معمولاً با لچکها، سرترنجها و نیمترنجها همراه میشود. ترنج الهامبخش نقوش گل، برگ، اسلیمی، انسانی و حیوانی بوده و امروزه نمادی از هنر ملی ایران بهشمار میرود. این نقش در قالیهای عشایری، پارچهها و آثار فلزی فراوان دیده میشود و حضور آن در ادبیات فارسی نیز گویای جایگاه ویژهاش در فرهنگ ایرانی است. | |||
==تعریف ترنج== | ==تعریف ترنج== | ||
ترنج، در لغت، بهمعنای چین و شکنج، سخت درهم فشرده و درهم کشیده و نیز نام میوهای از دسته مرکبات است.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/ | ترنج، در لغت، بهمعنای چین و شکنج، سخت درهم فشرده و درهم کشیده و نیز نام میوهای از دسته مرکبات است.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/ترنج-2 دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه ترنج، سایت واژهیاب].</ref> در اصطلاح طراحان نیز ترنج، نقشی در طراحی قالی یا قالیچه است که آمیزهای از گل، برگ و شاخههای اسلیمی است.<ref>[https://www.vajehyab.com/moein/ترنج-2 معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه ترنج، سایت واژهیاب.]</ref> این طرح در پردههای قلمکاری، کاشی و تهذیب نیز استفاده شده و در وسط طرحهای دیگر قرار میگیرد.<ref>[https://www.vajehyab.com/amid/ترنج عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه ترنج، سایت واژهیاب.]</ref> دهخدا نیز ترنج را نقش گلی بزرگ بهصورت مدور یا چهارگوش میداند که در وسط قالی میبافند.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/ترنج-2 دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه ترنج، سایت واژهیاب.]</ref> | ||
==طراحی ترنج== | ==طراحی ترنج== | ||
طراحان، نقش ترنج را بیشتر بهصورت نقشی بزرگ بر روی زمینه اصلی اثر، طراحی کرده، سپس آن را با نقوش مختلف دیگری مانند طرح ختایی، اسلیمی، انسانی، حیوانی و خط، میآرایند.<ref>Haldane, Islamic Bookbinding in the Victoria and Albert Museum, 1983, Pic.78-80, 82, 88, 91-93; James, Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, 1980, Pic57-59; Richard, Splendeurs Persanes, Manuscrits du XIIe au XVIIe siècle, 1997, Pic21, 28, 37, 39.</ref> | طراحان، نقش ترنج را بیشتر بهصورت نقشی بزرگ بر روی زمینه اصلی اثر، طراحی کرده، سپس آن را با نقوش مختلف دیگری مانند طرح ختایی، اسلیمی، انسانی، حیوانی و خط، میآرایند.<ref>Haldane, Islamic Bookbinding in the Victoria and Albert Museum, 1983, Pic.78-80, 82, 88, 91-93; James, Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, 1980, Pic57-59; Richard, Splendeurs Persanes, Manuscrits du XIIe au XVIIe siècle, 1997, Pic21, 28, 37, 39.</ref>{{سخ}}بنمایه اصلی این طرح شامل یک ترنج بزرگ (بهعنوان نقش اصلی) در وسط کار است که با دو ترنج کوچکتر در دو سر کار که «سرترنج» نام داشته، ۴ طرح ۴/۱ ترنج در ۴ گوشهٔ اثر بهنام «لچک» و در برخی از موارد با دو نیمه ترنج که «نیمترنج» نام دارند، در دو طرف بالا و پایین اثر همراه میشود.<ref>بیانی، کتابشناسی کتابهای خطی، ۱۳۵۳، ص29-30.</ref> | ||
==پیشینه== | ==پیشینه== | ||
[[پرونده: | [[پرونده:ترنج۳.jpeg|جایگزین=برج ارگ کریمخان با تزئینات آجری به شکل ترنج|بندانگشتی|برج ۱۴ متری ارگ کریمخان با تزئینات آجری به شکل ترنج]] | ||
نام ترنج در هنر طراحی، از سده ۱۱ق برای نقشی شبیه به این میوه بهکار رفت.<ref>قاضی احمد قمی، گلستان هنر، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۹؛ | نام ترنج در هنر طراحی، از سده ۱۱ق برای نقشی شبیه به این میوه بهکار رفت.<ref>قاضی احمد قمی، گلستان هنر، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۹؛{{سخ}} | ||
سفیانی، صناعة تسفیرالکتب و حل الذهب، ۱۹۱۸م، ص۹.</ref> امروزه، ترنج به نقشی گفته میشود که در مرکزیت اثر قرار گرفته و در برخی از مواقع، هیچ شباهتی به میوه آن ندارد.<ref>بیانی، «فهرست قرآنها و قطعاتی از قرآن مجید»، ۱۳۲۸ش، ص۲۶، نیز تصویر ۳۱؛ | سفیانی، صناعة تسفیرالکتب و حل الذهب، ۱۹۱۸م، ص۹.</ref> امروزه، ترنج به نقشی گفته میشود که در مرکزیت اثر قرار گرفته و در برخی از مواقع، هیچ شباهتی به میوه آن ندارد.<ref>بیانی، «فهرست قرآنها و قطعاتی از قرآن مجید»، ۱۳۲۸ش، ص۲۶، نیز تصویر ۳۱؛{{سخ}} | ||
