پرش به محتوا

پیش‌نویس:تهران: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
imported>سلیمانی
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:Osm-intl,9,35.7219,51.3347,270x200@2x.png|جایگزین=تهران|بندانگشتی|استان تهران]]
[[پرونده:Osm-intl,9,35.7219,51.3347,270x200@2x.png|alt=نقشه استان تهران|بندانگشتی|نقشه استان تهران]]
<big>'''تهران'''</big>؛ پایتخت ایران و شهری در استان تهران.<br>تهران، پایتخت ایران، شهری با تاریخ چند هزار ساله و زندگی مدرن است که در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز گسترده شده است. این کلان‌شهر ۹۰۰ کیلومتر مربعی، با ۲۲ منطقه و بیش از ۸ میلیون جمعیت، پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا و دومین کلان‌شهر خاورمیانه محسوب می‌شود. تهران، از گذشته‌ای خوش‌آب‌وهوا و باغ‌دار، در دوره‌های صفوی و قاجار به اهمیت و شکوه خود افزود و در دوران پهلوی با ساخت‌وسازهای مدرن، دانشگاه‌ها، خیابان‌ها و اتوبان‌ها، چهره‌ای نوین یافت. امروزه این شهر، مرکز اقتصاد، صنایع بزرگ و خدمات متنوع ایران است و سهمی بیش از ۲۱ درصد در تولید ناخالص داخلی کشور دارد. با وجود چالش‌هایی همچون آلودگی هوا، گسل‌های لرزه‌خیز و کمبود آب، تهران جذابیت‌های فراوانی دارد؛ از برج میلاد و پل طبیعت گرفته تا طبیعت زیبای دربند، درکه و توچال. اقلیم این شهر متنوع است و اختلاف ارتفاع شمال و جنوب آن، بر دما، بارش و کیفیت هوا تأثیر می‌گذارد.
{{درشت|'''تهران'''}}؛ پایتخت ایران و شهری در استان تهران.{{سخ}}تهران، پایتخت [[ایران]]، شهری با تاریخ چند هزار ساله و زندگی مدرن است که در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز گسترده شده است. این کلان‌شهر ۹۰۰ کیلومتر مربعی، با ۲۲ منطقه و بیش از ۸ میلیون جمعیت، پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا و دومین کلان‌شهر خاورمیانه محسوب می‌شود. تهران، از گذشته‌ای خوش‌آب‌وهوا و باغ‌دار، در دوره‌های [[صفویه|صفوی]] و [[قاجاریه|قاجار]] به اهمیت و شکوه خود افزود و در دوران پهلوی با ساخت‌وسازهای مدرن، دانشگاه‌ها، خیابان‌ها و اتوبان‌ها، چهره‌ای نوین یافت.
==جغرافیای تهران==
 
مساحت شهر تهران، در حدود ۹۰۰ کیلومتر مربع است که مختصات جغرافیایی آن نیز میان °۵۱ و ´۲ تا °۵۱ و ´۳۶ طول شرقی و °۳۵ و ´۳۴ عرض شمالی در دامنه‌های جنوبی کوهستان البرز مرکزی است.<ref>اطلس کامل تهران، 1385ش، ج1، ص12؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های ایران، 1370ش، ج38، ص81.</ref>
امروزه این شهر، مرکز اقتصاد، صنایع بزرگ و خدمات متنوع ایران است و سهمی بیش از ۲۱ درصد در تولید ناخالص داخلی کشور دارد. با وجود چالش‌هایی همچون آلودگی هوا، گسل‌های لرزه‌خیز و کمبود [[آب]]، تهران جذابیت‌های فراوانی دارد؛ از برج میلاد و [[پل طبیعت]] گرفته تا طبیعت زیبای دربند، درکه و [[توچال]]. اقلیم این شهر متنوع است و اختلاف ارتفاع شمال و جنوب آن، بر دما، بارش و کیفیت هوا تأثیر می‌گذارد.
[[پرونده:North Tehran Towers.jpg|جایگزین=شمان تهران|بندانگشتی|شمال تهران]]


==تقسیمات کشوری تهران==
==تقسیمات کشوری تهران==
در سال ۱۳۷۵ش، قسمت‌هایی از شهرستان‌های مجاور تهران، یعنی ری، شمیرانات و اسلامشهر نیز به شهر تهران اضافه شدند و کالبد این شهر را وسعت دادند.<ref>اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص45؛ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص65.</ref> امروزه، شهر تهران دارای ۲۲ منطقه و ۱۱۲ ناحیه شهرداری است.<ref>محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص65؛ <br>
[[پرونده:North Tehran Towers.jpg|alt=شمال شهر تهران|بندانگشتی|نمایی از شمال شهر تهران]]در سال ۱۳۷۵ش، قسمت‌هایی از شهرستان‌های مجاور تهران، یعنی ری، شمیرانات و اسلامشهر نیز به شهر تهران اضافه شدند و کالبد این شهر را وسعت دادند.<ref>اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص45؛ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص65.</ref> امروزه، شهر تهران دارای ۲۲ منطقه و ۱۱۲ ناحیه شهرداری است.<ref>محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص65؛{{سخ}}
اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص45 و 48.</ref>  
اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص45 و 48.</ref> شهرستان تهران، بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، دارای 3 بخش (مرکزی، کن و آفتاب)، 1 شهر (شهر تهران) و 4 دهستان (سیاهرود، سولقان، آفتاب و خلازیر) است.<ref>[https://www.amar.org.ir/ درگاه ملی آمار ایران.]</ref>
 
==جمعیت تهران==
==جمعیت تهران==
شهر تهران، امروزه، به‌عنوان ۲۴امین شهر پرجمعیت جهان، پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا و دومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه به‌شمار می‌رود. کلان‌شهر تهران، در سال‌های اخیر، از نظر اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و جمعیتی نیز توسعه یافته است.<ref>اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص79.</ref> [[جمعیت]] این شهر در ۱۳۸۵ش در حدود ۷,۷۹۷,۵۲۰ نفر بوده که در ۱۳۹۵ش به ۸,۶۹۲,۷۰۶ نفر افزایش یافته است. بخش قابل توجهی از این افزایش جمعیت، به‌دلیل [[مهاجرت]] مردم از شهرهای اطراف تهران و نیز روستاها به‌سمت تهران بوده است. توزیع جمعیت نیز در این کلان‌شهر بسیار نامتعادل بوده و تراکم جمعیت در بخش‌های جنوبی تهران نسبت به بخش‌های شمالی آن، بسیار بیش‌تر است.
شهر تهران، امروزه، به‌عنوان ۲۴امین شهر پرجمعیت جهان، پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا و دومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه به‌شمار می‌رود. کلان‌شهر تهران، در سال‌های اخیر، از نظر اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و جمعیتی نیز توسعه یافته است.<ref>اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص79.</ref>
 
[[جمعیت]] این شهر در ۱۳۸۵ش در حدود ۷٬۷۹۷٬۵۲۰ نفر بوده که در ۱۳۹۵ش به ۸٬۶۹۲٬۷۰۶ نفر افزایش یافته است. بخش قابل توجهی از این افزایش جمعیت، به‌دلیل [[مهاجرت]] مردم از شهرهای اطراف تهران و نیز روستاها به‌سمت تهران بوده است. توزیع جمعیت نیز در این کلان‌شهر بسیار نامتعادل بوده و تراکم جمعیت در بخش‌های جنوبی تهران نسبت به بخش‌های شمالی آن، بسیار بیش‌تر است.
 
==تاریخ تهران==
==تاریخ تهران==
===تهران در قرن 6 قمری===
===تهران در قرن ۶ قمری===
نام تهران، از سده 6ق به بعد، شهرت یافته و در منابع مورخان و جغرافی‌دانان، به آن اشاراتی صورت گرفته است.<ref>تکمیل همایون، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، ۱۳۷۷ش، ج1، ص33.</ref> برای مثال، ابن‌بلخی، در قرن 6ق به انار طهرانی اشاره کرده است.<ref>ابن‌بلخی، فارس‌نامه، ۱۳۳۹ق، ص۱۳۴.</ref> در وقایع توصیف‌شده در کتب تاریخ‌نگاران، منطقه تهران، از اواسط سده 6ق، نسبت به دولاب، از شهرت بیش‌تری برخوردار شده است.<ref>ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، ۱۳۳۲ش، ص79؛
نام تهران، از سده ۶ق به بعد، شهرت یافته و در منابع مورخان و جغرافی‌دانان، به آن اشاراتی صورت گرفته است.<ref>تکمیل همایون، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، ۱۳۷۷ش، ج1، ص33.</ref> برای مثال، ابن‌بلخی، در قرن ۶ق به [[انار]] طهرانی اشاره کرده است.<ref>ابن‌بلخی، فارس‌نامه، ۱۳۳۹ق، ص۱۳۴.</ref> در وقایع توصیف‌شده در کتب تاریخ‌نگاران، منطقه تهران، از اواسط سده ۶ق، نسبت به دولاب، از شهرت بیش‌تری برخوردار شده است.<ref>ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، ۱۳۳۲ش، ص79.


راوندی، راحة الصدور، به‌تحقیق محمداقبال، تهران، ۱۳۳۳ش، ص293.</ref>
راوندی، راحة الصدور، به‌تحقیق محمداقبال، تهران، ۱۳۳۳ش، ص293.</ref>
[[پرونده:Zakariya Qazvini.jpg|جایگزین=ذکریای قزوینی|بندانگشتی|230x230پیکسل|زکریا بن محمد بن محمود مکمونی قزوینی ملقب به زکریای قزوینی (۶۰۰–۶۸۲)، جغرافی‌دان، دانشمند، تاریخ‌نویس و فیلسوف ایرانی،قرن هفتم هجری قمری و از اعضای دارالحکمه بود. ]]
===تهران در قرن ۷ قمری===
[[پرونده:Zakariya Qazvini.jpg|جایگزین=ذکریای قزوینی|بندانگشتی|زکریا بن محمد بن محمود مکمونی قزوینی ملقب به زکریای قزوینی (۶۰۰–۶۸۲)، جغرافی‌دان، دانشمند، تاریخ‌نویس و فیلسوف ایرانی، قرن هفتم هجری قمری و از اعضای دارالحکمه بود.]]یاقوت حَمَوی، در سال ۶۱۷ق، تهران را منطقه‌ای در فاصله یک فرسنگی از ری معرفی کرده و آن را روستایی بزرگ شامل ۱۲ محله دانسته که باغ‌ها و بستان‌های آن، درهم‌تنیده بوده و به‌عنوان مانعی در برابر تاخت‌وتاز دشمنان شناخته می‌شد.<ref>راوندی، راحة الصدور، ۱۳۳۳ش، ص293.</ref> زکریای قزوینی نیز در نیمه دوم قرن ۷ق، گفته‌های یاقوت را تأیید کرده است. او، خانه‌های زیرزمینی تهرانی‌ها را به «سوراخ موش کور» تشبیه کرده است؛<ref>قزوینی، آثار البلاد، ۱۴۰۴ق، ص340.</ref> ورودی این خانه‌ها، دهلیزهای تنگ و تاریکی بوده که به‌منظور دفاع در برابر دشمنان، تعبیه شده بودند.<ref>عدل، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، ۱۳۷۵ش، ص۱5.</ref>


===تهران در قرن 7 قمری===
تهرانی‌ها، در زمان حمله دشمنان به این خانه‌ها پناه می‌بردند. کارکرد دیگر این خانه‌های زیرزمینی، در امان ماندن از سرمای زمستان و گرمای تابستان بوده است.<ref>معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص۱۵.</ref> با حمله مغول به شهر ری (۶۱۷ق)، بسیاری از مردم آن منطقه به تهران مهاجرت کردند و تهران، کم‌کم به شهری با سلایق مختلف تبدیل شد و خانه‌های زیرزمینی تهران دیگر مورد استقبال همگان نبود.<ref>عدل، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، ۱۳۷۵ش، ص۱7.</ref>
یاقوت حَمَوی، در سال 617ق، تهران را منطقه‌ای در فاصله یک فرسنگی از ری معرفی کرده و آن را روستایی بزرگ شامل 12 محله دانسته که باغ‌ها و بستان‌های آن، درهم‌تنیده بوده و به‌عنوان مانعی در برابر تاخت‌وتاز دشمنان شناخته می‌شد.<ref>راوندی، راحة الصدور، ۱۳۳۳ش، ص293.</ref>  زکریای قزوینی نیز در نیمه دوم قرن 7ق، گفته‌های یاقوت را تایید کرده است. او، خانه‌های زیرزمینی تهرانی‌ها را به «سوراخ موش کور» تشبیه کرده است؛<ref>قزوینی، آثار البلاد، ۱۴۰۴ق، ص340.</ref>  ورودی این خانه‌ها، دهلیزهای تنگ و تاریکی بوده که به‌منظور دفاع در برابر دشمنان، تعبیه شده بودند.<ref>عدل، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، ۱۳۷۵ش، ص۱5.</ref>  تهرانی‌ها، در زمان حمله دشمنان به این خانه‌ها پناه می‌بردند. کارکرد دیگر این خانه‌های زیرزمینی، در امان ماندن از سرمای زمستان و گرمای تابستان بوده است.<ref>معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص۱۵.</ref> با حمله مغول به شهر ری (617ق)، بسیاری از مردم آن منطقه به تهران مهاجرت کردند و تهران، کم‌کم به شهری با سلایق مختلف تبدیل شد و خانه‌های زیرزمینی تهران دیگر مورد استقبال همگان نبود.<ref>عدل، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، ۱۳۷۵ش، ص۱7.</ref>


===تهران در قرن 8 قمری===
===تهران در قرن ۸ قمری===
تهران در قرن 8ق، یکی از مناطق شناخته‌شده ایران در نزدیکی ری بود.<ref>مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۳۱ق، ص53-55.</ref> این اعتبار، پس از افول ورامین در رویدادهای اواخر قرن 8ق، در دوره ایلخانیان، دو چندان شد.<ref>آذری دمیرچی، جغرافیای تاریخی ورامین، ۱۳۴۸ش، ص۱۳-۱۴.</ref> کلاویخو، فرستاده پادشاه اسپانیا این شهر را بزرگ و خرم توصیف کرده که دارای وسایل آسایش بوده است.<ref>Clavijo, Narrative of the Embassy, 2001, P98-99, 182.</ref>
تهران در قرن ۸ق، یکی از مناطق شناخته‌شده ایران در نزدیکی ری بود.<ref>مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۳۱ق، ص53-55.</ref> این اعتبار، پس از افول [[ورامین]] در رویدادهای اواخر قرن ۸ق، در دوره [[ایلخانان|ایلخانیان]]، دو چندان شد.<ref>آذری دمیرچی، جغرافیای تاریخی ورامین، ۱۳۴۸ش، ص۱۳–۱۴.</ref> کلاویخو، فرستاده پادشاه اسپانیا این شهر را بزرگ و خرم توصیف کرده که دارای وسایل آسایش بوده است.<ref>Clavijo, Narrative of the Embassy, 2001, P98-99, 182.</ref>


===تهران در قرن 9 قمری===
===تهران در قرن ۹ قمری===
تهران در دوره تیموریان در محدوده‌ای قرار داشت که از جنوب‌شرق به بقعه سیداسماعیل، از شمال‌شرق به بقعه امام‌زاده یحیی، از جنوب به بقعه امام‌زاده زید و از جنوب‌غرب به بقعه امام‌زاده سید نصرالدین محدود می‌شد. وجود این امامزادگان نشان‌دهنده گرایش مردم این منطقه به مذهب شیعه بوده است. حمدالله مستوفی نیز مردم ری و اطراف آن را شیعه اثناعشری معرفی کرده است.<ref>مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۳۱ق، ص54.</ref>
تهران در دوره [[تیموریان]] در محدوده‌ای قرار داشت که از جنوب‌شرق به بقعه سیداسماعیل، از شمال‌شرق به بقعه امام‌زاده یحیی، از جنوب به بقعه امام‌زاده زید و از جنوب‌غرب به بقعه امام‌زاده سید نصرالدین محدود می‌شد. وجود این امامزادگان نشان‌دهنده گرایش مردم این منطقه به مذهب [[شیعه]] بوده است. حمدالله مستوفی نیز مردم ری و اطراف آن را شیعه اثناعشری معرفی کرده است.<ref>مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۳۱ق، ص54.</ref>