بهرامی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، | بهرامی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، ۱۳۲۸ش، ص۶۱؛{{سخ}} | ||
مایل هروی، کتابآرایی در تمدن اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۵۹۶.</ref> | مایل هروی، کتابآرایی در تمدن اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۵۹۶.</ref>{{سخ}}این نقش، در طول تاریخ با دگرگونیهای بسیاری همراه بوده که کاملترین آنها در طراحیهای دورههای تیموریان و صفویان مشاهده میشود. نقش ترنج در این دوران، با خطوط بیرونی دالبردار همراه است که سرترنج نیز دارند.<ref>Gratzl, "Book Covers", A Survey of Persian Art, 1967, Pic952, 959, 960.</ref> در برخی از آثار، نقشی بهنام «بند رومی» وجود دارد که از تکرار ترنجها در دو جهت، تشکیل شدهاند.<ref>Dimand, A Handbook of Muhammadan Art, 1958, Pic169, 172; Atil, Islamic Metalwork in the Freer Gallery of Art, 1985, Pic16; | ||
بهرامی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، ۱۳۲۸ش، تصویر 124. | بهرامی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، ۱۳۲۸ش، تصویر 124.</ref> | ||
</ref> | |||
گاهی، نقش ترنج، با نقوشی بسیار پیچیده و گاهی نیز با خطوط بیرونی بهشکل ساقه و برگ همراه است.<ref>شیشه، مجموعهٔ مرز بازرگان، ۱۳۷۳ش، ص95.</ref> در برخی آثار کهن، مانند کندهکاریهای چوبی [[مسجدالاقصی]]<ref>Creswell, Early Muslim Architecture, 1979, Pic25, 26.</ref> و نیز در کندهکاریهای [[محراب]] مرمرین [[مسجد]] جامع بغداد،<ref>Creswell, Early Muslim Architecture, 1979, Pic304.</ref> نقشی مستقل از ترنجهای پیدرپی وجود دارد که از سدههای ۲–۳ق، مرسوم بودهاند.{{سخ}}در برخی آثار برجایمانده از دوران پیش از [[اسلام]]، مانند قلعه کهنه [[کرمانشاه (شهر)|کرمانشاه]]،<ref>Vanden Berghe, Archéologie de l’Iran ancien, 1959, Pic132.</ref> ظروف فلزی دوره [[ساسانیان|ساسانی]]،<ref>Pope, A Survey of Persian Art, 1976, vol. II, Pic223.</ref> نقش برجسته مرد پارتی در پالمیر<ref>Keal, "Parthian Art", The Arts of Persia, 1989, Pic6.</ref> و برخی ظروف بهیادگار مانده از دوران پارتها<ref>Pope, A Survey of Persian Art, 1976, vol. II, Pic179.</ref> نیز نقشهایی وجود دارند که مشابه با نقش ترنج بوده و از نقشهای گیاهی درهم بافته تشکیل شدهاند. | |||
==کاربرد ترنج== | ==کاربرد ترنج== | ||
این نوع از طراحی که در [[هنر اسلامی]] [[ایران]] رایج شده، بر روی آثاری همچون قالی، گلیم، ظروف فلزی (مانند سینی)، جلد کتاب، تذهیب، کاشی، گچبری، حجاری و انواع پارچه اجرایی میشود. طرح ترنج، بهدلیل کاربرد فراوان در هنر ایرانی به «طرح ملی ایران» معروف شده است.<ref>بیانی، کتابشناسی کتابهای خطی، ۱۳۵۳، ص30.</ref> | این نوع از طراحی که در [[هنر اسلامی]] [[ایران]] رایج شده، بر روی آثاری همچون قالی، گلیم، ظروف فلزی (مانند سینی)، جلد کتاب، تذهیب، کاشی، گچبری، حجاری و انواع پارچه اجرایی میشود. طرح ترنج، بهدلیل کاربرد فراوان در هنر ایرانی به «طرح ملی ایران» معروف شده است.<ref>بیانی، کتابشناسی کتابهای خطی، ۱۳۵۳، ص30.</ref> | ||
===ترنج در طراحی جلد کتاب=== | ===ترنج در طراحی جلد کتاب=== | ||
برخی از متخصصان، زمینه اصلی طراحی ترنج در نقش قالی را برگرفته از کاربرد آن در جلدسازی [[ | برخی از متخصصان، زمینه اصلی طراحی ترنج در نقش قالی را برگرفته از کاربرد آن در جلدسازی [[کتاب]] میدانند. این طرح که شامل نقش میانی و ۴ نقش در گوشههای اثر است، از سده ۳ق در میان [[مسلمان|مسلمانان]] رایج شد.<ref>James, Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, 1980, P118-119 & Pic96; Brend, "The Arts of the Book", The Arts of Persia, 1989, P234.</ref>{{سخ}}از سده ۶ق، نقش ترنج بهصورت یک ترنج ساده مورد استفاده قرار میگرفت.<ref>بیانی، کتابشناسی کتابهای خطی، ۱۳۵۳، ص38.</ref> در طول سدههای ۷ و ۸ق نیز همین طرحهای ساده بهچشم میخورد. پس از سده ۸ق، این طرحها با رونقی بسیار مواجه شدند که در طراحی جلد کتب در ایران و سایر سرزمینهای اسلامی دیده میشود.<ref>رامی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، ۱۳۲۸ش، تصویر 124؛ | ||
Sakisian, "La Reliure dans la Perse occidentale, sous les Mongols, au XIVe et au début du XVe siècle», 1968, vol. I, Pic3,4; James, Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, 1980, Pic105. | Sakisian, "La Reliure dans la Perse occidentale, sous les Mongols, au XIVe et au début du XVe siècle» , 1968, vol. I, Pic3,4; James, Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, 1980, Pic105.</ref> | ||
</ref> | |||
متخصصان بر این باورند که طراحی ترنج و لچک، از سده ۹ق، دارای پیچیدگیهایی شد. در آن دوران، نقش ترنج، گاه با طرحی از انسان و گاهی نیز با طرحی از حیوانات [[افسانه]] در اسطورههای ایرانی یا آثار چینی همراه میشد.<ref>بهرامی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، ۱۳۲۸ش، ص۶۲؛ | |||
Gratzl, "Book Covers", A Survey of Persian Art, 1967, P1979.</ref> قالبهایی بهشکل ترنج، از سده ۱۰ق، بهیادگار ماندهاند که به «مهر ترنج» معروف هستند.<ref>سفیانی، صناعة تسفیرالکتب و حل الذهب، ۱۹۱۸م، ص۹.</ref> | |||
===ترنج بر پارچه=== | ===ترنج بر پارچه=== | ||
از سده ۷ق به بعد، طراحی ترنج بر روی پارچه نیز مرسوم شد. متخصصان، نقش این طرح بر روی برخی از پارچههای اندلسی و مصری را نیز متأثر از طراحی ایرانیان میدانند.<ref>دیماند، راهنمای صنایع اسلامی، 1365ش، ج1، ص237.</ref> | از سده ۷ق به بعد، طراحی ترنج بر روی پارچه نیز مرسوم شد. متخصصان، نقش این طرح بر روی برخی از پارچههای اندلسی و مصری را نیز متأثر از طراحی ایرانیان میدانند.<ref>دیماند، راهنمای صنایع اسلامی، 1365ش، ج1، ص237.</ref> | ||
===ترنج در نقش قالی=== | ===ترنج در نقش قالی=== | ||
[[پرونده:ترنج۱.jpg|جایگزین=ترنج در نقش قالی|بندانگشتی|قالی منقش به طرح | [[پرونده:ترنج۱.jpg|جایگزین=ترنج در نقش قالی|بندانگشتی|قالی اردبیل معروف به قالی شیخ صفی منقش به طرح ترنج؛ موزه هنر لسآنجلس و موزه ویکتوریا و آلبرت لندن]] | ||
استفاده از طرح ترنج در نقش قالی، از سده ۹ق، مرسوم شده است. در برخی از قالیهای برجایمانده از همان روزگار، نقش بزرگی از ترنج به اندازه عرض قالی داشتهاند. قالیهای منقش به طرح لچک ترنج نیز در دوران صفویان متداول شد. امروزه نیز طرح ترنج و لچک ترنج، در بیشتر مناطق ایران که [[قالی بافی|قالیبافی]] کماکان رواج دارد، بسیار مرسوم است. بیشتر قالیهای عشایری و روستایی، دارای نقشی از ترنجهای هندسی مانند لوزی، مربع و مستطیل هستند.<ref>Edwards, A. C., The Persian Carpet, London, 1962, P41-42; | استفاده از طرح ترنج در نقش قالی، از سده ۹ق، مرسوم شده است. در برخی از قالیهای برجایمانده از همان روزگار، نقش بزرگی از ترنج به اندازه عرض قالی داشتهاند. قالیهای منقش به طرح لچک ترنج نیز در دوران صفویان متداول شد. امروزه نیز طرح ترنج و لچک ترنج، در بیشتر مناطق ایران که [[قالی بافی|قالیبافی]] کماکان رواج دارد، بسیار مرسوم است. بیشتر قالیهای عشایری و روستایی، دارای نقشی از ترنجهای هندسی مانند لوزی، مربع و مستطیل هستند.<ref>Edwards, A. C. , The Persian Carpet, London, 1962, P41-42; | ||
پرهام، دستبافتهای عشایری و روستایی فارس، ۱۳۶۴ش، ج1، ص86. | پرهام، دستبافتهای عشایری و روستایی فارس، ۱۳۶۴ش، ج1، ص86.</ref> | ||
</ref> | |||
===ترنج در آثار فلزی=== | ===ترنج در آثار فلزی=== | ||
در سدههای مختلف، نقش ترنج بر روی نوار دورادور ظروف فلزی و سایر اشیاء بهچشم میخورد. این نقوش، با تزئینات مختلفی نیز آراسته شدهاند. در بسیاری از آثار مرتبط با سدههای | در سدههای مختلف، نقش ترنج بر روی نوار دورادور ظروف فلزی و سایر اشیاء بهچشم میخورد. این نقوش، با تزئینات مختلفی نیز آراسته شدهاند. در بسیاری از آثار مرتبط با سدههای ۶–۸ق، ترنجهایی با نقوش انسانی دیده میشود.<ref>Melikian-Chirvani, Islamic Metalwork from the Iranian World 8th-18th Centuries, 1982, Pic76, 87, 99; Atil, Islamic Metalwork in the Freer Gallery of Art, , Pic7, 8, 11, 15.</ref> | ||