===تهران در قرن 10 قمری===
===تهران در قرن ۱۰ قمری===
در دوره شاه طهماسب صفوی، تهران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی مهم خود در مسیر خراسان، مازندران و آذربایجان و وجود باغ‌های پربار، امامزادگان متعدد و شکارگاه‌های مناسب، مورد توجه ویژه قرار گرفت.<ref>هدایت، روضة الصفا، ۱۳۳۹ش، ج9، ص197؛ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828.</ref> شاه طهماسب دستور ساخت بارو و حصاری با ۱۱۴ برج و چهار دروازه را داد تا تهران به دژی مستحکم و سپر دفاعی پایتخت قزوین تبدیل شود.<ref>معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص24-25.</ref> تهران در قرن 10ق، از سمت شمال به خیابان چراغ برق (امیرکبیر)، میدان توپخانه و خیابان سپه، از سمت شرق به خیابان ری، از سمت جنوب به خیابان مولوی و از سمت غرب به خیابان شاپور (وحدت اسلامی) محدود بوده است.<ref>کریمان، تهران در گذشته و حال، ۱۳۵۵ش، ص۱۲۹.</ref> پس از ساخت بارو، نخستین بناهایی مانند حمام، تکیه و مدرسه به دستور خواهر شاه‌طهماسب ساخته شدند.<ref>معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص30.</ref> تهران بعدها به شهر حاکم‌نشین ولایت ری تبدیل شد و برخی جهانگردان آن را بزرگ‌تر و معتبرتر از قزوین می‌دانستند.<ref>رازی، هفت اقلیم، ۱۳۴۰ش، ج3، ص49؛ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828-829.</ref>
در دوره شاه طهماسب صفوی، تهران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی مهم خود در مسیر [[خراسان]]، [[مازندران]] و آذربایجان و وجود باغ‌های پربار، امامزادگان متعدد و شکارگاه‌های مناسب، مورد توجه ویژه قرار گرفت.<ref>هدایت، روضة الصفا، ۱۳۳۹ش، ج9، ص197؛ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828.</ref> شاه طهماسب دستور ساخت بارو و حصاری با ۱۱۴ برج و چهار دروازه را داد تا تهران به دژی مستحکم و سپر دفاعی پایتخت قزوین تبدیل شود.<ref>معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص24-25.</ref>
[[پرونده:Golestan Palace Album No. 132-13.jpg|جایگزین=مسجد جامع تهران|بندانگشتی|اقامه نماز در دوره قاجار در مسجد جامع - آلبوم کاخ گلستان]]


===تهران در قرن 11 قمری===
تهران در قرن ۱۰ق، از سمت شمال به خیابان چراغ برق (امیرکبیر)، میدان توپخانه و خیابان سپه، از سمت شرق به خیابان ری، از سمت جنوب به خیابان مولوی و از سمت غرب به خیابان شاپور (وحدت اسلامی) محدود بوده است.<ref>کریمان، تهران در گذشته و حال، ۱۳۵۵ش، ص۱۲۹.</ref> پس از ساخت بارو، نخستین بناهایی مانند [[حمام]]، [[تکیه]] و [[مدرسه]] به دستور خواهر شاه‌طهماسب ساخته شدند.<ref>معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص30.</ref> تهران بعدها به شهر حاکم‌نشین ولایت ری تبدیل شد و برخی جهانگردان آن را بزرگ‌تر و معتبرتر از قزوین می‌دانستند.<ref>رازی، هفت اقلیم، ۱۳۴۰ش، ج3، ص49؛ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828-829.</ref>
در گزارشی از یک جهانگرد (1037ق)، آمده است که تهران، شهری بزرگ با 3 هزار خانه خشتی و سفیدرنگ بوده است. بازار این شهر، دو بخش مسقف و روباز داشت. از آب رودی دو شاخه نیز که از میان شهر می‌گذشت، برای آبیاری کشت‌زارها و باغ‌های بی‌شمار این منطقه استفاده می‌شد. برخی گزارش‌ها، تعداد نفوس تهران را در آن روزگار، 25 تا 30 هزار نفر برآورد کرده‌اند.<ref>اسکرس، «نقش معماری در پیدایش تهران»، ۱۳۷۵ش، ص۷۵.</ref>
===تهران در قرن ۱۱ قمری===
[[پرونده:Golestan Palace Album No. 132-13.jpg|alt=مسجد جامع تهران - اقامه نماز در دوره قاجار در مسجد جامع|بندانگشتی|اقامه نماز در دوره قاجار در مسجد جامع - آلبوم کاخ گلستان]]در گزارشی از یک جهانگرد (۱۰۳۷ق)، آمده است که تهران، شهری بزرگ با ۳ هزار خانه خشتی و سفیدرنگ بوده است. [[بازار]] این شهر، دو بخش مسقف و روباز داشت. از آب رودی دو شاخه نیز که از میان شهر می‌گذشت، برای آبیاری کشت‌زارها و باغ‌های بی‌شمار این منطقه استفاده می‌شد. برخی گزارش‌ها، تعداد نفوس تهران را در آن روزگار، ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر برآورد کرده‌اند.<ref>اسکرس، «نقش معماری در پیدایش تهران»، ۱۳۷۵ش، ص۷۵.</ref>


هسته مرکزی مسجد جامع تهران، در زمان حکومت شاه عباس دوم، در 1072ق، بنا شد. این مسجد، در دوره قاجاریان توسعه یافت. آخرین پادشاهان صفوی نیز در تهران قصری ساختند که به‌نام «عمارت سلطانی» معروف بود.<ref>معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص38.</ref> در این دوران، تهران، دستخوش وقایع سیاسی و اجتماعی بسیاری بود.
هسته مرکزی [[مسجد جامع]] تهران، در زمان حکومت شاه عباس دوم، در ۱۰۷۲ق، بنا شد. این مسجد، در دوره قاجاریان توسعه یافت. آخرین پادشاهان صفوی نیز در تهران قصری ساختند که به‌نام «عمارت سلطانی» معروف بود.<ref>معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص38.</ref> در این دوران، تهران، دستخوش وقایع سیاسی و اجتماعی بسیاری بود.
[[پرونده:MohammadKhanQajari.jpg|جایگزین=آقا ممحد خان|بندانگشتی|222x222پیکسل|نگاره‌ای از آقا محمدخان، بنیان‌گذار قاجاریان، که تهران را پایتخت خواند.]]
===تهران در قرن ۱۲ قمری===
پس از سقوط اصفهان به دست محمود افغان در ۱۱۳۵ق، تهران نیز به تصرف اشرف افغان درآمد<ref>Lockhart, The Fall of the Ṣafavīd Dynasty and the Afghan Occupation of Persia, 1958, P19; Hanway, The Revolutions of Persia, 1753, V.II, P224-225.</ref> و به‌مدت ۵ سال پایگاه نظامی او در برابر مخالفانش بود. افغان‌ها بناهایی مانند بخش‌هایی از ارگ سلطنتی و دروازه اسدالدوله را ساختند.<ref>اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828.</ref> این دروازه در دوره ناصرالدین شاه به‌نام «دروازه دولت» تغییرنام یافت.<ref>معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص46-47.</ref> اشرف افغان در ۱۱۴۲ق شکست خورد و تهران توسط نادرشاه تحت کنترل درآمد.<ref>Hanway, The Revolutions of Persia, 1753, V.II, P229.</ref> سپس کریم‌خان زند تهران را مرکز حکومت خود قرار داد و ساختمان‌های حکومتی مهمی ساخت.<ref>ذکاء، تاریخچهٔ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران، ۱۳۴۹ش، ص۷–۸.</ref> در نهایت، آقامحمدخان قاجار پس از چندین تلاش، تهران را تسخیر و در ۱۲۰۰ق آن را پایتخت کرد.<ref>اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص848.</ref>


===تهران در قرن 12 قمری===
===تهران در قرن ۱۳ قمری===
پس از سقوط اصفهان به دست محمود افغان در ۱۱۳۵ق، تهران نیز به تصرف اشرف افغان درآمد<ref>Lockhart, The Fall of the Ṣafavīd Dynasty and the Afghan Occupation of Persia, 1958, P19; Hanway, The Revolutions of Persia, 1753, V.II, P224-225.</ref> و به‌مدت ۵ سال پایگاه نظامی او در برابر مخالفانش بود. افغان‌ها بناهایی مانند بخش‌هایی از ارگ سلطنتی و دروازه اسدالدوله را ساختند.<ref>اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828.</ref>  این دروازه در دوره ناصرالدین شاه به‌نام «دروازه دولت» تغییرنام یافت.<ref>معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص46-47.</ref> اشرف افغان در ۱۱۴۲ق شکست خورد و تهران توسط نادرشاه تحت کنترل درآمد.<ref>Hanway, The Revolutions of Persia, 1753, V.II, P229.</ref> سپس کریم‌خان زند تهران را مرکز حکومت خود قرار داد و ساختمان‌های حکومتی مهمی ساخت.<ref>ذکاء، تاریخچۀ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران، ۱۳۴۹ش، ص۷-۸.</ref> در نهایت، آقامحمدخان قاجار پس از چندین تلاش، تهران را تسخیر و در ۱۲۰۰ق آن را پایتخت کرد.<ref>اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص848.</ref>
[[پرونده:MohammadKhanQajari.jpg|alt=تصویر آقا محمدخان|بندانگشتی|نگاره‌ای از آقا محمدخان، بنیان‌گذار قاجاریان، که تهران را پایتخت خواند.]]برخی محققان موقعیت راهبردی جنگی تهران، خودکفایی اقتصادی، نزدیکی به گرگان محل استقرار ایل قاجار و نزدیکی به ری را از دلایل انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت توسط آقامحمدخان می‌دانند.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/news/5808/چرا-تهران-پایتخت-شد- «چرا تهران پایتخت شد؟»، وب‌سایت تاریخ ایران.]</ref> در دوره [[قاجاریه|قاجار]]، تهران پیشرفت چشمگیری کرد، به‌ویژه در دوره ناصرالدین شاه که ادارات، بیمارستان‌ها، دارالفنون، راه‌ها و نقشه جدید شهر تأسیس شدند و جمعیت شهر به حدود ۲۵۰ هزار نفر رسید.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/126486/نگاهي-به-تاريخ-تهران-در-دوران-قاجار-و-پهلوي--از-دارالخلافه-ناصري-تا-تهران-مدرن «نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، دانشنامه دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> در نیمه دوم قرن ۱۳ق، با روی کار آمدن پهلوی‌ها، پروژه مدرن‌سازی تهران آغاز شد؛ دانشگاه، بیمارستان‌ها، ورزشگاه‌ها، [[کتابخانه]]‌ها، [[موزه]]‌ها و زیرساخت‌های حمل‌ونقل به این شهر اضافه شدند.
===تهران در قرن ۱۴ قمری===
آغاز قرن ۱۴ قمری در ایران، با [[انقلاب اسلامی]] ۱۳۵۷ش، مصادف شد. پس از آن، در سال‌های جنگ تحمیلی رژیم بعثی عراق، تهران بارها مورد حملات موشکی قرار گرفت. تهران، به‌دلیل انقلاب و [[جنگ]]، نزدیک به یک دهه از پیشرفت بازماند. اما پس از آن، جمهوری اسلامی به ساخت‌وسازهای مکرر و توسعه این شهر همت گماشت. از جمله بناهای جدید ساخته‌شده در تهران می‌توان به «برج میلاد» اشاره کرد.


===تهران در قرن 13 قمری===
===پیدایش آثار تاریخی در تهران===
برخی محققان موقعیت راهبردی جنگی تهران، خودکفایی اقتصادی، نزدیکی به گرگان محل استقرار ایل قاجار و نزدیکی به ری را از دلایل انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت توسط آقامحمدخان می‌دانند.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/news/5808/%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%AE%D8%AA-%D8%B4%D8%AF- «چرا تهران پایتخت شد؟»، وب‌سایت تاریخ ایران.]</ref> در دوره قاجار، تهران پیشرفت چشمگیری کرد، به‌ویژه در دوره ناصرالدین شاه که ادارات، بیمارستان‌ها، دارالفنون، راه‌ها و نقشه جدید شهر تأسیس شدند و جمعیت شهر به حدود ۲۵۰ هزار نفر رسید.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/126486/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%D9%8A-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D9%BE%D9%87%D9%84%D9%88%D9%8A--%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%81%D9%87-%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D9%8A-%D8%AA%D8%A7-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%AF%D8%B1%D9%86 «نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، دانشنامه دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> در نیمه دوم قرن ۱۳ق، با روی کار آمدن پهلوی‌ها، پروژه مدرن‌سازی تهران آغاز شد؛ دانشگاه، بیمارستان‌ها، ورزشگاه‌ها، کتابخانه‌ها، موزه‌ها و زیرساخت‌های حمل‌ونقل به این شهر اضافه شدند.
[[پرونده:Toopkhooneh ghadeem.jpg|alt=تهران دوران پهلوی - ساختمان تلگرافخانه در میدان توپخانه|بندانگشتی|ساختمان تلگرافخانه در میدان توپخانه در دههٔ۱۳۳۰]]مورخان، قدمت بسیار زیادی را به تهران نسبت داده و معتقدند که تاریخچه زندگی در شهر تهران، به دوران نوسنگی برمی‌گردد. در ۱۳۹۳ش، اسکلت انسانی متعلق به حدود ۷۰۰۰ سال پیش در منطقه [[مولانا|مولوی]] تهران کشف شد. در ۱۳۹۴ش نیز اسکلتی دیگر به‌همراه ابزارهای سنگی در نزدیکی همان منطقه کشف شد. سایر بررسی‌های باستان‌شناسی در سراسر شهر تهران نیز حکایت از حضور تمدن چند هزار ساله در این منطقه دارد.<ref>[https://www.yjc.news/fa/news/4265968/تمدن-3-هزار-ساله-ايران-زير-برج-هاي-تهران «تمدن 3 هزار ساله ایران زیر برج‌های تهران»، باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>
[[پرونده:Toopkhooneh ghadeem.jpg|جایگزین=تهران دوران پهلوی|بندانگشتی|ساختمان تلگرافخانه در میدان توپخانه در دههٔ۱۳۳۰]]


===تهران در قرن 14 قمری===
==همسایگان شهرستان تهران==
آغاز قرن 14 قمری در ایران، با انقلاب اسلامی 1357ش، مصادف شد. پس از آن، در سال‌های جنگ تحمیلی رژیم بعثی عراق، تهران بارها مورد حملات موشکی قرار گرفت. تهران، به‌دلیل انقلاب و جنگ، نزدیک به یک دهه از پیشرفت بازماند. اما پس از آن، جمهوری اسلامی به ساخت‌وسازهای مکرر و توسعه این شهر همت گماشت. از جمله بناهای جدید ساخته‌شده در تهران می‌توان به «برج میلاد» اشاره کرد.
شهرستان تهران، از سمت شمال به شهرستان شمیرانات، از سمت غرب به شهرستان کرج، از سمت شرق به شهرستان دماوند و از سمت جنوب به شهرستان‌های پاکدشت، ری، اسلامشهر و شهریار می‌رسد.<ref>اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، 1383ش، ج1، ص95.</ref>


===پیدایش آثار تاریخی در تهران===
==جغرافیای تهران==
مورخان، قدمت بسیار زیادی را به تهران نسبت داده و معتقدند که تاریخچه زندگی در شهر تهران، به دوران نوسنگی برمی‌گردد. در ۱۳۹۳ش، اسکلت انسانی متعلق به حدود ۷۰۰۰ سال پیش در منطقه مولوی تهران کشف شد. در ۱۳۹۴ش نیز اسکلتی دیگر به‌همراه ابزارهای سنگی در نزدیکی همان منطقه کشف شد. سایر بررسی‌های باستان‌شناسی در سراسر شهر تهران نیز حکایت از حضور تمدن چند هزار ساله در این منطقه دارد.<ref>[https://www.yjc.news/fa/news/4265968/%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86-3-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B2%D9%8A%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%D8%AC-%D9%87%D8%A7%D9%8A-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86 «تمدن 3 هزار ساله ایران زیر برج‌های تهران»، باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>
مساحت شهر تهران، در حدود ۹۰۰ کیلومتر مربع است که مختصات جغرافیایی آن نیز میان °۵۱ و ´۲ تا °۵۱ و ´۳۶ طول شرقی و °۳۵ و ´۳۴ عرض شمالی در دامنه‌های جنوبی کوهستان البرز مرکزی است.<ref>اطلس کامل تهران، 1385ش، ج1، ص12؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های ایران، 1370ش، ج38، ص81.</ref> تهران، از جمله شهرستان‌های واقع در کوهپایه‌های البرز مرکزی است. این شهرستان، دشتی هموار است که با حرکت از سمت شمال به جنوب آن، شاهد کاهش ارتفاعات و افزایش دما در آن خواهیم بود.
[[پرونده:اقتصاد و اشتغال.jpg|جایگزین=اقتصاد و اشتغال در تهران|بندانگشتی|312x312پیکسل|ساختمان بورس اوراق بهادار تهران در سعادت‌آباد]]
 
بخش کن، در شمال غربی این شهرستان، ناحیه‌ای کوهستانی است که رود «سولقان» نیز در آن جریان دارد.<ref>جعفری، دایره‌المعارف جغرافیایی ایران، 1379ش، ج1، ص316-317.</ref> از جمله کوه‌های بلند موجود در این بخش می‌توان به «پهن حصار»، «رَندان»، «گندم چال»، «بندعیش» و «بندحصار» اشاره کرد. این کوه‌ها، بلندترین قله‌های شهرستان تهران محسوب می‌شوند. همچنین، کوه‌های «توچال»، «سوهانک»، «کلک‌چال» و «دارآباد» در شهرستان شمیرانات نیز در مناطق شمالی این شهرستان واقع شده‌اند.<ref>فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، 1379ش، ج4.</ref>


==اقتصاد و اشتغال==
==اقلیم تهران==
شهر تهران، به‌دلیل پایتخت بودن، کانون اقتصادی ایران است. متخصصان بر این باورند که اقتصاد شهر تهران، بر پایه مدیریت اقتصاد ملی استوار بوده و بخش قابل توجهی از جمعیت این شهر در ارگان‌های دولتی (وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های دولتی) مشغول به فعالیت هستند.<ref>مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص93؛ <br>
اقلیم شهر تهران، خشک معتدل و خشک سرد و مدیترانه‌ای است. اختلاف در ارتفاع مناطق شمالی و جنوبی شهر تهران، گسترش کالبد فضای شهری و فعالیت‌های انسانی متعدد، بر آب‌وهوای این منطقه تأثیر به‌سزایی گذاشته است، مانند کاهش بارش برف، افزایش گرمای تابستان و پدیده وارونگی دما در فصول سرد سال. همچنین در سطح شهر تهران، به‌دلیل اختلاف ارتفاع، شاهد تفاوت در دمای هوا هستیم. برای مثال، بخش مرکزی و شرقی شهر تهران، دارای آب‌وهوایی گرم‌تر نسبت به قسمت‌های شمال‌غربی هستند. بخش شمالی شهر تهران، به‌دلیل دور بودن از بخش‌های صنعتی شهر، بافت نامتراکم، وجود باغ‌های متعدد و کهن و فضای سبز حاشیه بزرگراه‌ها، خنک‌ترین منطقهٔ این شهر به‌حساب می‌آید.<ref>محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص78-79 و 80-84 و 91 و 93 و 119-120.</ref>
اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص128-129.</ref>  علاوه‌بر بخش اداری، اشتغال در صنایع بزرگ و مهم ملی ایران نیز، از دیگر گزینه‌های افراد در تهران است. صنایع مهمی همچون ماشین‌آلات و تجهیزات فلزی، صنایع غذایی، شیمیایی، چوب، معدن، کاغذ و فلزات پایه نیز در این شهر حضور دارند.<ref>مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص93-94؛ <br>
اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص128-129.</ref><br>
بخش‌های تجاری و خدماتی در تهران، از رونق چشم‌گیری در سال‌های اخیر برخوردار بوده است. بیش‌ترین سهم اشتغال در بخش خدمات نیز در حوزه‌های خدمات عمومی، اجتماعی و خصوصی است. واحدهای خرده‌فروشی و عمده‌فروشی متعدد بخش خدمات، که بیش‌تر مرتبط با [[تجارت]] و تهیه موادغذایی هستند، مشغول به فعالیت هستند.<ref>مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص96-97.</ref><br>
 
جمعیت زنان شاغل در تهران، نسبت به سایر شهرهای ایران در حدود دوبرابر است که یکی از دلایل آن، افزایش سریع سطح [[تحصیل زنان|تحصیلات زنان]] در این کلان‌شهر است. این موضوع، علاوه‌بر [[اشتغال زنان]]، تغییراتی را در جغرافیای اجتماعی شهر تهران ایجاد کرده است.<ref>اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص129-130.</ref> بر اساس آمار منتشر شده در سال ۱۳۹۵ش، سهم تهران در تولید ناخالص داخلی ایران حدود ۲۱ درصد بوده که بیانگر نقش مهم این شهر در اقتصاد ایران است.
==ناهمواری‌ها==
شهر تهران، از سمت شمال به رشته‌کوه‌های البرز، از سمت شرق به کوه‌های منفرد سه‌پایه، هزار دره، سرخه‌حصار و بی‌بی شهربانو، از سمت غرب به رودخانه کن و از سمت جنوب نیز به دشت ورامین و دشت شهریار می‌رسد. بخش شمالی شهر تهران به کوه‌های متعدد ختم می‌شود و امکان توسعه بیش‌تر این کلان‌شهر از این سمت را محدود کرده است.<ref>محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص71-79.</ref><br>
[[پرونده:North of tehran.jpg|جایگزین=نمای تهران|بندانگشتی|352x352پیکسل|سراسرنمایی از تهران در طول روز (فروردین ۱۳۹۸)]]
ناهمواری‌های موجود در تهران را می‌توان به دو بخش کوهپایه‌ای و دشتی تقسیم کرد. کوهپایه‌های البرز تا قسمت جنوبی شهرری، دارای تپه‌های کوچک و بزرگ متعددی است. در همین مسیر، برخی از بناها بر تپه‌های بلند و برخی دیگر بر روی زمین‌های هموار ساخته شده‌اند.<ref>تکمیل همایون، تهران، 1382ش، ج1، ص19-20.</ref> از جمله قسمت‌های کوهپایه‌ای تهران می‌توان به بلندی‌های سعادت‌آباد، عباس‌آباد، ارمنیه، محمودیه، الهیه، [[قیطریه]] و فرمانیه اشاره کرد. از جمله نواحی هموار این کلان‌شهر نیز می‌توان به دشت تهران و دشت ری_تهران اشاره کرد. پژوهشگران، دشت تهران را محصول فرسایش رشته‌کوه‌های جنوبی البرز می‌دانند که وسیع‌ترین بخش این شهر را شامل می‌شوند.
==گسل‌های لرزه‌خیز==
زمین‌شناسان، پس از بررسی‌های بسیار، تهران را از جمله شهرهای قرار گرفته بر روی گسل‌های لرزه‌خیز یافته‌اند، مانند گسل شمال تهران، مشا، نیاوران، کوثر، شمال ری، جنوب ری، [[آسایشگاه کهریزک|کهریزک]] و دارآباد. توسعه و آبادی این شهر، منجر به ساخت‌وسازهای فراوانی بر روی این گسل‌ها شده که همگی زلزله‌خیز هستند. علاوه‌بر آن، در دشت تهران و ری، شکستگی‌های متعددی نیز وجود دارند که درصورت وقوع زلزله، امکان جابه‌جایی و لغزش آن‌ها بسیار است. از نظر متخصصان، گسل‌های مشا و گرمسار، فعال‌ترین گسل‌های تهران هستند.
[[پرونده:Azadi Tower (29358497718).jpg|جایگزین=برج آزادی|بندانگشتی|برج آزادی_تهران]]


==گردشگری==
در شهر تهران، مرداد گرم‌ترین و دی سردترین ماه سال است. از جمله جریان‌های هوایی موجود در محدوده شهر تهران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تهران، از جمله مهم‌ترین مراکز [[گردشگری]] ایران محسوب شده و دارای اماکن جذابی مانند کاخ‌ها، [[موزه|موزه‌ها]]، برج آزادی، [[پل طبیعت]] و برج میلاد است. همچنین، این شهر دارای اماکن طبیعی زیبایی همچون دربند، درکه و [[توچال]] است.
#باد محلی نسیم [[توچال]]؛
==اقلیم==
اقلیم شهر تهران، خشک معتدل و خشک سرد و مدیترانه‌ای است. اختلاف در ارتفاع مناطق شمالی و جنوبی شهر تهران، گسترش کالبد فضای شهری و فعالیت‌های انسانی متعدد، بر آب‌وهوای این منطقه تأثیر به‌سزایی گذاشته است، مانند کاهش بارش برف، افزایش گرمای تابستان و پدیده وارونگی دما در فصول سرد سال. همچنین در سطح شهر تهران، به‌دلیل اختلاف ارتفاع، شاهد تفاوت در دمای هوا هستیم. برای مثال، بخش مرکزی و شرقی شهر تهران، دارای آب‌وهوایی گرم‌تر نسبت به قسمت‌های شمال‌غربی هستند. بخش شمالی شهر تهران، به‌دلیل دور بودن از بخش‌های صنعتی شهر، بافت نامتراکم، وجود باغ‌های متعدد و کهن و فضای سبز حاشیه بزرگراه‌ها، خنک‌ترین منطقه‌ی این شهر به‌حساب می‌آید.<ref>محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص78-79 و 80-84 و 91 و 93 و 119-120. </ref><br>در شهر تهران، مرداد گرم‌ترین و دی سردترین ماه سال است. از جمله جریان‌های هوایی موجود در محدوده شهر تهران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
#باد محلی نسیم توچال؛
#بادهای منطقه‌ای جنوبی و جنوب‌شرق؛
#بادهای منطقه‌ای جنوبی و جنوب‌شرق؛
#بادهای غربی (که معمولا منجر به پاک شدن هوای تهران می‌شود).<ref>جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص9.</ref>
#بادهای غربی (که معمولاً منجر به پاک شدن هوای تهران می‌شود).<ref>جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص9.</ref>


میزان بارندگی در تهران نیز در سال‌های اخیر کاهش یافته است. میانگین بارندگی سالانه در شهر تهران، از ۲۴۶ میلی‌متر در قسمت‌های جنوبی تا ۴۲۰ میلی‌متر در بخش‌های شمالی متغیر است.<ref>محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص95-97.</ref>
میزان بارندگی در تهران نیز در سال‌های اخیر کاهش یافته است. میانگین بارندگی سالانه در شهر تهران، از ۲۴۶ میلی‌متر در قسمت‌های جنوبی تا ۴۲۰ میلی‌متر در بخش‌های شمالی متغیر است.<ref>محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص95-97.</ref>
==آلودگی==
[[پرونده:آلودگی-تهران.jpg|300px|thumb|left|تصویری از آلودگی تهران]]
شهر تهران، در دهه‌های اخیر، به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان شناخته می‌شود که این آلودگی شامل [[آب]]، هوا، خاک و نیز آلودگی صوتی است. پدیده وارونگی هوا، کارگاه‌ها و کارخانه‌های متعدد داخل شهری، استفاده بی‌رویه از وسایل نقلیه و مصرف سوخت‌های فسیلی را از جمله عوامل أثرگذار بر این آلودگی می‌دانند.<ref>بهرام سلطانی، کامبیز، اندازه گیری آلودگی هوای تهران، آبادی، تهران، س 3، شماره 12، 1373ش، ج1، ص72-75.</ref>
[[پرونده:602663 812.jpg|جایگزین=دربند|بندانگشتی|رودخانه رفاهی تفریحی دربند]]


==آب و رودخانه‌ها==
==آب‌وهوای تهران==
از جمله جریان‌های آبی طبیعی شهر تهران می‌توان به رودخانه‌های دربند (جعفرآباد)، حصارک (کن)، درکه، گلابدره، دارآباد و [[فرحزاد]] اشاره کرد که رودخانه‌هایی کوچک، کم‌آب و فصلی هستند. آب موجود در این رودخانه‌ها، در تأمین آب شهری تهران هیچ نقشی نداشته و تنها در آب‌یاری باغ‌های روستاهای اطراف آن‌ها استفاده می‌شوند. در سال‌های اخیر، متخصصان به فکر ساخت سدهایی بر روی برخی از این رودخانه‌ها هستند تا در تأمین آب شهری از آن‌ها استفاده کنند.<ref>محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص115-119.</ref><br>آب مورد استفاده در شهر تهران، از طریق رودخانه‌های [[کرج]]، جاجرود، لار و [[طالقان]] تأمین می‌شود که سدهای مهم [[امیرکبیر]] و لتیان، بر روی آن‌ها ساخته شده‌اند. علاوه ‌بر آب‌های سطحی، به‌منظور تأمین آب مورد نیاز در شهر تهران، چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیقی حفر شده‌اند که منجر به تخلیه‌شدن آب‌های زیرزمینی می‌شوند.<ref>جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص25-26.</ref> این آب‌ها، برای تصفیه شدن، به تصفیه‌خانه‌های جلالیه (تصفیه‌خانه شماره ۱)، کن (تصفیه‌خانه شماره ۲)، تهران‌پارس (تصفیه‌خانه شماره ۳ و ۴) و مینی‌سیتی (تصفیه‌خانه شماره ۵) هدایت می‌شوند.
شهرستان تهران، دارای ویژگی‌های آب‌و‌هوایی متنوعی است. در قسمت جنوبی این شهرستان، آب‌و‌هوایی گرم و خشک، در نواحی مرکزی آب‌و‌هوایی معتدل و در نواحی شمالی نیز آب‌و‌هوایی متمایل به سرد وجود دارد.<ref>فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، 1370ش، ج38، ص71.</ref>
==اقتصاد و اشتغال در تهران==
[[پرونده:اقتصاد و اشتغال.jpg|alt=ساختمان بورس اوراق بهادار تهران|بندانگشتی|312x312پیکسل|ساختمان بورس اوراق بهادار تهران در سعادت‌آباد]]شهر تهران، به‌دلیل پایتخت بودن، کانون اقتصادی ایران است. متخصصان بر این باورند که اقتصاد شهر تهران، بر پایه مدیریت اقتصاد ملی استوار بوده و بخش قابل توجهی از جمعیت این شهر در ارگان‌های دولتی (وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های دولتی) مشغول به فعالیت هستند.<ref>مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص93؛{{سخ}}
اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص128-129.</ref> علاوه‌بر بخش اداری، اشتغال در صنایع بزرگ و مهم ملی ایران نیز، از دیگر گزینه‌های افراد در تهران است. صنایع مهمی همچون ماشین‌آلات و تجهیزات فلزی، صنایع غذایی، شیمیایی، چوب، معدن، کاغذ و فلزات پایه نیز در این شهر حضور دارند.<ref>مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص93-94؛{{سخ}}
اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص128-129.</ref>
 
بخش‌های تجاری و خدماتی در تهران، از رونق چشم‌گیری در سال‌های اخیر برخوردار بوده است. بیش‌ترین سهم اشتغال در بخش خدمات نیز در حوزه‌های خدمات عمومی، اجتماعی و خصوصی است. واحدهای خرده‌فروشی و عمده‌فروشی متعدد بخش خدمات، که بیش‌تر مرتبط با [[تجارت]] و تهیه موادغذایی هستند، مشغول به فعالیت هستند.<ref>مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص96-97.</ref>
 
[[جمعیت]] زنان شاغل در تهران، نسبت به سایر شهرهای ایران در حدود دوبرابر است که یکی از دلایل آن، افزایش سریع سطح [[تحصیل زنان|تحصیلات زنان]] در این کلان‌شهر است. این موضوع، علاوه‌بر [[اشتغال زنان]]، تغییراتی را در جغرافیای اجتماعی شهر تهران ایجاد کرده است.<ref>اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص129-130.</ref> بر اساس آمار منتشر شده در سال ۱۳۹۵ش، سهم تهران در تولید ناخالص داخلی ایران حدود ۲۱ درصد بوده که بیانگر نقش مهم این شهر در اقتصاد ایران است.
 
==ناهمواری‌های تهران==
[[پرونده:North of tehran.jpg|جایگزین=نمای تهران|بندانگشتی|352x352پیکسل|سراسرنمایی از تهران در طول روز (فروردین ۱۳۹۸)]]
شهر تهران، از سمت شمال به رشته‌کوه‌های البرز، از سمت شرق به کوه‌های منفرد سه‌پایه، هزار دره، سرخه‌حصار و [[بی‌بی شهربانو|بی‌بی شهربانو،]] از سمت غرب به رودخانه کن و از سمت جنوب نیز به دشت [[ورامین]] و دشت شهریار می‌رسد. بخش شمالی شهر تهران به کوه‌های متعدد ختم می‌شود و امکان توسعه بیش‌تر این کلان‌شهر از این سمت را محدود کرده است.<ref>محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص71-79.</ref>{{سخ}}
ناهمواری‌های موجود در تهران را می‌توان به دو بخش کوهپایه‌ای و دشتی تقسیم کرد. کوهپایه‌های البرز تا قسمت جنوبی شهرری، دارای تپه‌های کوچک و بزرگ متعددی است. در همین مسیر، برخی از بناها بر تپه‌های بلند و برخی دیگر بر روی زمین‌های هموار ساخته شده‌اند.<ref>تکمیل همایون، تهران، 1382ش، ج1، ص19-20.</ref>
 
از جمله قسمت‌های کوهپایه‌ای تهران می‌توان به بلندی‌های سعادت‌آباد، عباس‌آباد، ارمنیه، محمودیه، الهیه، [[قیطریه]] و فرمانیه اشاره کرد. از جمله نواحی هموار این کلان‌شهر نیز می‌توان به دشت تهران و دشت ری_تهران اشاره کرد. پژوهشگران، دشت تهران را محصول فرسایش رشته‌کوه‌های جنوبی البرز می‌دانند که وسیع‌ترین بخش این شهر را شامل می‌شوند.
 