==ترنج در ادبیات فارسی== | ==ترنج در ادبیات فارسی== | ||
واژه ترنج، از جمله واژگان کهنی است که از دیرباز در نظم و نثر نویسندگان حضور داشته است. برای مثال، [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] در بیتی به این واژه اشاره کرده است:<ref> [https://ganjoor.net/naserkhosro/divann/ghaside-naser/sh272 ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 272، بیت 6، سایت گنجور.]</ref> | واژه ترنج، از جمله واژگان کهنی است که از دیرباز در نظم و نثر نویسندگان حضور داشته است. برای مثال، [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] در بیتی به این واژه اشاره کرده است:<ref>[https://ganjoor.net/naserkhosro/divann/ghaside-naser/sh272 ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 272، بیت 6، سایت گنجور.]</ref>{{سخ}} | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
{{ب|ور همچو خز و بز بپوشدت گلیمی|خزت چه همی باید و دیبای ترنج}} | {{ب|ور همچو خز و بز بپوشدت گلیمی|خزت چه همی باید و دیبای ترنج}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
==گالری تصاویر== | |||
<gallery mode="nolines"> | |||
پرونده:ترنج۴.jpeg|جایگزین=حوض ارگ کریمخان|طراحی حوضهای ارگ کریمخان به شکل ترنج | |||
پرونده:ترنج۵.jpeg|جایگزین=فرش چلسی-موزه ویکتوریا و آلبرت لندن|فرش چلسی شامل دو ترنج کامل و دو ترنج متصل به حاشیه موزه ویکتوریا و آلبرت لندن | |||
پرونده:ترنج۶.jpeg|جایگزین=قالی موج دریا|قالی منحصربفرد موج دریا با طرح و نقش کشتی و دریانوردی؛ موزه وین | |||
پرونده:مرد پارتی در پالمیر.jpg|جایگزین=مرد پارتی در پالمیر|تصویر مجسمه مرد پارتی در پالمیر؛ مجسمه از نقشهای گیاهی درهم بافته تشکیل شده که مشابه با نقش ترنج میباشد | |||
</gallery> | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{آغاز منابع}} | {{آغاز منابع}} | ||
*بیانی، مهدی، کتابشناسی کتابهای خطی، بهتحقیق حسین محبوبی اردکانی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳ش. | * بیانی، مهدی، کتابشناسی کتابهای خطی، بهتحقیق حسین محبوبی اردکانی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳ش. | ||
*بیانی، مهدی، «فهرست قرآنها و قطعاتی از قرآن مجید»، راهنمای | * بیانی، مهدی، «فهرست قرآنها و قطعاتی از قرآن مجید»، راهنمای گنجینهٔ قرآن، تهران، ۱۳۲۸ش. | ||
*بهرامی، مهدی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، راهنمای | * بهرامی، مهدی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، راهنمای گنجینهٔ قرآن، تهران، ۱۳۲۸ش. | ||
*پرهام، سیروس، دستبافتهای عشایری و روستایی فارس، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۴ش. | * پرهام، سیروس، دستبافتهای عشایری و روستایی فارس، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۴ش. | ||
*دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۱ش. | * دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۱ش. | ||
*دیماند، موریس اسون، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمه عبدالله فریار، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵ش. | * دیماند، موریس اسون، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمه عبدالله فریار، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵ش. | ||
*سفیانی، احمد، صناعة تسفیرالکتب و حل الذهب، بهتحقیق پ. ریکار، قاهره، بینا، ۱۹۱۸م. | * سفیانی، احمد، صناعة تسفیرالکتب و حل الذهب، بهتحقیق پ. ریکار، قاهره، بینا، ۱۹۱۸م. | ||
*شیشه، | * شیشه، مجموعهٔ مرز بازرگان، بهتحقیق هلن علیاکبر زادهٔ کرد مهینی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۳ش. | ||
*عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۱ش. | * عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۱ش. | ||
*قاضی احمد قمی، گلستان هنر، بهتحقیق احمد سهیلی خوانساری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۶۶ش. | * قاضی احمد قمی، گلستان هنر، بهتحقیق احمد سهیلی خوانساری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۶۶ش. | ||
*مایل هروی، نجیب، کتابآرایی در تمدن اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش. | * مایل هروی، نجیب، کتابآرایی در تمدن اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش. | ||
*معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۱ش. | * معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۱ش. | ||
*ناصرخسرو، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۶ خرداد ۱۴۰۱ش. | * ناصرخسرو، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۶ خرداد ۱۴۰۱ش. | ||
*Atil, E. et al., Islamic Metalwork in the Freer Gallery of Art, Washington, 1985. | * Atil, E. et al. , Islamic Metalwork in the Freer Gallery of Art, Washington, 1985. | ||
*Brend, B., «The Arts of the Book", The Arts of Persia, New Haven, 1989. | * Brend, B. , «The Arts of the Book", The Arts of Persia, New Haven, 1989. | ||
*Creswell, K. A. C., Early Muslim Architecture, New York, 1979. | * Creswell, K. A. C. , Early Muslim Architecture, New York, 1979. | ||
*Dimand, M. S., A Handbook of Muhammadan Art, New York, 1958. | * Dimand, M. S. , A Handbook of Muhammadan Art, New York, 1958. | ||
*Edwards, A. C., The Persian Carpet, London, 1962. | * Edwards, A. C. , The Persian Carpet, London, 1962. | ||
*Gratzl, E., «Book Covers", A Survey of Persian Art, vol.V, ed. A. U. Pope, Tehran, 1967. | * Gratzl, E. , «Book Covers", A Survey of Persian Art, vol.V, ed. A. U. Pope, Tehran, 1967. | ||
*Haldane, D., Islamic Bookbinding in the Victoria and Albert Museum, London, 1983. | * Haldane, D. , Islamic Bookbinding in the Victoria and Albert Museum, London, 1983. | ||
*James, D., Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, London, 1980. | * James, D. , Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, London, 1980. | ||
*Keal, E., «Parthian Art", The Arts of Persia, New Haven, 1989. | * Keal, E. , «Parthian Art", The Arts of Persia, New Haven, 1989. | ||
*Melikian-Chirvani, A. S., Islamic Metalwork from the Iranian World 8th-18th Centuries, London, 1982. | * Melikian-Chirvani, A. S. , Islamic Metalwork from the Iranian World 8th-18th Centuries, London, 1982. | ||
*Pope, A. U., A Survey of Persian Art, Tehran, 1976, vol. II | * Pope, A. U. , A Survey of Persian Art, Tehran, 1976, vol. II | ||
*Richard, F., Splendeurs Persanes, Manuscrits du XIIe au XVIIe siècle, Paris, 1997. | * Richard, F. , Splendeurs Persanes, Manuscrits du XIIe au XVIIe siècle, Paris, 1997. | ||
*Sakisian, A., «La Reliure dans la Perse occidentale, sous les Mongols, au XIVe et au début du XVe siècle", Ars Islamica, New York, 1968, vol. I | * Sakisian, A. , «La Reliure dans la Perse occidentale, sous les Mongols, au XIVe et au début du XVe siècle", Ars Islamica, New York, 1968, vol. I | ||
*Vanden Berghe, L., Archéologie de l’Iran ancien, Leiden, 1959. | * Vanden Berghe, L. , Archéologie de l’Iran ancien, Leiden, 1959. | ||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
{{هنر-افقی}} | |||
[[رده:طرح و نقش کالا]] | |||
[[رده:فرهنگ ایرانی]] | |||
[[رده:نشانهای هنری]] | |||
[[رده:هنر ایرانی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۸ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۶:۵۵
ترنج؛ از نقشهای کهن اسلامی و ایرانی، مرکب از گل، برگ و طرحهای اسلیمی.