==گسل‌های لرزه‌خیز تهران==
زمین‌شناسان، پس از بررسی‌های بسیار، تهران را از جمله شهرهای قرار گرفته بر روی گسل‌های لرزه‌خیز یافته‌اند، مانند گسل شمال تهران، مشا، نیاوران، کوثر، شمال ری، جنوب ری، [[آسایشگاه کهریزک|کهریزک]] و دارآباد. توسعه و آبادی این شهر، منجر به ساخت‌وسازهای فراوانی بر روی این گسل‌ها شده که همگی زلزله‌خیز هستند. علاوه‌بر آن، در دشت تهران و ری، شکستگی‌های متعددی نیز وجود دارند که درصورت وقوع زلزله، امکان جابه‌جایی و لغزش آن‌ها بسیار است. از نظر متخصصان، گسل‌های مشا و گرمسار، فعال‌ترین گسل‌های تهران هستند.
==گردشگری تهران==
[[پرونده:Azadi Tower (29358497718).jpg|جایگزین=برج آزادی|بندانگشتی|برج آزادی تهران]]تهران، از جمله مهم‌ترین مراکز [[گردشگری]] ایران محسوب شده و دارای اماکن جذابی مانند کاخ‌ها، [[موزه]]‌ها، برج آزادی، [[پل طبیعت]] و برج میلاد است. همچنین، این شهر دارای اماکن طبیعی زیبایی همچون دربند، درکه و [[توچال]] است.
 
==آلودگی هوای تهران==
[[پرونده:آلودگی-تهران.jpg|300px|thumb|تصویری از آلودگی تهران|جایگزین=آلودگی تهران]]
شهر تهران، در دهه‌های اخیر، به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان شناخته می‌شود که این آلودگی شامل [[آب]]، هوا، خاک و نیز آلودگی صوتی است. پدیده وارونگی هوا، کارگاه‌ها و کارخانه‌های متعدد داخل شهری، استفاده بی‌رویه از وسایل نقلیه و مصرف سوخت‌های فسیلی را از جمله عوامل أثرگذار بر این آلودگی می‌دانند.<ref>بهرام سلطانی، کامبیز، اندازه‌گیری آلودگی هوای تهران، آبادی، تهران، س 3، شماره 12، 1373ش، ج1، ص72-75.</ref>
==آب و رودخانه‌ها در تهران==
[[پرونده:602663 812.jpg|alt=رودخانه دربند|بندانگشتی|رودخانه رفاهی تفریحی دربند]]از جمله جریان‌های آبی طبیعی شهر تهران می‌توان به رودخانه‌های دربند (جعفرآباد)، حصارک (کن)، درکه، گلابدره، دارآباد و [[فرحزاد]] اشاره کرد که رودخانه‌هایی کوچک، کم‌آب و فصلی هستند. آب موجود در این رودخانه‌ها، در تأمین آب شهری تهران هیچ نقشی نداشته و تنها در آب‌یاری باغ‌های روستاهای اطراف آن‌ها استفاده می‌شوند. در سال‌های اخیر، متخصصان به فکر ساخت سدهایی بر روی برخی از این رودخانه‌ها هستند تا در تأمین آب شهری از آن‌ها استفاده کنند.<ref>محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص115-119.</ref>{{سخ}}آب مورد استفاده در شهر تهران، از طریق رودخانه‌های [[کرج]]، جاجرود، لار و [[طالقان]] تأمین می‌شود که سدهای مهم [[امیرکبیر]] و لتیان، بر روی آن‌ها ساخته شده‌اند. علاوه بر آب‌های سطحی، به‌منظور تأمین آب مورد نیاز در شهر تهران، چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیقی حفر شده‌اند که منجر به تخلیه‌شدن آب‌های زیرزمینی می‌شوند.<ref>جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص25-26.</ref> این آب‌ها، برای تصفیه شدن، به تصفیه‌خانه‌های جلالیه (تصفیه‌خانه شماره ۱)، کن (تصفیه‌خانه شماره ۲)، تهران‌پارس (تصفیه‌خانه شماره ۳ و ۴) و مینی‌سیتی (تصفیه‌خانه شماره ۵) هدایت می‌شوند.
 
==استان تهران==
 
===همسایگان استان تهران===
استان تهران، از سمت غرب به استان البرز (دشت کویر و دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز)، از سمت شمال به استان [[مازندران]]، از سمت غرب به استان قزوین، از سمت جنوب به استان قم، از سمت جنوب‌غرب به استان مرکزی و از سمت شرق نیز به استان سمنان راه دارد.<ref>اطلس گیتاشناسی، استان‌های ایران، 1383ش، ج1، ص95؛{{سخ}} اطلس راهنمای استان‌های ایران، 1381ش.</ref>
 
===تقسیمات کشوری استان تهران===
استان تهران، بر اساس تقسیمات کشوری ۱۳۹۵ش، دارای ۱۶ شهرستان (اسلامشهر، پاکدشت، پیشوا، ملارد، قدس، بهارستان، قرچک، [[تهران]]، پردیس، [[دماوند]]، رباط کریم، ری، شمیرانات، شهریار، فیروزکوه و [[ورامین]]) و ۴۵ شهر است.
 
===ناهمواری‌های استان تهران===
استان تهران از نظر ناهمواری‌های موجود در آن، به سه بخش کوهستانی، کوهپایه‌ای و دشت (پست و هموار) تقسیم می‌شود. ارتفاع زمین، در نقاط مختلف این استان بسیار متفاوت و دارای اختلاف سطحی در حدود سه هزار متر است.{{سخ}}بخش‌های شمالی تهران، جزئی از البرز مرکزی و جزء مناطق کوهستانی این استان محسوب می‌شوند. ارتفاع این بخش از سطح دریا، در حدود ۱۵۰۰ متر است. این ناحیه کوهستانی، هرچند، از نظر آب‌وهوایی (تأمین آب، تعدیل درجه هوا) تأثیری به‌سزا در این استان داشته، اما از نظر جذب جمعیت نقش مهمی را ایفا نمی‌کند.<ref>جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص5 و 8.</ref>
 
این ناحیه مرتفع و کوهستانی، علاوه‌بر کوه‌های بلند واقع در شمال استان، شامل کوه‌های پراکنده و کم‌ارتفاع دیگری در جنوب و شرق دشت تهران نیز هست، مانند کوه‌های حسن‌آباد در جنوب، [[بی‌بی شهربانو]] و القادر در جنوب‌شرقی و نیز بلندی‌های قصر فیروزه در شرق دشت تهران.<ref>جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص472.</ref>{{سخ}}ناحیه کوهپایه‌ای استان تهران نیز شامل دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی است که محل مناسبی برای سکونت شهری و روستایی به‌حساب آمده و در نتیجه شهرها و روستاهای بسیاری در این نواحی شکل گرفته‌اند. در ناحیه کوهپایه‌ای موجود در استان تهران، به‌دلیل وجود رسوبات در سطح زمین، سفره‌های آب زیرزمینی متعددی تشکیل شده است. مردم، از این سفره‌ها برای تأمین [[آب]] مورد نیاز کشاورزی و آشامیدنی خود استفاده می‌کنند.<ref>جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص6.</ref>
 
ناحیه پست و هموار استان تهران نیز از دشت‌های جنوبی کوهپایه‌ای البرز مرکزی شروع و تا دشت ورامین در شرق استان ادامه یافته است. این دشت، در حقیقت، از رسوب سیلاب و آبرفت‌های رودخانه‌های بخش کوه‌پایه‌های جنوبی البرز تشکیل شده و به شوره‌زارهای حاشیه دشت کویر ختم می‌شود.<ref>جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص472-473.</ref>
 
===پوشش گیاهی استان تهران===
پوشش گیاهی موجود در این استان، تحت تأثیر آب‌وهوا، وضعیت ناهمواری، نوع خاک و منابع آبی در این منطقه قرار گرفته است. در قسمت‌های شمالی استان، به‌دلیل بارش زیاد باران، پوشش گیاهی از وضعیت مناسب‌تری برخوردار بوده و مراتع و جنگل‌های پراکنده‌ای نیز در این منطقه وجود دارند. گونه‌های گیاهی عمده‌ای در منطقه شمالی استان وجود دارند مانند بنه، گز، [[خاکشیر]]، شیرین‌بیان، قیاق، گون، [[آویشن]]، خزه و کنگر.{{سخ}}برعکس، در مناطق جنوبی استان تهران، به‌دلیل بارش کم و نیز شوری زمین، درختچه‌ها و بوته‌های مقاومی می‌رویند که از آن جمله می‌توان به خارشتر، گز و اِشلُن اشاره کرد.{{سخ}}علاوه‌بر پوشش گیاهی طبیعی این استان، تعدادی پارک جنگلی نیز به‌منظور تصفیه هوا، جلوگیری از توسعه شهر، جلوگیری از فرسایش خاک و ایجاد گردشگاه، ایجاد شده است.<ref>جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص28 و 31.</ref> از جمله پارک‌های جنگلی این استان می‌توان به [[پارک جنگلی چیتگر|پارک چیتگر]] (در غرب استان)، [[پارک جنگلی لویزان]] (در شمال شرق استان)، سوهانک، وردآورد، سرخه‌حصار و توسکا اشاره کرد.


==<big>'''ادبیات تهران'''</big>==
===آب‌وهوای استان تهران===
آب‌وهوای استان تهران، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی آن، به دو بخش متفاوت تقسیم شده است: ۱. معتدل کوهستانی (در نواحی مرتفع)؛ ۲. نیمه صحرایی (در دشت‌ها و نواحی پست).{{سخ}}محققان، آب‌وهوای استان تهران را متأثر از ۳ عامل اصلی جغرافیایی این استان یعنی ارتفاعات شمالی، وزش بادهای غربی و دشت کویر جنوبی استان، می‌دانند. وجود بخش‌های کویری در جنوب استان، به‌عنوان عاملی منفی در آب‌وهوای تهران محسوب شده و موجب گرم و خشکی هوا و نیز وجود گردوغبار در این منطقه شده است. درحالی‌که، بخش‌های مرتفع استان را به‌عنوان عاملی مثبت و تعدیل‌کننده آب‌وهوای سطح استان در نظر می‌گیرند.<ref>جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص473؛{{سخ}} جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص9.</ref>


دمای استان، با حرکت از سمت شمال به جنوب، هم‌زمان با کاهش ارتفاع، افزایش یافته و از میزان بارندگی نیز کاسته می‌شود. میانگین بارش سالانه در قسمت‌های مرتفع در حدود ۵۰۰ میلی‌متر و در قسمت‌های پست در حدود ۱۰۰ میلی‌متر برآورد شده است.
===منابع آبی استان تهران===
در استان تهران، رودخانه‌های دائمی و فصلی متعددی از رشته‌کوه البرز سرچشمه گرفته و در سطح این استان جریان می‌یابند. از آن جمله می‌توان به رودخانه‌های همیشگی [[کرج]] (۲۴۵ کیلومتر)، جاجرود (۱۴۰ کیلومتر)، لار (۷۰ کیلومتر)، حبله‌رود (۲۴۰ کیلومتر) و طالقان رود (۱۰۵ کیلومتر) اشاره کرد. امروزه، بر روی برخی از این رودخانه‌ها، سدهایی ساخته شده تا بتوان با کنترل و حفاظت این منابع آبی، به تأمین آب استان تهران و شهرهای اطراف پرداخت.{{سخ}}از جمله [[چشمه|چشمه‌های]] موجود در این استان نیز چشمه اعلاء دماوند، چشمه آب‌علی هراز، چشمه وله در گچسر، چشمه شاه دشت کرج، چشمه تیزآب، چشمه گله‌گیله و [[چشمه‌علی|چشمه علی]] در شهرری هستند.
===اقتصاد استان تهران===
استان تهران، به‌عنوان بزرگ‌ترین قطب اقتصادی در ایران شناخته شده و از موقعیت سیاسی_اداری ویژه‌ای برخودار است. این استان در محل تقاطع شاهراه‌های تجاری ایران قرار گرفته که تمام مسیرهای از شرق به غرب و از شمال به جنوب ایران، از آن عبور می‌کنند. مراکز علمی، فرهنگی، دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌های متعدد در این استان، به تربیت نیروی انسانی مورد نیاز در بخش‌های مختلف اقتصادی استان تهران مشغول هستند.
جاذبه‌های اقتصادی و زمینه‌های فراوان طبیعی موجود در این استان، منجر به تبدیل این استان به بخش عمده اقتصادی در ایران شده است.<ref>آیت‌اللهی، مقدمه بر صنعت استان تهران، 1379ش.</ref> آمارها، بیانگر آن هستند که بخش خدماتی در این استان، بیش‌ترین نیروی کار را به خود جذب کرده و بخش صنعت و کشاورزی، در رده‌های بعدی جذب نیروی کار قرار گرفته‌اند.<ref>سالنامه آماری استان تهران، 1383ش، ج1، ص123؛{{سخ}} سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران، 1384ش.</ref>
===صنعت استان تهران===
از جمله صنایع استان تهران می‌توان به صنایع غذایی (مانند تولید لبنیات، روغن نباتی، کیک و بیسکویت، شکلات، نان ماشینی، انواع نوشیدنی، کنسرو و مربا، فرآورده‌های گوشتی و قند و شکر)؛ صنایع نساجی و چرم‌سازی (مانند تولید کفش و پوشاک)؛ صنایع سلولوزی (مانند تولید کاغذ، مقوا، کارتن، کیسه، کاغذدیواری و تولیدات چوبی مانند نئوپان، فیبر، کبریت و مداد)؛ صنایع شیمیایی و دارویی (مانند تولید دارو و مواد بهداشتی، لاستیک و پلاستیک، رنگ سازی، مواد شوینده و فرآورده‌های نفتی)؛ صنایع کانی غیرفلزی (مانند سیمان، سرویس‌های بهداشتی منزل و شیشه)؛ صنایع فلزی (مانند انواع خودروهای سواری، وانت، درب و پنجره) و صنایع برقی و الکتریکی (مانند تولید کابل و انواع لامپ) اشاره کرد.<ref>جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص521-523.</ref>
===مردم‌شناسی استان تهران===
بر اساس پژوهش‌های میدانی صورت گرفته در سطح این استان، در حدود ۵۹درصد از جمعیت این استان را فارسی‌زبانان و بقیه جمعیت را اقوام آذری، شمالی، کرد، لر، عرب و بلوچ تشکیل داده‌اند. زبان رایج در این استان نیز [[زبان فارسی]] است که زبان ارتباطی بین اقوام مختلف نیز محسوب می‌شود
==ادبیات تهران==
===بازگشت ادبی===
===بازگشت ادبی===
پایتخت شدن تهران، نظر ادیبان و دانشمندان را به خود جلب کرد و موجب پیشرفت ادبیات تهران شد و بسیاری از فعالیت‌های ادبی و فرهنگی در این شهر متمرکز شد.<ref>اتحادیه، اینجا طهران است، ۱۳۷۷ش، ص۵۶؛
پایتخت شدن تهران، نظر ادیبان و دانشمندان را به خود جلب کرد و موجب پیشرفت ادبیات تهران شد و بسیاری از فعالیت‌های ادبی و فرهنگی در این شهر متمرکز شد.<ref>اتحادیه، اینجا طهران است، ۱۳۷۷ش، ص۵۶.


خانلری، دستور تاریخی زبان فارسی، ۱۳۷۲ش، ص۲۲.</ref> این حرکت با روی گرداندن از سبک هندی و بازگشتن به سبک خراسانی در قصیده‌سرایی و سبک عراقی در غزل‌سرایی همراه بود<ref>همایی، مقدمه و حواشی بر دیوان طرب، ۱۳۴۲ش، ص۱۱۵؛
خانلری، دستور تاریخی زبان فارسی، ۱۳۷۲ش، ص۲۲.</ref> این حرکت با روی گرداندن از سبک هندی و بازگشتن به سبک خراسانی در قصیده‌سرایی و سبک عراقی در غزل‌سرایی همراه بود<ref>همایی، مقدمه و حواشی بر دیوان طرب، ۱۳۴۲ش، ص۱۱۵.


اقبال آشتیانی، تاریخ مغول، ۱۳۸۴ش، ص۵۴۴؛
اقبال آشتیانی، تاریخ مغول، ۱۳۸۴ش، ص۵۴۴.


صورتگر، منظوم‌های غنایی ایران، ۱۳۸۴ش، ص۲۰۷؛
صورتگر، منظوم‌های غنایی ایران، ۱۳۸۴ش، ص۲۰۷.


زرین‌کوب، نقد ادبی، ۱۳۶۱ش، ج2، ص631-632.</ref> و بعدها به‌نام «بازگشت ادبی» معروف شد.<ref>صفا، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، ۱۳۶۳ش، ص127.</ref> محققانی مانند بهار، بر این باورند که شروع این حرکت از دوران کریم‌خان زند بوده و در دوره پادشاهی مظفرالدین شاه خاتمه یافته است.<ref>همایی، مقدمه بر دیوان سروش اصفهانی، ۱۳۴۰ش، ص15؛ Rypka, History of Iranian Literature, 1968, P295-296.</ref> تهران، با پیشرفت مکتب بازگشت ادبی، از میراث ادبیات سنتی سود برد و سپس با آغاز جنبش مشروطه و ظهور ادبیات نوین، خاستگاه ادبیات جدید ایران شد.
زرین‌کوب، نقد ادبی، ۱۳۶۱ش، ج2، ص631-632.</ref> و بعدها به‌نام «بازگشت ادبی» معروف شد.<ref>صفا، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، ۱۳۶۳ش، ص127.</ref> محققانی مانند بهار، بر این باورند که شروع این حرکت از دوران کریم‌خان زند بوده و در دوره پادشاهی مظفرالدین شاه خاتمه یافته است.<ref>همایی، مقدمه بر دیوان سروش اصفهانی، ۱۳۴۰ش، ص15؛ Rypka, History of Iranian Literature, 1968, P295-296.</ref> تهران، با پیشرفت مکتب بازگشت ادبی، از میراث ادبیات سنتی سود برد و سپس با آغاز جنبش مشروطه و ظهور ادبیات نوین، خاستگاه ادبیات جدید ایران شد.


===شعر در تهران پیش از مشروطه===
===شعر در تهران پیش از مشروطه===
[[پرونده:محمدحسین فروغی.jpg|جایگزین=محمدحسین فروغی|بندانگشتی|229x229پیکسل|چهرهٔ ذُکاءُالمُلک اوّل (محمدحسین خان فروغی)، اثر کمال‌الملک]]
[[پرونده:محمدحسین فروغی.jpg|alt=محمدحسین فروغی - ذُکاءُالمُلک اوّل|بندانگشتی|چهرهٔ ذُکاءُالمُلک اوّل (محمدحسین خان فروغی)، اثر کمال‌الملک]]
پژوهشگران، شعرِ دوران بازگشت را در 2 دوره بررسی کرده‌اند:
پژوهشگران، شعرِ دوران بازگشت را در ۲ دوره بررسی کرده‌اند:
#'''نیمه دوم قرن ۱۲ق تا اوایل سده ۱۳ق'''؛ سبک سروده‌های این دوره، سبک «عراقی_[[اصفهان|اصفهانی]] جدید» بوده که آن را محصول فعالیت‌های دو انجمن ادبی به نام‌های «انجمن مشتاق» و «انجمن نشاط» می‌دانستند.
#'''نیمه اول سده ۱۳ق تا اوایل سده ۱۴ق (دوره کمال و پختگی)'''؛ این دوره با تأسیس سومین انجمن ادبی، به‌نام «انجمن خاقان» آغاز شد. پژوهشگران، حمایت فتحعلی شاه از شاعران را دلیل پویایی شعر در این دوره دانسته‌اند.<ref>زرین‌کوب، نقد ادبی، ۱۳۶۱ش، ج2، ص628.</ref> در تذکره گلشن، اسامی ۴۸ تن از فرزندان فتحعلی شاه که شعر می‌گفتند، آمده است.<ref>Brown, A Literary History of Persia, 1959, V.IV, P298-299.</ref> پس از فتحعلی شاه که خود شاعری نامدار بود، مظفرالدین شاه نیز به رسم پدر، شاعران را محترم می‌داشت.<ref>حکمت، «شعر فارسی در عصر معاصر»، ۱۳۲۶ش، ص۴۲.</ref> ناصرالدین شاه قاجار نیز شعر می‌گفت و محافل ادبی بسیاری را با حضور شاعران برتر تهران و ایران برگزار می‌کرد.<ref>معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، بی‌تا، ص۱۲۵.</ref> از جمله شاعران این دوره می‌توان به ادیب پیشاوری، ادیب‌الممالک فراهانی، محمدحسین فروغی و فتح‌الله خان شیبانی اشاره کرد. فروغی، یغما و شیبانی، از مدیحه‌سرایی دوری می‌کردند<ref>زرین‌کوب، سیری در شعر فارسی، ۱۳۶۷ش، ص۱۷۶–۱۷۸.</ref> و برخی مانند شیبانی و یغما، در اشعار خود، رویکرد اعتراضی داشتند. از دیگر رخدادهای شعر در تهران می‌توان به شعرخوانی و [[نقالی]] در قهوه‌خانه‌ها،<ref>شهری، طهران قدیم، ۱۳۷۱ش، ج2، ص170.


#'''نیمه دوم قرن 12ق تا اوایل سده 13ق'''؛ سبک سروده‌های این دوره، سبک «عراقی_اصفهانی جدید» بوده که آن را محصول فعالیت‌های دو انجمن ادبی به نام‌های «انجمن مشتاق» و «انجمن نشاط» می‌دانستند.
محجوب، ادبیات عامیانهٔ ایران، ۱۳۸۲ش، ص130.</ref> شبیه‌خوانی و [[تعزیه]]،<ref>استعلامی، بررسی ادبیات امروز، ۱۳۵۰ش، ص۱۵۸ و ۱۶۲–۱۶۳.</ref> سرودن مرثیه، تصنیف‌سازی و رواج اشعار عامیانه<ref>هدایت، مجمع الفصحا، ۱۳۸۲ش، ج2، ص684.</ref> اشاره کرد.
#'''نیمه اول سده 13ق تا اوایل سده 14ق (دوره کمال و پختگی)'''؛ این دوره با تأسیس سومین انجمن ادبی، به‌نام «انجمن خاقان» آغاز شد. پژوهشگران، حمایت فتحعلی شاه از شاعران را دلیل پویایی شعر در این دوره دانسته‌اند.<ref>زرین‌کوب، نقد ادبی، ۱۳۶۱ش، ج2، ص628.</ref>  در تذکره گلشن، اسامی 48 تن از فرزندان فتحعلی شاه که شعر می‌گفتند، آمده است.<ref>Brown, A Literary History of Persia, 1959, V.IV, P298-299.</ref>  پس از فتحعلی شاه که خود شاعری نامدار بود، مظفرالدین شاه نیز به رسم پدر، شاعران را محترم می‌داشت.<ref>حکمت، «شعر فارسـی در عصـر معاصر»، ۱۳۲۶ش، ص۴۲.</ref>  ناصرالدین شاه قاجار نیز شعر می‌گفت و محافل ادبی بسیاری را با حضور شاعران برتر تهران و ایران برگزار می‌کرد.<ref>معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‎ شاه، بی‌تا، ص۱۲۵.</ref>  از جمله شاعران این دوره می‌توان به ادیب پیشاوری، ادیب‌الممالک فراهانی، محمدحسین فروغی و فتح‌الله خان شیبانی اشاره کرد. فروغی، یغما و شیبانی، از مدیحه‌سرایی دوری می‌کردند<ref>زرین‎کوب، سیری در شعر فارسی، ۱۳۶۷ش، ص۱۷۶-۱۷۸.</ref>  و برخی مانند شیبانی و یغما، در اشعار خود، رویکرد اعتراضی داشتند. از دیگر رخدادهای شعر در تهران می‌توان به شعرخوانی و نقالی در قهوه‌خانه‌ها،<ref>شهری، طهران قدیم، ۱۳۷۱ش، ج2، ص170؛
 
محجوب، ادبیات عامیانۀ ایران، ۱۳۸۲ش، ص130.</ref> شبیه‌خوانی و تعزیه،<ref>استعلامی، بررسی ادبیات امروز، ۱۳۵۰ش، ص۱۵۸ و ۱۶۲-۱۶۳.</ref> سرودن مرثیه، تصنیف‌سازی و رواج اشعار عامیانه<ref>هدایت، مجمع‎ الفصحا، ۱۳۸۲ش، ج2، ص684.</ref> اشاره کرد.


===نثر در تهران پیش از مشروطه===
===نثر در تهران پیش از مشروطه===
[[پرونده:Ghaemmaghamfarahani.jpg|جایگزین=قائم مقام فراهانی|بندانگشتی|قائم مقام فراهانی پیش از مشروطه ساده نویسی را مرسوم کرد]]
[[پرونده:Ghaemmaghamfarahani.jpg|جایگزین=قائم مقام فراهانی|بندانگشتی|قائم مقام فراهانی پیش از مشروطه ساده نویسی را مرسوم کرد]]
پژوهشگران، نثر دوره بازگشت را در 3 گروه جای داده‌اند:
پژوهشگران، نثر دوره بازگشت را در ۳ گروه جای داده‌اند:
 
#'''ساده‌نویسی'''؛<ref>اته، تاریخ ادبیات فارسی، ۱۳۳۷ش، ص۲۸۰.</ref>
#'''ساده‌نویسی'''؛<ref>اته، تاریخ ادبیات فارسی، ۱۳۳۷ش، ص۲۸۰.</ref>
#'''دشوارنویسی'''؛ این سبک شامل نثرنویسی به‌شیوه گذشتگان یا نثر مصنوع (سبک نوشتاری سده‌های 6 و 7 ق) و نیز سبک نثرنویسی پرتکلف و ملال‌آور (مشابه با نثر روزگار مغول) است،<ref>همایی، مقدمه بر حبیب ‎السیر خواندمیر، ۱۳۳۳ش، ج1، ص38-39.</ref>
#'''دشوارنویسی'''؛ این سبک شامل نثرنویسی به‌شیوه گذشتگان یا نثر مصنوع (سبک نوشتاری سده‌های ۶ و ۷ ق) و نیز سبک نثرنویسی پرتکلف و ملال‌آور (مشابه با نثر روزگار مغول) است،<ref>همایی، مقدمه بر حبیب السیر خواندمیر، ۱۳۳۳ش، ج1، ص38-39.</ref>
#'''سبک بینابین'''؛ در این سبک نگارشی، به آیات و روایات اشاره شده و از لغات و ترکیبات عربی نیز استفاده شده است.<ref>شمیسا، سبک‎‌شناسی نثر، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۵-۲۱۶.</ref>
#'''سبک بینابین'''؛ در این سبک نگارشی، به آیات و روایات اشاره شده و از لغات و ترکیبات [[زبان عربی|عربی]] نیز استفاده شده است.<ref>شمیسا، سبک‌شناسی نثر، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۵–۲۱۶.</ref>


در ایران، افرادی مانند ابوالقاسم قائم‌مقام که به پدر ساده‌نویسی در نثر فارسی مشهور است و نیز شاگرد او یعنی میرزا تقی‌خان امیرکبیر، بر ضد دشوارنویسی به‌پا خاسته و ساده‌نویسی را مرسوم کردند. ناصرالدین شاه از این سبک نوشتاری حمایت کرد و در نگارش سفرنامه‌های خود از آن پیروی کرد.<ref>خانلری، «نثر فارسی در دورۀ اخیر»، ۱۳۲۶ش، ص۱۳۱.</ref> برخی محققان، تلاش‌های قائم‌مقام در راستای رواج ساده‌نویسی را خدمتی بزرگ به زبان فارسی می‌دانند.<ref>نفیسی، شاهکارهای شعر فارسی، ۱۳۳۰ش، ص۱۴ و ۱۸؛
در [[ایران]]، افرادی مانند ابوالقاسم قائم‌مقام که به پدر ساده‌نویسی در نثر فارسی مشهور است و نیز شاگرد او یعنی میرزا تقی‌خان امیرکبیر، بر ضد دشوارنویسی به‌پا خاسته و ساده‌نویسی را مرسوم کردند. ناصرالدین شاه از این سبک نوشتاری حمایت کرد و در نگارش سفرنامه‌های خود از آن پیروی کرد.<ref>خانلری، «نثر فارسی در دورهٔ اخیر»، ۱۳۲۶ش، ص۱۳۱.</ref> برخی محققان، تلاش‌های قائم‌مقام در راستای رواج ساده‌نویسی را خدمتی بزرگ به [[زبان فارسی]] می‌دانند.<ref>نفیسی، شاهکارهای شعر فارسی، ۱۳۳۰ش، ص۱۴ و ۱۸.


خانلری، «نثر فارسی در دورۀ اخیر»، ۱۳۲۶ش، ص۱۳۱.</ref>
خانلری، «نثر فارسی در دورهٔ اخیر»، ۱۳۲۶ش، ص۱۳۱.</ref>


===شعر در تهران پس از مشروطه===
===شعر در تهران پس از مشروطه===
پژوهشگران، دوران مشروطه را از زمان امضای فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه، تا پیروزی انقلاب اسلامی در نظر می‌گیرند. در این دوران، 4 جریان شعری در تهران و پس از آن در تمام ایران، رایج بوده است:
پژوهشگران، دوران مشروطه را از زمان امضای فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه، تا پیروزی انقلاب اسلامی در نظر می‌گیرند. در این دوران، ۴ جریان شعری در تهران و پس از آن در تمام ایران، رایج بوده است:
 
#شعر عروضی؛
#شعر عروضی؛
#شعر نیمه عروضی (نیمایی، آزاد)؛
#شعر نیمه عروضی ([[نیما یوشیج|نیمایی]]، آزاد)؛
#شعر غیر عروضی (سپید، موج نو)؛ شعری که از نظر وزن، تابع موازین و معیارهای عروضی نیست.
#شعر غیر عروضی (سپید، موج نو)؛ شعری که از نظر وزن، تابع موازین و معیارهای عروضی نیست.
#غزل نوتصویری؛ غزل‌هایی که قالب شعری آن‌ها سنتی، اما زبان و تخیل شاعر نو است.
#غزل نوتصویری؛ غزل‌هایی که قالب شعری آن‌ها سنتی، اما زبان و تخیل شاعر نو است.


===شعر عروضی===
===شعر عروضی===
شعر عروضی، در تهران پس از مشروطه، در دو قالب سنتی و نو، ادامه یافته است. «شعر عروضی سنتی» را می‌توان ادامه دهنده نهضت بازگشت ادبی دانست که با آغاز مشروطه نیز پایان نیافت و تا امروز، به‌صورت حداقلی ادامه دارد. در این سبک شعری، شاعر به حفظ سنت‌های دیرین ادبی پای‌بند است. «شعر عروضی نو» (تلفیقی) نیز صورت امروزی‌تر و متعالی‌تر نسبت به سبک شعری بازگشت ادبی است. در این سبک شعری، قالب‌های سنتی با افکار و اندیشه‌های جدید تلفیق‌شده و به مسائل سیاسی ـ اجتماعی انسان امروز (مانند وطن‌دوستی، آزادی‌خواهی، مسائل تعلیم و تربیت و آزادی بیان)، به‌عنوان موضوع شعر، توجه می‌شود.<ref>شمیسا، سبک‎شناسی شعر، ۱۳۷۴ش، ص۳۴۳؛
شعر عروضی، در تهران پس از مشروطه، در دو قالب سنتی و نو، ادامه یافته است. «شعر عروضی سنتی» را می‌توان ادامه دهنده نهضت بازگشت ادبی دانست که با آغاز مشروطه نیز پایان نیافت و تا امروز، به‌صورت حداقلی ادامه دارد. در این سبک شعری، شاعر به حفظ سنت‌های دیرین ادبی پای‌بند است. «شعر عروضی نو» (تلفیقی) نیز صورت امروزی‌تر و متعالی‌تر نسبت به سبک شعری بازگشت ادبی است. در این سبک شعری، قالب‌های سنتی با افکار و اندیشه‌های جدید تلفیق‌شده و به مسائل سیاسی ـ اجتماعی انسان امروز (مانند وطن‌دوستی، آزادی‌خواهی، مسائل تعلیم و تربیت و آزادی بیان)، به‌عنوان موضوع شعر، توجه می‌شود.<ref>شمیسا، سبک‌شناسی شعر، ۱۳۷۴ش، ص۳۴۳.