ترنج، نقشی کهن و مرکزی در هنر ایرانی، همزمان بهمعنای میوهای مرکباتی و نقش مدور یا چهارگوش در قالی، کاشی، تذهیب و جلد کتاب است. این طرح که ریشه در دوران پیش از اسلام دارد، در دورههای تیموری و صفوی به اوج شکوفایی رسید و معمولاً با لچکها، سرترنجها و نیمترنجها همراه میشود. ترنج الهامبخش نقوش گل، برگ، اسلیمی، انسانی و حیوانی بوده و امروزه نمادی از هنر ملی ایران بهشمار میرود. این نقش در قالیهای عشایری، پارچهها و آثار فلزی فراوان دیده میشود و حضور آن در ادبیات فارسی نیز گویای جایگاه ویژهاش در فرهنگ ایرانی است.
تعریف ترنج
[ویرایش | ویرایش مبدأ]ترنج، در لغت، بهمعنای چین و شکنج، سخت درهم فشرده و درهم کشیده و نیز نام میوهای از دسته مرکبات است.[۱] در اصطلاح طراحان نیز ترنج، نقشی در طراحی قالی یا قالیچه است که آمیزهای از گل، برگ و شاخههای اسلیمی است.[۲] این طرح در پردههای قلمکاری، کاشی و تهذیب نیز استفاده شده و در وسط طرحهای دیگر قرار میگیرد.[۳] دهخدا نیز ترنج را نقش گلی بزرگ بهصورت مدور یا چهارگوش میداند که در وسط قالی میبافند.[۴]
طراحی ترنج
[ویرایش | ویرایش مبدأ]طراحان، نقش ترنج را بیشتر بهصورت نقشی بزرگ بر روی زمینه اصلی اثر، طراحی کرده، سپس آن را با نقوش مختلف دیگری مانند طرح ختایی، اسلیمی، انسانی، حیوانی و خط، میآرایند.[۵]
بنمایه اصلی این طرح شامل یک ترنج بزرگ (بهعنوان نقش اصلی) در وسط کار است که با دو ترنج کوچکتر در دو سر کار که «سرترنج» نام داشته، ۴ طرح ۴/۱ ترنج در ۴ گوشهٔ اثر بهنام «لچک» و در برخی از موارد با دو نیمه ترنج که «نیمترنج» نام دارند، در دو طرف بالا و پایین اثر همراه میشود.[۶]
پیشینه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
نام ترنج در هنر طراحی، از سده ۱۱ق برای نقشی شبیه به این میوه بهکار رفت.[۷] امروزه، ترنج به نقشی گفته میشود که در مرکزیت اثر قرار گرفته و در برخی از مواقع، هیچ شباهتی به میوه آن ندارد.[۸]
این نقش، در طول تاریخ با دگرگونیهای بسیاری همراه بوده که کاملترین آنها در طراحیهای دورههای تیموریان و صفویان مشاهده میشود. نقش ترنج در این دوران، با خطوط بیرونی دالبردار همراه است که سرترنج نیز دارند.[۹] در برخی از آثار، نقشی بهنام «بند رومی» وجود دارد که از تکرار ترنجها در دو جهت، تشکیل شدهاند.[۱۰]
گاهی، نقش ترنج، با نقوشی بسیار پیچیده و گاهی نیز با خطوط بیرونی بهشکل ساقه و برگ همراه است.[۱۱] در برخی آثار کهن، مانند کندهکاریهای چوبی مسجدالاقصی[۱۲] و نیز در کندهکاریهای محراب مرمرین مسجد جامع بغداد،[۱۳] نقشی مستقل از ترنجهای پیدرپی وجود دارد که از سدههای ۲–۳ق، مرسوم بودهاند.
در برخی آثار برجایمانده از دوران پیش از اسلام، مانند قلعه کهنه کرمانشاه،[۱۴] ظروف فلزی دوره ساسانی،[۱۵] نقش برجسته مرد پارتی در پالمیر[۱۶] و برخی ظروف بهیادگار مانده از دوران پارتها[۱۷] نیز نقشهایی وجود دارند که مشابه با نقش ترنج بوده و از نقشهای گیاهی درهم بافته تشکیل شدهاند.