آرین‎‌پور، از نیما تا روزگار ما، ۱۳۷۴ش، ج3، ص541.</ref> زبان شعر عروضی نو نیز به زبانی آسان و امروزی تغییر یافته است.<ref>شفیعی کدکنی، ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، ۱۳۵۹ش، ص۳۷-۳۸،
آرین‌پور، از نیما تا روزگار ما، ۱۳۷۴ش، ج3، ص541.</ref> زبان شعر عروضی نو نیز به زبانی آسان و امروزی تغییر یافته است.<ref>شفیعی کدکنی، ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، ۱۳۵۹ش، ص۳۷–۳۸،


شفیعی کدکنی، ادبیات فارسی، ۱۳۷۸ش، ص۷۳-۷۴؛
شفیعی کدکنی، ادبیات فارسی، ۱۳۷۸ش، ص۷۳–۷۴.


شمیسا، سبک‎شناسی شعر، ۱۳۷۴ش، ص۳۴0-341.</ref>
شمیسا، سبک‌شناسی شعر، ۱۳۷۴ش، ص۳۴0-341.</ref>


===شعر نو===
===شعر نو===
[[پرونده:2023-4-e58db787-be32-4dcf-92f3-2d02b12afea6-67c46114c1067c5ba7683d11.webp|جایگزین=سیمین دانشور|بندانگشتی|سیمین دانشور ؛ اولین نویسنده زن در ادبیات مدرن ایران]]
نوگرایی در شعر فارسی به‌طور مکرر در تاریخ ادبیات این زبان رخ داده است و شعر مانند دیگر هنرها از شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تأثیر می‌پذیرد. این تأثیر باعث شد تا سبک‌های مختلفی مانند خراسانی، عراقی، هندی ـ اصفهانی و بازگشت ادبی روی کار بیایند. با ورود صنعت چاپ و ارتباط بیشتر ایران با اروپا، نوگرایی در [[شعر فارسی]] شتاب گرفت و ابتدا در محتوا ظاهر شد. این تحولات منجر به اختلافات میان شاعران شد، تا جایی که برخی مانند [[محمدتقی بهار|بهار]] هم از سبک سنتی و هم نو دفاع کردند. پژوهشگران شعر نو را به دسته‌های نیمه عروضی، غیرعروضی و موج نو تقسیم می‌کنند و گونه‌های دیگری مانند غزل نو و غزل تصویری نیز معرفی شده‌اند.
نوگرایی در شعر فارسی به‌طور مکرر در تاریخ ادبیات این زبان رخ داده است و شعر مانند دیگر هنرها از شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تأثیر می‌پذیرد. این تأثیر باعث شد تا سبک‌های مختلفی مانند خراسانی، عراقی، هندی ـ اصفهانی و بازگشت ادبی روی کار بیایند. با ورود صنعت چاپ و ارتباط بیشتر ایران با اروپا، نوگرایی در شعر فارسی شتاب گرفت و ابتدا در محتوا ظاهر شد. این تحولات منجر به اختلافات میان شاعران شد، تا جایی که برخی مانند بهار هم از سبک سنتی و هم نو دفاع کردند. پژوهشگران شعر نو را به دسته‌های نیمه عروضی، غیرعروضی و موج نو تقسیم می‌کنند و گونه‌های دیگری مانند غزل نو و غزل تصویری نیز معرفی شده‌اند.


===نثر در تهران پس از مشروطه===
===نثر در تهران پس از مشروطه===
نثر فارسی، از دوران بازگشت ادبی، به‌سمت ساده شدن متمایل شد. در ابتدا، ساده‌نویسی از بین‌بین نویسی در دوران فتحعلی شاه آغاز شد و به ساده‌نویسی امروزی رسید. در این سبک، آثاری به‌وجود آمد که نمونه‌های عالی از ساده‌نویسی هستند:
[[پرونده:Bahram Bayzai.jpg|جایگزین=بهرام بیضایی|بندانگشتی|274x274پیکسل|بهرام بیضایی (یا بیضائی، زادهٔ ۵ دیِ ۱۳۱۷) نویسنده و کارگردانِ ایرانیِ فیلم و نمایش]][[پرونده:سیمین دانشور.jpg|جایگزین=سیمین دانشور|بندانگشتی|سیمین دانشور؛ اولین نویسنده زن در ادبیات مدرن ایران]]نثر فارسی، از دوران بازگشت ادبی، به‌سمت ساده شدن متمایل شد. در ابتدا، ساده‌نویسی از بین‌بین نویسی در دوران فتحعلی شاه آغاز شد و به ساده‌نویسی امروزی رسید. در این سبک، آثاری به‌وجود آمد که نمونه‌های عالی از ساده‌نویسی هستند:
 
#'''آثار تألیفی'''؛ مانند رساله مجدیه.
#'''آثار تألیفی'''؛ مانند رساله مجدیه.
#[[پرونده:Bahram Bayzai.jpg|جایگزین=بهرام بیضایی|بندانگشتی|274x274پیکسل|بهرام بیضایی (یا بیضائی، زادهٔ ۵ دیِ ۱۳۱۷) نویسنده و کارگردانِ ایرانیِ فیلم و نمایش]]'''ترجمه'''؛ مانند ترجمه هزار و یک شب.
#'''ترجمه'''؛ مانند ترجمه [[هزار و یک شب]].
#'''روزنامه'''؛ شامل روزنامه‌هایی مانند «اختر» در استانبول که توسط مهاجرین ایرانی نوشته می‌شدند.<ref>پروین، تاریخ روزنامه ‎نگاری ایرانیان، ۱۳۷۷ش، ج1، ص246-330.</ref>
#'''روزنامه'''؛ شامل روزنامه‌هایی مانند «اختر» در استانبول که توسط مهاجرین ایرانی نوشته می‌شدند.<ref>پروین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان، ۱۳۷۷ش، ج1، ص246-330.</ref>


این سبک از ساده‌نویسی، که در جریان بازگشت مورد توجه و تأکید بود،<ref>Rypka, History of Iranian Literature, 1968, P310.</ref> در آستانه جنبش مشروطه، به شیوه رایج نوشتاری تبدیل شد و تا امروز ادامه یافته است. این نوع نوشتاری ساده، منجر به ظهور انواع ادبی جدید در ادبیات تهران و ایران شد که از آن جمله می‌توان به «نثر روزنامه‌نویسی و طنزنگاری» (مانند روزنامه صوراسرافیل دهخدا)، «نثر داستان‌نویسی» (مانند سووشون سیمین دانشور)، «نثر ادبیات نمایشی» (مانند نمایشنامه‌های بهرام بیضایی)، «نثر تحقیقی_علمی» (نثر دانشگاهی)<ref>شمیسا، سبک‎‌شناسی نثر، ۱۳۸۳ش، ص254-255.</ref> و «نثر ترجمه» (برگردان آثار مختلف از زبان‌های گوناگون به زبان فارسی) اشاره کرد.
این سبک از ساده‌نویسی، که در جریان بازگشت مورد توجه و تأکید بود،<ref>Rypka, History of Iranian Literature, 1968, P310.</ref> در آستانه جنبش [[مشروطه]]، به شیوه رایج نوشتاری تبدیل شد و تا امروز ادامه یافته است. این نوع نوشتاری ساده، منجر به ظهور انواع ادبی جدید در ادبیات تهران و ایران شد که از آن جمله می‌توان به «نثر روزنامه‌نویسی و طنزنگاری» (مانند روزنامه صوراسرافیل دهخدا)، «نثر داستان‌نویسی» (مانند سووشون سیمین دانشور)، «نثر ادبیات نمایشی» (مانند نمایشنامه‌های بهرام بیضایی)، «نثر تحقیقی_علمی» (نثر دانشگاهی)<ref>شمیسا، سبک‌شناسی نثر، ۱۳۸۳ش، ص254-255.</ref> و «نثر ترجمه» (برگردان آثار مختلف از زبان‌های گوناگون به زبان فارسی) اشاره کرد.
 
<br>


==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع==  
 
*اطلس کامل تهران، به‌تحقیق سعید بختیاری، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، 1385ش.
==منابع==
*اطلس کلان‌شهر تهران، مرکز اطلاعات جغرافیایی شهر تهران، تهران، 1384ش.
{{آغاز منابع}}
*بهرام سلطانی، کامبیز، اندازه گیری آلودگی هوای تهران، آبادی، تهران، س 3، شماره 12، 1373ش.
* «استان تهران در یک نگاه»، سازمان جهاد کشاورزی استان تهران، تاریخ بازدید: ۲ خرداد ۱۴۰۱ش.
*تکمیل همایون، ناصر، تهران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1382ش.
* * «چرا تهران پایتخت شد؟»، سایت تاریخ ایران، تاریخ بارگذاری: 21 فروردین 1396ش.
*«تمدن 3 هزار ساله ایران زیر برج‌های تهران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 23 بهمن 1391ش.
* «نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، دانشنامه دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1401ش.
*جغرافیای استان تهران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1382ش.
* ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به‌تحقیق لسترنج و نیکلسن، کیمبریج، بی‌نا، ۱۳۳۹ق.
*«چرا تهران پایتخت شد؟»، وب‌سایت خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 21 فروردین 1396ش.
* ابوالحسن گلستانه، مجمل التواریخ، به‌تحقیق مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۶ش.
*فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های ایران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370ش.
* ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به‌تحقیق غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران، زرین، ۱۳۶۹ش.
*محمودیان، علی‌اکبر، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، به‌تحقیق هوشنگ قاسمی و دیگران، تهران، 1384ش.
* اتحادیه، منصوره، اینجا طهران است، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۷۷ش.
*مدنی‌پور، علی، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، ترجمه حمید زرآزوند، تهران، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، 1381ش.
* اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ رضازاده شفق، تهران، هیرمند، ۱۳۳۷ش.
*«نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 1 خرداد 1401ش.
* آذری دمیرچی، علاءالدین، جغرافیای تاریخی ورامین، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸ش.
* آرین‎‌پور، یحیى، از نیما تا روزگار ما، تهران، زوار، ۱۳۷۴ش.
* استرآبادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، به‌تحقیق عبدالله انوار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۱ش.
* استعلامی، محمد، بررسی ادبیات امروز، تهران، رز، ۱۳۵۰ش.
* اسکرس، جنیفر، م.، «نقش معماری در پیدایش تهران»، تهران پایتخت دویست ساله، به‌تحقیق شهریار عدل و برنار اوکارد، ترجمۀ احمد سیدی و فاطمه وثوقی خزایی، تهران، ۱۳۷۵ش.
* اطلس راهنمای استان‌های ایران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۱ش.
* اطلس کامل تهران، به‌تحقیق سعید بختیاری، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۵ش.
* اطلس کلان‌شهر تهران، مرکز اطلاعات جغرافیایی شهر تهران، تهران، ۱۳۸۴ش.
* اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، به‌تحقیق سعید بختیاری، تهران، 1383ش.
* اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، مرآة البلدان، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
* افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش.
* اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۴ش.
* آیت‌اللهی، محمدرضا، مقدمه بر صنعت استان تهران، تهران، ۱۳۷۹ش.
* بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قم، بی‌نا، ۱۳۵۰ش.
* بهرام سلطانی، کامبیز، اندازه‌گیری آلودگی هوای تهران، آبادی، تهران، س ۳، شماره ۱۲، ۱۳۷۳ش.
* پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه ‎نگاری ایرانیان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷ش.
*تکمیل همایون، ناصر، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
* «تمدن ۳ هزار ساله ایران زیر برج‌های تهران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: ۲۳ بهمن ۱۳۹۱ش.
* جعفری، عباس، دایره‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش.
* جغرافیای استان تهران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۸۲ش.
* جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۶ش.
* جواهرکلام، عبدالعزیز، تاریخ تهران، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۵ش.
* «چرا تهران پایتخت شد؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: ۲۱ فروردین ۱۳۹۶ش.
* حکمت، علـی‎اصغر، «شعر فارسـی در عصـر معاصر»، نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران، تهران، ۱۳۲۶ش.
* خانلری، پرویز، «نثر فارسی در دورۀ اخیر»، نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران، تهران، ۱۳۲۶ش.
* خانلری، پرویز، دستور تاریخی زبان فارسی، به‌تحقیق عفت مستشارنیا، تهران، سمت، ۱۳۷۲ش.
* درگاه ملی آمار ایران.
* دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمۀ شعاع‌الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۴۸ش.
* ذکاء، یحیى، تاریخچۀ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹ش.
* رازی، امین‌احمد، هفت اقلیم، به‌تحقیق جواد فاضل، تهران، علی‌اکبر علمی، ۱۳۴۰ش.
* راوندی، محمد، راحة الصدور، به‌تحقیق محمداقبال، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۳ش .
* زرین‎کوب، عبدالحسین، سیری در شعر فارسی، تهران، سخن، ۱۳۶۷ش.
* زرین‌کوب، عبدالحسین، نقد ادبی، تهران، مؤسسه فرهنگی مدرسه برهان، ۱۳۶۱ش.
* سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران، تهران، ۱۳۸۴ش.
* سالنامه آماری استان تهران، ۱۳۸۳ش.
* سام‎میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به‌تحقیق رکن‎ الدین همایون فرخ، تهران، کتابخانه ملی ایران، ۱۳۴۷ش.
* شفیعی کدکنی، محمدرضا، ادبیات فارسی، به‌تحقیق حجت ‎الله اصیل، تهران، نی، ۱۳۷۸ش.
* شفیعی کدکنی، محمدرضا، ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران، توس، ۱۳۵۹ش.
* شمیسا، سیروس، سبک‎شناسی شعر، تهران، فردوس، ۱۳۷۴ش.
* شمیسا، سیروس، سبک‎‌شناسی نثر، تهران، میترا، ۱۳۸۳ش.
* شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
* صفا، ذبیح ‎الله، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، تهران، ققنوس، ۱۳۶۳ش.
* صفحه‌های مرتبط
* صورتگر، لطفعلی، منظوم‌های غنایی ایران، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۴ش.
* ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران، کلاله خاور، ۱۳۳۲ش.
* عدل، شهریار، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، تهران پایتخت دویست ساله، به‌تحقیق شهریار عدل و برناد اورکاد، ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم، تهران، ۱۳۷۵ش.
* *فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های ایران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۰ش.
* فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1383ش.
* قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۴ق.
* کامبخش‌فرد، سیف‌الله، «کاوش در قبور باستانی قیطریه»، باستان‌شناسی و هنر ایران، تهران، شماره 2، ۱۳۴۸ش.
* کامبخش‌فرد، سیف‌الله، تهران سه هزار و دویست ساله براساس کاوش‌های باستان‌شناسی، تهران، فضا، ۱۳۷۰ش.
* کامبخش‌فرد، سیف‌الله، نگاهی به تهران در سه هزار سال پیش، ترجمۀ کلود کرباسی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و کردشگری، ۱۳۸۰ش.
* کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، دانشگاه ملی ایران، ۱۳۵۵ش.
* کریمان، حسین، قصران، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۶ش.
* محجوب، محمدجعفر، ادبیات عامیانۀ ایران، به‌تحقیق حسن ذوالفقاری، تهران، چشمه، ۱۳۸۲ش.
*  محمودیان، علی‌اکبر، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، به‌تحقیق هوشنگ قاسمی و دیگران، تهران، ۱۳۸۴ش.
* مدنی‌پور، علی، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، ترجمه حمید زرآزوند، تهران، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، ۱۳۸۱ش.
* مستوفی، نزهة القلوب، به‌تحقیق لسترنج، لیدن، بی‌نا، ۱۳۳۱ق.
* معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، دانشگاهی، ۱۳۸۱ش.
* معیرالممالک، دوستعلی، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‎ شاه، تهران، علمی، بی‌تا.
* موسوی‌اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، تهران، اقبال، ۱۳۶۳ش.
* نفیسی، سعید، شاهکارهای شعر فارسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۰ش.
* «نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
* هدایت، رضاقلی، روضة الصفا، تهران، اساطیر، ۱۳۳۹ش.
* هدایت، رضاقلی، مجمع‎ الفصحا، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۲ش.
* همایی، جلال‌الدین، مقدمه بر حبیب ‎السیر خواندمیر، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۳ش.
* همایی، جلال‌الدین، مقدمه بر دیوان سروش اصفهانی، به‌تحقیق محمدجعفر محجوب، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۰ش.
* همایی، جلال‌الدین، مقدمه و حواشی بر دیوان طرب، تهران، فروغی، ۱۳۴۲ش.
* Brown, E. G., A Literary History of Persia, Cambridge, 1959.
* Clavijo, R.G., Narrative of the Embassy, tr. C.R., Markham, New Delhi, 2001.
* Hanway, J., The Revolutions of Persia, London, 1753.
* Lockhart, L., The Fall of the Ṣafavīd Dynasty and the Afghan Occupation of Persia, Cambridge, 1958.
* Rypka, J., History of Iranian Literature, Dordrecht, 1968.
{{پایان منابع}}
 
{{ایران-افقی}}
 
[[رده:پایتخت‌های ایران]]
[[رده:شهرهای استان تهران]]
[[رده:شهرهای ایران]]
[[رده:تهران]]
 
 
{{#seo:
|title=شهر تهران کجاست؟ آشنایی با پایتخت ایران از گذشته تا امروز - ویکی زندگی
|title_mode=Replaced Title
|keywords=تهران, شهر تهران, پایتخت ایران, جاهای دیدنی تهران, سفر به تهران, تاریخچه تهران, برج میلاد
|description=تهران، پایتخت ایران و پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا، در دامنه کوه البرز قرار دارد. با تاریخچه این کلان‌شهر از دوره قاجار تا چهره نوین امروزی آن آشنا شوید - ویکی زندگی
}}

نسخهٔ کنونی تا ۱۴ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۴:۲۵

نقشه استان تهران
نقشه استان تهران

تهران؛ پایتخت ایران و شهری در استان تهران.
تهران، پایتخت ایران، شهری با تاریخ چند هزار ساله و زندگی مدرن است که در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز گسترده شده است. این کلان‌شهر ۹۰۰ کیلومتر مربعی، با ۲۲ منطقه و بیش از ۸ میلیون جمعیت، پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا و دومین کلان‌شهر خاورمیانه محسوب می‌شود. تهران، از گذشته‌ای خوش‌آب‌وهوا و باغ‌دار، در دوره‌های صفوی و قاجار به اهمیت و شکوه خود افزود و در دوران پهلوی با ساخت‌وسازهای مدرن، دانشگاه‌ها، خیابان‌ها و اتوبان‌ها، چهره‌ای نوین یافت.

امروزه این شهر، مرکز اقتصاد، صنایع بزرگ و خدمات متنوع ایران است و سهمی بیش از ۲۱ درصد در تولید ناخالص داخلی کشور دارد. با وجود چالش‌هایی همچون آلودگی هوا، گسل‌های لرزه‌خیز و کمبود آب، تهران جذابیت‌های فراوانی دارد؛ از برج میلاد و پل طبیعت گرفته تا طبیعت زیبای دربند، درکه و توچال. اقلیم این شهر متنوع است و اختلاف ارتفاع شمال و جنوب آن، بر دما، بارش و کیفیت هوا تأثیر می‌گذارد.

تقسیمات کشوری تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
شمال شهر تهران
نمایی از شمال شهر تهران

در سال ۱۳۷۵ش، قسمت‌هایی از شهرستان‌های مجاور تهران، یعنی ری، شمیرانات و اسلامشهر نیز به شهر تهران اضافه شدند و کالبد این شهر را وسعت دادند.[۱] امروزه، شهر تهران دارای ۲۲ منطقه و ۱۱۲ ناحیه شهرداری است.[۲] شهرستان تهران، بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، دارای 3 بخش (مرکزی، کن و آفتاب)، 1 شهر (شهر تهران) و 4 دهستان (سیاهرود، سولقان، آفتاب و خلازیر) است.[۳]

جمعیت تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شهر تهران، امروزه، به‌عنوان ۲۴امین شهر پرجمعیت جهان، پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا و دومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه به‌شمار می‌رود. کلان‌شهر تهران، در سال‌های اخیر، از نظر اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و جمعیتی نیز توسعه یافته است.[۴]

جمعیت این شهر در ۱۳۸۵ش در حدود ۷٬۷۹۷٬۵۲۰ نفر بوده که در ۱۳۹۵ش به ۸٬۶۹۲٬۷۰۶ نفر افزایش یافته است. بخش قابل توجهی از این افزایش جمعیت، به‌دلیل مهاجرت مردم از شهرهای اطراف تهران و نیز روستاها به‌سمت تهران بوده است. توزیع جمعیت نیز در این کلان‌شهر بسیار نامتعادل بوده و تراکم جمعیت در بخش‌های جنوبی تهران نسبت به بخش‌های شمالی آن، بسیار بیش‌تر است.

تاریخ تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تهران در قرن ۶ قمری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نام تهران، از سده ۶ق به بعد، شهرت یافته و در منابع مورخان و جغرافی‌دانان، به آن اشاراتی صورت گرفته است.[۵] برای مثال، ابن‌بلخی، در قرن ۶ق به انار طهرانی اشاره کرده است.[۶] در وقایع توصیف‌شده در کتب تاریخ‌نگاران، منطقه تهران، از اواسط سده ۶ق، نسبت به دولاب، از شهرت بیش‌تری برخوردار شده است.[۷]

تهران در قرن ۷ قمری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
ذکریای قزوینی
زکریا بن محمد بن محمود مکمونی قزوینی ملقب به زکریای قزوینی (۶۰۰–۶۸۲)، جغرافی‌دان، دانشمند، تاریخ‌نویس و فیلسوف ایرانی، قرن هفتم هجری قمری و از اعضای دارالحکمه بود.

یاقوت حَمَوی، در سال ۶۱۷ق، تهران را منطقه‌ای در فاصله یک فرسنگی از ری معرفی کرده و آن را روستایی بزرگ شامل ۱۲ محله دانسته که باغ‌ها و بستان‌های آن، درهم‌تنیده بوده و به‌عنوان مانعی در برابر تاخت‌وتاز دشمنان شناخته می‌شد.[۸] زکریای قزوینی نیز در نیمه دوم قرن ۷ق، گفته‌های یاقوت را تأیید کرده است. او، خانه‌های زیرزمینی تهرانی‌ها را به «سوراخ موش کور» تشبیه کرده است؛[۹] ورودی این خانه‌ها، دهلیزهای تنگ و تاریکی بوده که به‌منظور دفاع در برابر دشمنان، تعبیه شده بودند.[۱۰]

تهرانی‌ها، در زمان حمله دشمنان به این خانه‌ها پناه می‌بردند. کارکرد دیگر این خانه‌های زیرزمینی، در امان ماندن از سرمای زمستان و گرمای تابستان بوده است.[۱۱] با حمله مغول به شهر ری (۶۱۷ق)، بسیاری از مردم آن منطقه به تهران مهاجرت کردند و تهران، کم‌کم به شهری با سلایق مختلف تبدیل شد و خانه‌های زیرزمینی تهران دیگر مورد استقبال همگان نبود.[۱۲]

تهران در قرن ۸ قمری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تهران در قرن ۸ق، یکی از مناطق شناخته‌شده ایران در نزدیکی ری بود.[۱۳] این اعتبار، پس از افول ورامین در رویدادهای اواخر قرن ۸ق، در دوره ایلخانیان، دو چندان شد.[۱۴] کلاویخو، فرستاده پادشاه اسپانیا این شهر را بزرگ و خرم توصیف کرده که دارای وسایل آسایش بوده است.[۱۵]

تهران در قرن ۹ قمری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تهران در دوره تیموریان در محدوده‌ای قرار داشت که از جنوب‌شرق به بقعه سیداسماعیل، از شمال‌شرق به بقعه امام‌زاده یحیی، از جنوب به بقعه امام‌زاده زید و از جنوب‌غرب به بقعه امام‌زاده سید نصرالدین محدود می‌شد. وجود این امامزادگان نشان‌دهنده گرایش مردم این منطقه به مذهب شیعه بوده است. حمدالله مستوفی نیز مردم ری و اطراف آن را شیعه اثناعشری معرفی کرده است.[۱۶]

تهران در قرن ۱۰ قمری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در دوره شاه طهماسب صفوی، تهران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی مهم خود در مسیر خراسان، مازندران و آذربایجان و وجود باغ‌های پربار، امامزادگان متعدد و شکارگاه‌های مناسب، مورد توجه ویژه قرار گرفت.[۱۷] شاه طهماسب دستور ساخت بارو و حصاری با ۱۱۴ برج و چهار دروازه را داد تا تهران به دژی مستحکم و سپر دفاعی پایتخت قزوین تبدیل شود.[۱۸]

تهران در قرن ۱۰ق، از سمت شمال به خیابان چراغ برق (امیرکبیر)، میدان توپخانه و خیابان سپه، از سمت شرق به خیابان ری، از سمت جنوب به خیابان مولوی و از سمت غرب به خیابان شاپور (وحدت اسلامی) محدود بوده است.[۱۹] پس از ساخت بارو، نخستین بناهایی مانند حمام، تکیه و مدرسه به دستور خواهر شاه‌طهماسب ساخته شدند.[۲۰] تهران بعدها به شهر حاکم‌نشین ولایت ری تبدیل شد و برخی جهانگردان آن را بزرگ‌تر و معتبرتر از قزوین می‌دانستند.[۲۱]

تهران در قرن ۱۱ قمری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مسجد جامع تهران - اقامه نماز در دوره قاجار در مسجد جامع
اقامه نماز در دوره قاجار در مسجد جامع - آلبوم کاخ گلستان

در گزارشی از یک جهانگرد (۱۰۳۷ق)، آمده است که تهران، شهری بزرگ با ۳ هزار خانه خشتی و سفیدرنگ بوده است. بازار این شهر، دو بخش مسقف و روباز داشت. از آب رودی دو شاخه نیز که از میان شهر می‌گذشت، برای آبیاری کشت‌زارها و باغ‌های بی‌شمار این منطقه استفاده می‌شد. برخی گزارش‌ها، تعداد نفوس تهران را در آن روزگار، ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر برآورد کرده‌اند.[۲۲]

هسته مرکزی مسجد جامع تهران، در زمان حکومت شاه عباس دوم، در ۱۰۷۲ق، بنا شد. این مسجد، در دوره قاجاریان توسعه یافت. آخرین پادشاهان صفوی نیز در تهران قصری ساختند که به‌نام «عمارت سلطانی» معروف بود.[۲۳] در این دوران، تهران، دستخوش وقایع سیاسی و اجتماعی بسیاری بود.

تهران در قرن ۱۲ قمری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از سقوط اصفهان به دست محمود افغان در ۱۱۳۵ق، تهران نیز به تصرف اشرف افغان درآمد[۲۴] و به‌مدت ۵ سال پایگاه نظامی او در برابر مخالفانش بود. افغان‌ها بناهایی مانند بخش‌هایی از ارگ سلطنتی و دروازه اسدالدوله را ساختند.[۲۵] این دروازه در دوره ناصرالدین شاه به‌نام «دروازه دولت» تغییرنام یافت.[۲۶] اشرف افغان در ۱۱۴۲ق شکست خورد و تهران توسط نادرشاه تحت کنترل درآمد.[۲۷] سپس کریم‌خان زند تهران را مرکز حکومت خود قرار داد و ساختمان‌های حکومتی مهمی ساخت.[۲۸] در نهایت، آقامحمدخان قاجار پس از چندین تلاش، تهران را تسخیر و در ۱۲۰۰ق آن را پایتخت کرد.[۲۹]

تهران در قرن ۱۳ قمری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
تصویر آقا محمدخان
نگاره‌ای از آقا محمدخان، بنیان‌گذار قاجاریان، که تهران را پایتخت خواند.

برخی محققان موقعیت راهبردی جنگی تهران، خودکفایی اقتصادی، نزدیکی به گرگان محل استقرار ایل قاجار و نزدیکی به ری را از دلایل انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت توسط آقامحمدخان می‌دانند.[۳۰] در دوره قاجار، تهران پیشرفت چشمگیری کرد، به‌ویژه در دوره ناصرالدین شاه که ادارات، بیمارستان‌ها، دارالفنون، راه‌ها و نقشه جدید شهر تأسیس شدند و جمعیت شهر به حدود ۲۵۰ هزار نفر رسید.[۳۱] در نیمه دوم قرن ۱۳ق، با روی کار آمدن پهلوی‌ها، پروژه مدرن‌سازی تهران آغاز شد؛ دانشگاه، بیمارستان‌ها، ورزشگاه‌ها، کتابخانه‌ها، موزه‌ها و زیرساخت‌های حمل‌ونقل به این شهر اضافه شدند.

تهران در قرن ۱۴ قمری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

آغاز قرن ۱۴ قمری در ایران، با انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ش، مصادف شد. پس از آن، در سال‌های جنگ تحمیلی رژیم بعثی عراق، تهران بارها مورد حملات موشکی قرار گرفت. تهران، به‌دلیل انقلاب و جنگ، نزدیک به یک دهه از پیشرفت بازماند. اما پس از آن، جمهوری اسلامی به ساخت‌وسازهای مکرر و توسعه این شهر همت گماشت. از جمله بناهای جدید ساخته‌شده در تهران می‌توان به «برج میلاد» اشاره کرد.

پیدایش آثار تاریخی در تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
تهران دوران پهلوی - ساختمان تلگرافخانه در میدان توپخانه
ساختمان تلگرافخانه در میدان توپخانه در دههٔ۱۳۳۰

مورخان، قدمت بسیار زیادی را به تهران نسبت داده و معتقدند که تاریخچه زندگی در شهر تهران، به دوران نوسنگی برمی‌گردد. در ۱۳۹۳ش، اسکلت انسانی متعلق به حدود ۷۰۰۰ سال پیش در منطقه مولوی تهران کشف شد. در ۱۳۹۴ش نیز اسکلتی دیگر به‌همراه ابزارهای سنگی در نزدیکی همان منطقه کشف شد. سایر بررسی‌های باستان‌شناسی در سراسر شهر تهران نیز حکایت از حضور تمدن چند هزار ساله در این منطقه دارد.[۳۲]

همسایگان شهرستان تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شهرستان تهران، از سمت شمال به شهرستان شمیرانات، از سمت غرب به شهرستان کرج، از سمت شرق به شهرستان دماوند و از سمت جنوب به شهرستان‌های پاکدشت، ری، اسلامشهر و شهریار می‌رسد.[۳۳]

جغرافیای تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مساحت شهر تهران، در حدود ۹۰۰ کیلومتر مربع است که مختصات جغرافیایی آن نیز میان °۵۱ و ´۲ تا °۵۱ و ´۳۶ طول شرقی و °۳۵ و ´۳۴ عرض شمالی در دامنه‌های جنوبی کوهستان البرز مرکزی است.[۳۴] تهران، از جمله شهرستان‌های واقع در کوهپایه‌های البرز مرکزی است. این شهرستان، دشتی هموار است که با حرکت از سمت شمال به جنوب آن، شاهد کاهش ارتفاعات و افزایش دما در آن خواهیم بود.