کاربرد ترنج
[ویرایش | ویرایش مبدأ]این نوع از طراحی که در هنر اسلامی ایران رایج شده، بر روی آثاری همچون قالی، گلیم، ظروف فلزی (مانند سینی)، جلد کتاب، تذهیب، کاشی، گچبری، حجاری و انواع پارچه اجرایی میشود. طرح ترنج، بهدلیل کاربرد فراوان در هنر ایرانی به «طرح ملی ایران» معروف شده است.[۱۸]
ترنج در طراحی جلد کتاب
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برخی از متخصصان، زمینه اصلی طراحی ترنج در نقش قالی را برگرفته از کاربرد آن در جلدسازی کتاب میدانند. این طرح که شامل نقش میانی و ۴ نقش در گوشههای اثر است، از سده ۳ق در میان مسلمانان رایج شد.[۱۹]
از سده ۶ق، نقش ترنج بهصورت یک ترنج ساده مورد استفاده قرار میگرفت.[۲۰] در طول سدههای ۷ و ۸ق نیز همین طرحهای ساده بهچشم میخورد. پس از سده ۸ق، این طرحها با رونقی بسیار مواجه شدند که در طراحی جلد کتب در ایران و سایر سرزمینهای اسلامی دیده میشود.[۲۱]
متخصصان بر این باورند که طراحی ترنج و لچک، از سده ۹ق، دارای پیچیدگیهایی شد. در آن دوران، نقش ترنج، گاه با طرحی از انسان و گاهی نیز با طرحی از حیوانات افسانه در اسطورههای ایرانی یا آثار چینی همراه میشد.[۲۲] قالبهایی بهشکل ترنج، از سده ۱۰ق، بهیادگار ماندهاند که به «مهر ترنج» معروف هستند.[۲۳]
ترنج بر پارچه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]از سده ۷ق به بعد، طراحی ترنج بر روی پارچه نیز مرسوم شد. متخصصان، نقش این طرح بر روی برخی از پارچههای اندلسی و مصری را نیز متأثر از طراحی ایرانیان میدانند.[۲۴]
ترنج در نقش قالی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
استفاده از طرح ترنج در نقش قالی، از سده ۹ق، مرسوم شده است. در برخی از قالیهای برجایمانده از همان روزگار، نقش بزرگی از ترنج به اندازه عرض قالی داشتهاند. قالیهای منقش به طرح لچک ترنج نیز در دوران صفویان متداول شد. امروزه نیز طرح ترنج و لچک ترنج، در بیشتر مناطق ایران که قالیبافی کماکان رواج دارد، بسیار مرسوم است. بیشتر قالیهای عشایری و روستایی، دارای نقشی از ترنجهای هندسی مانند لوزی، مربع و مستطیل هستند.[۲۵]
ترنج در آثار فلزی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]در سدههای مختلف، نقش ترنج بر روی نوار دورادور ظروف فلزی و سایر اشیاء بهچشم میخورد. این نقوش، با تزئینات مختلفی نیز آراسته شدهاند. در بسیاری از آثار مرتبط با سدههای ۶–۸ق، ترنجهایی با نقوش انسانی دیده میشود.[۲۶]
ترنج در ادبیات فارسی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]واژه ترنج، از جمله واژگان کهنی است که از دیرباز در نظم و نثر نویسندگان حضور داشته است. برای مثال، ناصرخسرو در بیتی به این واژه اشاره کرده است:[۲۷]
الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
گالری تصاویر
[ویرایش | ویرایش مبدأ]-
طراحی حوضهای ارگ کریمخان به شکل ترنج -
فرش چلسی شامل دو ترنج کامل و دو ترنج متصل به حاشیه موزه ویکتوریا و آلبرت لندن -
قالی منحصربفرد موج دریا با طرح و نقش کشتی و دریانوردی؛ موزه وین -
تصویر مجسمه مرد پارتی در پالمیر؛ مجسمه از نقشهای گیاهی درهم بافته تشکیل شده که مشابه با نقش ترنج میباشد
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه ترنج، سایت واژهیاب.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه ترنج، سایت واژهیاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه ترنج، سایت واژهیاب.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه ترنج، سایت واژهیاب.
- ↑ Haldane, Islamic Bookbinding in the Victoria and Albert Museum, 1983, Pic.78-80, 82, 88, 91-93; James, Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, 1980, Pic57-59; Richard, Splendeurs Persanes, Manuscrits du XIIe au XVIIe siècle, 1997, Pic21, 28, 37, 39.
- ↑ بیانی، کتابشناسی کتابهای خطی، ۱۳۵۳، ص29-30.
- ↑ قاضی احمد قمی، گلستان هنر، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۹؛
سفیانی، صناعة تسفیرالکتب و حل الذهب، ۱۹۱۸م، ص۹. - ↑ بیانی، «فهرست قرآنها و قطعاتی از قرآن مجید»، ۱۳۲۸ش، ص۲۶، نیز تصویر ۳۱؛
بهرامی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، ۱۳۲۸ش، ص۶۱؛
مایل هروی، کتابآرایی در تمدن اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۵۹۶. - ↑ Gratzl, "Book Covers", A Survey of Persian Art, 1967, Pic952, 959, 960.
- ↑ Dimand, A Handbook of Muhammadan Art, 1958, Pic169, 172; Atil, Islamic Metalwork in the Freer Gallery of Art, 1985, Pic16; بهرامی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، ۱۳۲۸ش، تصویر 124.
- ↑ شیشه، مجموعهٔ مرز بازرگان، ۱۳۷۳ش، ص95.
- ↑ Creswell, Early Muslim Architecture, 1979, Pic25, 26.
- ↑ Creswell, Early Muslim Architecture, 1979, Pic304.
- ↑ Vanden Berghe, Archéologie de l’Iran ancien, 1959, Pic132.
- ↑ Pope, A Survey of Persian Art, 1976, vol. II, Pic223.
- ↑ Keal, "Parthian Art", The Arts of Persia, 1989, Pic6.
- ↑ Pope, A Survey of Persian Art, 1976, vol. II, Pic179.
- ↑ بیانی، کتابشناسی کتابهای خطی، ۱۳۵۳، ص30.
- ↑ James, Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, 1980, P118-119 & Pic96; Brend, "The Arts of the Book", The Arts of Persia, 1989, P234.
- ↑ بیانی، کتابشناسی کتابهای خطی، ۱۳۵۳، ص38.
- ↑ رامی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، ۱۳۲۸ش، تصویر 124؛ Sakisian, "La Reliure dans la Perse occidentale, sous les Mongols, au XIVe et au début du XVe siècle» , 1968, vol. I, Pic3,4; James, Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, 1980, Pic105.
- ↑ بهرامی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، ۱۳۲۸ش، ص۶۲؛ Gratzl, "Book Covers", A Survey of Persian Art, 1967, P1979.
- ↑ سفیانی، صناعة تسفیرالکتب و حل الذهب، ۱۹۱۸م، ص۹.
- ↑ دیماند، راهنمای صنایع اسلامی، 1365ش، ج1، ص237.
- ↑ Edwards, A. C. , The Persian Carpet, London, 1962, P41-42; پرهام، دستبافتهای عشایری و روستایی فارس، ۱۳۶۴ش، ج1، ص86.
- ↑ Melikian-Chirvani, Islamic Metalwork from the Iranian World 8th-18th Centuries, 1982, Pic76, 87, 99; Atil, Islamic Metalwork in the Freer Gallery of Art, , Pic7, 8, 11, 15.
- ↑ ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 272، بیت 6، سایت گنجور.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- بیانی، مهدی، کتابشناسی کتابهای خطی، بهتحقیق حسین محبوبی اردکانی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳ش.
- بیانی، مهدی، «فهرست قرآنها و قطعاتی از قرآن مجید»، راهنمای گنجینهٔ قرآن، تهران، ۱۳۲۸ش.
- بهرامی، مهدی، «تدوین قرآن و مقام آن در تاریخ»، راهنمای گنجینهٔ قرآن، تهران، ۱۳۲۸ش.
- پرهام، سیروس، دستبافتهای عشایری و روستایی فارس، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۴ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- دیماند، موریس اسون، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمه عبدالله فریار، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵ش.
- سفیانی، احمد، صناعة تسفیرالکتب و حل الذهب، بهتحقیق پ. ریکار، قاهره، بینا، ۱۹۱۸م.
- شیشه، مجموعهٔ مرز بازرگان، بهتحقیق هلن علیاکبر زادهٔ کرد مهینی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۳ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- قاضی احمد قمی، گلستان هنر، بهتحقیق احمد سهیلی خوانساری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۶۶ش.
- مایل هروی، نجیب، کتابآرایی در تمدن اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- ناصرخسرو، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۶ خرداد ۱۴۰۱ش.
- Atil, E. et al. , Islamic Metalwork in the Freer Gallery of Art, Washington, 1985.
- Brend, B. , «The Arts of the Book", The Arts of Persia, New Haven, 1989.
- Creswell, K. A. C. , Early Muslim Architecture, New York, 1979.
- Dimand, M. S. , A Handbook of Muhammadan Art, New York, 1958.
- Edwards, A. C. , The Persian Carpet, London, 1962.
- Gratzl, E. , «Book Covers", A Survey of Persian Art, vol.V, ed. A. U. Pope, Tehran, 1967.
- Haldane, D. , Islamic Bookbinding in the Victoria and Albert Museum, London, 1983.
- James, D. , Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, London, 1980.
- Keal, E. , «Parthian Art", The Arts of Persia, New Haven, 1989.
- Melikian-Chirvani, A. S. , Islamic Metalwork from the Iranian World 8th-18th Centuries, London, 1982.
- Pope, A. U. , A Survey of Persian Art, Tehran, 1976, vol. II
- Richard, F. , Splendeurs Persanes, Manuscrits du XIIe au XVIIe siècle, Paris, 1997.
- Sakisian, A. , «La Reliure dans la Perse occidentale, sous les Mongols, au XIVe et au début du XVe siècle", Ars Islamica, New York, 1968, vol. I
- Vanden Berghe, L. , Archéologie de l’Iran ancien, Leiden, 1959.
هنر | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| اصطلاحات هنری | |||||||||||||||
| هنرمندان |
| ||||||||||||||
| اقتصاد هنر | |||||||||||||||
| هنر ملل | |||||||||||||||
| هنرها |
| ||||||||||||||