بخش کن، در شمال غربی این شهرستان، ناحیه‌ای کوهستانی است که رود «سولقان» نیز در آن جریان دارد.[۳۵] از جمله کوه‌های بلند موجود در این بخش می‌توان به «پهن حصار»، «رَندان»، «گندم چال»، «بندعیش» و «بندحصار» اشاره کرد. این کوه‌ها، بلندترین قله‌های شهرستان تهران محسوب می‌شوند. همچنین، کوه‌های «توچال»، «سوهانک»، «کلک‌چال» و «دارآباد» در شهرستان شمیرانات نیز در مناطق شمالی این شهرستان واقع شده‌اند.[۳۶]

اقلیم تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اقلیم شهر تهران، خشک معتدل و خشک سرد و مدیترانه‌ای است. اختلاف در ارتفاع مناطق شمالی و جنوبی شهر تهران، گسترش کالبد فضای شهری و فعالیت‌های انسانی متعدد، بر آب‌وهوای این منطقه تأثیر به‌سزایی گذاشته است، مانند کاهش بارش برف، افزایش گرمای تابستان و پدیده وارونگی دما در فصول سرد سال. همچنین در سطح شهر تهران، به‌دلیل اختلاف ارتفاع، شاهد تفاوت در دمای هوا هستیم. برای مثال، بخش مرکزی و شرقی شهر تهران، دارای آب‌وهوایی گرم‌تر نسبت به قسمت‌های شمال‌غربی هستند. بخش شمالی شهر تهران، به‌دلیل دور بودن از بخش‌های صنعتی شهر، بافت نامتراکم، وجود باغ‌های متعدد و کهن و فضای سبز حاشیه بزرگراه‌ها، خنک‌ترین منطقهٔ این شهر به‌حساب می‌آید.[۳۷]

در شهر تهران، مرداد گرم‌ترین و دی سردترین ماه سال است. از جمله جریان‌های هوایی موجود در محدوده شهر تهران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

  1. باد محلی نسیم توچال؛
  2. بادهای منطقه‌ای جنوبی و جنوب‌شرق؛
  3. بادهای غربی (که معمولاً منجر به پاک شدن هوای تهران می‌شود).[۳۸]

میزان بارندگی در تهران نیز در سال‌های اخیر کاهش یافته است. میانگین بارندگی سالانه در شهر تهران، از ۲۴۶ میلی‌متر در قسمت‌های جنوبی تا ۴۲۰ میلی‌متر در بخش‌های شمالی متغیر است.[۳۹]

آب‌وهوای تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شهرستان تهران، دارای ویژگی‌های آب‌و‌هوایی متنوعی است. در قسمت جنوبی این شهرستان، آب‌و‌هوایی گرم و خشک، در نواحی مرکزی آب‌و‌هوایی معتدل و در نواحی شمالی نیز آب‌و‌هوایی متمایل به سرد وجود دارد.[۴۰]

اقتصاد و اشتغال در تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
ساختمان بورس اوراق بهادار تهران
ساختمان بورس اوراق بهادار تهران در سعادت‌آباد

شهر تهران، به‌دلیل پایتخت بودن، کانون اقتصادی ایران است. متخصصان بر این باورند که اقتصاد شهر تهران، بر پایه مدیریت اقتصاد ملی استوار بوده و بخش قابل توجهی از جمعیت این شهر در ارگان‌های دولتی (وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های دولتی) مشغول به فعالیت هستند.[۴۱] علاوه‌بر بخش اداری، اشتغال در صنایع بزرگ و مهم ملی ایران نیز، از دیگر گزینه‌های افراد در تهران است. صنایع مهمی همچون ماشین‌آلات و تجهیزات فلزی، صنایع غذایی، شیمیایی، چوب، معدن، کاغذ و فلزات پایه نیز در این شهر حضور دارند.[۴۲]

بخش‌های تجاری و خدماتی در تهران، از رونق چشم‌گیری در سال‌های اخیر برخوردار بوده است. بیش‌ترین سهم اشتغال در بخش خدمات نیز در حوزه‌های خدمات عمومی، اجتماعی و خصوصی است. واحدهای خرده‌فروشی و عمده‌فروشی متعدد بخش خدمات، که بیش‌تر مرتبط با تجارت و تهیه موادغذایی هستند، مشغول به فعالیت هستند.[۴۳]

جمعیت زنان شاغل در تهران، نسبت به سایر شهرهای ایران در حدود دوبرابر است که یکی از دلایل آن، افزایش سریع سطح تحصیلات زنان در این کلان‌شهر است. این موضوع، علاوه‌بر اشتغال زنان، تغییراتی را در جغرافیای اجتماعی شهر تهران ایجاد کرده است.[۴۴] بر اساس آمار منتشر شده در سال ۱۳۹۵ش، سهم تهران در تولید ناخالص داخلی ایران حدود ۲۱ درصد بوده که بیانگر نقش مهم این شهر در اقتصاد ایران است.

ناهمواری‌های تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
نمای تهران
سراسرنمایی از تهران در طول روز (فروردین ۱۳۹۸)

شهر تهران، از سمت شمال به رشته‌کوه‌های البرز، از سمت شرق به کوه‌های منفرد سه‌پایه، هزار دره، سرخه‌حصار و بی‌بی شهربانو، از سمت غرب به رودخانه کن و از سمت جنوب نیز به دشت ورامین و دشت شهریار می‌رسد. بخش شمالی شهر تهران به کوه‌های متعدد ختم می‌شود و امکان توسعه بیش‌تر این کلان‌شهر از این سمت را محدود کرده است.[۴۵]
ناهمواری‌های موجود در تهران را می‌توان به دو بخش کوهپایه‌ای و دشتی تقسیم کرد. کوهپایه‌های البرز تا قسمت جنوبی شهرری، دارای تپه‌های کوچک و بزرگ متعددی است. در همین مسیر، برخی از بناها بر تپه‌های بلند و برخی دیگر بر روی زمین‌های هموار ساخته شده‌اند.[۴۶]

از جمله قسمت‌های کوهپایه‌ای تهران می‌توان به بلندی‌های سعادت‌آباد، عباس‌آباد، ارمنیه، محمودیه، الهیه، قیطریه و فرمانیه اشاره کرد. از جمله نواحی هموار این کلان‌شهر نیز می‌توان به دشت تهران و دشت ری_تهران اشاره کرد. پژوهشگران، دشت تهران را محصول فرسایش رشته‌کوه‌های جنوبی البرز می‌دانند که وسیع‌ترین بخش این شهر را شامل می‌شوند.

گسل‌های لرزه‌خیز تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

زمین‌شناسان، پس از بررسی‌های بسیار، تهران را از جمله شهرهای قرار گرفته بر روی گسل‌های لرزه‌خیز یافته‌اند، مانند گسل شمال تهران، مشا، نیاوران، کوثر، شمال ری، جنوب ری، کهریزک و دارآباد. توسعه و آبادی این شهر، منجر به ساخت‌وسازهای فراوانی بر روی این گسل‌ها شده که همگی زلزله‌خیز هستند. علاوه‌بر آن، در دشت تهران و ری، شکستگی‌های متعددی نیز وجود دارند که درصورت وقوع زلزله، امکان جابه‌جایی و لغزش آن‌ها بسیار است. از نظر متخصصان، گسل‌های مشا و گرمسار، فعال‌ترین گسل‌های تهران هستند.

گردشگری تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
برج آزادی
برج آزادی تهران

تهران، از جمله مهم‌ترین مراکز گردشگری ایران محسوب شده و دارای اماکن جذابی مانند کاخ‌ها، موزه‌ها، برج آزادی، پل طبیعت و برج میلاد است. همچنین، این شهر دارای اماکن طبیعی زیبایی همچون دربند، درکه و توچال است.

آلودگی هوای تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
آلودگی تهران
تصویری از آلودگی تهران

شهر تهران، در دهه‌های اخیر، به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان شناخته می‌شود که این آلودگی شامل آب، هوا، خاک و نیز آلودگی صوتی است. پدیده وارونگی هوا، کارگاه‌ها و کارخانه‌های متعدد داخل شهری، استفاده بی‌رویه از وسایل نقلیه و مصرف سوخت‌های فسیلی را از جمله عوامل أثرگذار بر این آلودگی می‌دانند.[۴۷]

آب و رودخانه‌ها در تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
رودخانه دربند
رودخانه رفاهی تفریحی دربند

از جمله جریان‌های آبی طبیعی شهر تهران می‌توان به رودخانه‌های دربند (جعفرآباد)، حصارک (کن)، درکه، گلابدره، دارآباد و فرحزاد اشاره کرد که رودخانه‌هایی کوچک، کم‌آب و فصلی هستند. آب موجود در این رودخانه‌ها، در تأمین آب شهری تهران هیچ نقشی نداشته و تنها در آب‌یاری باغ‌های روستاهای اطراف آن‌ها استفاده می‌شوند. در سال‌های اخیر، متخصصان به فکر ساخت سدهایی بر روی برخی از این رودخانه‌ها هستند تا در تأمین آب شهری از آن‌ها استفاده کنند.[۴۸]
آب مورد استفاده در شهر تهران، از طریق رودخانه‌های کرج، جاجرود، لار و طالقان تأمین می‌شود که سدهای مهم امیرکبیر و لتیان، بر روی آن‌ها ساخته شده‌اند. علاوه بر آب‌های سطحی، به‌منظور تأمین آب مورد نیاز در شهر تهران، چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیقی حفر شده‌اند که منجر به تخلیه‌شدن آب‌های زیرزمینی می‌شوند.[۴۹] این آب‌ها، برای تصفیه شدن، به تصفیه‌خانه‌های جلالیه (تصفیه‌خانه شماره ۱)، کن (تصفیه‌خانه شماره ۲)، تهران‌پارس (تصفیه‌خانه شماره ۳ و ۴) و مینی‌سیتی (تصفیه‌خانه شماره ۵) هدایت می‌شوند.

استان تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

همسایگان استان تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

استان تهران، از سمت غرب به استان البرز (دشت کویر و دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز)، از سمت شمال به استان مازندران، از سمت غرب به استان قزوین، از سمت جنوب به استان قم، از سمت جنوب‌غرب به استان مرکزی و از سمت شرق نیز به استان سمنان راه دارد.[۵۰]

تقسیمات کشوری استان تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

استان تهران، بر اساس تقسیمات کشوری ۱۳۹۵ش، دارای ۱۶ شهرستان (اسلامشهر، پاکدشت، پیشوا، ملارد، قدس، بهارستان، قرچک، تهران، پردیس، دماوند، رباط کریم، ری، شمیرانات، شهریار، فیروزکوه و ورامین) و ۴۵ شهر است.

ناهمواری‌های استان تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

استان تهران از نظر ناهمواری‌های موجود در آن، به سه بخش کوهستانی، کوهپایه‌ای و دشت (پست و هموار) تقسیم می‌شود. ارتفاع زمین، در نقاط مختلف این استان بسیار متفاوت و دارای اختلاف سطحی در حدود سه هزار متر است.
بخش‌های شمالی تهران، جزئی از البرز مرکزی و جزء مناطق کوهستانی این استان محسوب می‌شوند. ارتفاع این بخش از سطح دریا، در حدود ۱۵۰۰ متر است. این ناحیه کوهستانی، هرچند، از نظر آب‌وهوایی (تأمین آب، تعدیل درجه هوا) تأثیری به‌سزا در این استان داشته، اما از نظر جذب جمعیت نقش مهمی را ایفا نمی‌کند.[۵۱]

این ناحیه مرتفع و کوهستانی، علاوه‌بر کوه‌های بلند واقع در شمال استان، شامل کوه‌های پراکنده و کم‌ارتفاع دیگری در جنوب و شرق دشت تهران نیز هست، مانند کوه‌های حسن‌آباد در جنوب، بی‌بی شهربانو و القادر در جنوب‌شرقی و نیز بلندی‌های قصر فیروزه در شرق دشت تهران.[۵۲]
ناحیه کوهپایه‌ای استان تهران نیز شامل دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی است که محل مناسبی برای سکونت شهری و روستایی به‌حساب آمده و در نتیجه شهرها و روستاهای بسیاری در این نواحی شکل گرفته‌اند. در ناحیه کوهپایه‌ای موجود در استان تهران، به‌دلیل وجود رسوبات در سطح زمین، سفره‌های آب زیرزمینی متعددی تشکیل شده است. مردم، از این سفره‌ها برای تأمین آب مورد نیاز کشاورزی و آشامیدنی خود استفاده می‌کنند.[۵۳]

ناحیه پست و هموار استان تهران نیز از دشت‌های جنوبی کوهپایه‌ای البرز مرکزی شروع و تا دشت ورامین در شرق استان ادامه یافته است. این دشت، در حقیقت، از رسوب سیلاب و آبرفت‌های رودخانه‌های بخش کوه‌پایه‌های جنوبی البرز تشکیل شده و به شوره‌زارهای حاشیه دشت کویر ختم می‌شود.[۵۴]

پوشش گیاهی استان تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پوشش گیاهی موجود در این استان، تحت تأثیر آب‌وهوا، وضعیت ناهمواری، نوع خاک و منابع آبی در این منطقه قرار گرفته است. در قسمت‌های شمالی استان، به‌دلیل بارش زیاد باران، پوشش گیاهی از وضعیت مناسب‌تری برخوردار بوده و مراتع و جنگل‌های پراکنده‌ای نیز در این منطقه وجود دارند. گونه‌های گیاهی عمده‌ای در منطقه شمالی استان وجود دارند مانند بنه، گز، خاکشیر، شیرین‌بیان، قیاق، گون، آویشن، خزه و کنگر.
برعکس، در مناطق جنوبی استان تهران، به‌دلیل بارش کم و نیز شوری زمین، درختچه‌ها و بوته‌های مقاومی می‌رویند که از آن جمله می‌توان به خارشتر، گز و اِشلُن اشاره کرد.
علاوه‌بر پوشش گیاهی طبیعی این استان، تعدادی پارک جنگلی نیز به‌منظور تصفیه هوا، جلوگیری از توسعه شهر، جلوگیری از فرسایش خاک و ایجاد گردشگاه، ایجاد شده است.[۵۵] از جمله پارک‌های جنگلی این استان می‌توان به پارک چیتگر (در غرب استان)، پارک جنگلی لویزان (در شمال شرق استان)، سوهانک، وردآورد، سرخه‌حصار و توسکا اشاره کرد.

آب‌وهوای استان تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

آب‌وهوای استان تهران، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی آن، به دو بخش متفاوت تقسیم شده است: ۱. معتدل کوهستانی (در نواحی مرتفع)؛ ۲. نیمه صحرایی (در دشت‌ها و نواحی پست).
محققان، آب‌وهوای استان تهران را متأثر از ۳ عامل اصلی جغرافیایی این استان یعنی ارتفاعات شمالی، وزش بادهای غربی و دشت کویر جنوبی استان، می‌دانند. وجود بخش‌های کویری در جنوب استان، به‌عنوان عاملی منفی در آب‌وهوای تهران محسوب شده و موجب گرم و خشکی هوا و نیز وجود گردوغبار در این منطقه شده است. درحالی‌که، بخش‌های مرتفع استان را به‌عنوان عاملی مثبت و تعدیل‌کننده آب‌وهوای سطح استان در نظر می‌گیرند.[۵۶]

دمای استان، با حرکت از سمت شمال به جنوب، هم‌زمان با کاهش ارتفاع، افزایش یافته و از میزان بارندگی نیز کاسته می‌شود. میانگین بارش سالانه در قسمت‌های مرتفع در حدود ۵۰۰ میلی‌متر و در قسمت‌های پست در حدود ۱۰۰ میلی‌متر برآورد شده است.

منابع آبی استان تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در استان تهران، رودخانه‌های دائمی و فصلی متعددی از رشته‌کوه البرز سرچشمه گرفته و در سطح این استان جریان می‌یابند. از آن جمله می‌توان به رودخانه‌های همیشگی کرج (۲۴۵ کیلومتر)، جاجرود (۱۴۰ کیلومتر)، لار (۷۰ کیلومتر)، حبله‌رود (۲۴۰ کیلومتر) و طالقان رود (۱۰۵ کیلومتر) اشاره کرد. امروزه، بر روی برخی از این رودخانه‌ها، سدهایی ساخته شده تا بتوان با کنترل و حفاظت این منابع آبی، به تأمین آب استان تهران و شهرهای اطراف پرداخت.
از جمله چشمه‌های موجود در این استان نیز چشمه اعلاء دماوند، چشمه آب‌علی هراز، چشمه وله در گچسر، چشمه شاه دشت کرج، چشمه تیزآب، چشمه گله‌گیله و چشمه علی در شهرری هستند.

اقتصاد استان تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

استان تهران، به‌عنوان بزرگ‌ترین قطب اقتصادی در ایران شناخته شده و از موقعیت سیاسی_اداری ویژه‌ای برخودار است. این استان در محل تقاطع شاهراه‌های تجاری ایران قرار گرفته که تمام مسیرهای از شرق به غرب و از شمال به جنوب ایران، از آن عبور می‌کنند. مراکز علمی، فرهنگی، دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌های متعدد در این استان، به تربیت نیروی انسانی مورد نیاز در بخش‌های مختلف اقتصادی استان تهران مشغول هستند.

جاذبه‌های اقتصادی و زمینه‌های فراوان طبیعی موجود در این استان، منجر به تبدیل این استان به بخش عمده اقتصادی در ایران شده است.[۵۷] آمارها، بیانگر آن هستند که بخش خدماتی در این استان، بیش‌ترین نیروی کار را به خود جذب کرده و بخش صنعت و کشاورزی، در رده‌های بعدی جذب نیروی کار قرار گرفته‌اند.[۵۸]

صنعت استان تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از جمله صنایع استان تهران می‌توان به صنایع غذایی (مانند تولید لبنیات، روغن نباتی، کیک و بیسکویت، شکلات، نان ماشینی، انواع نوشیدنی، کنسرو و مربا، فرآورده‌های گوشتی و قند و شکر)؛ صنایع نساجی و چرم‌سازی (مانند تولید کفش و پوشاک)؛ صنایع سلولوزی (مانند تولید کاغذ، مقوا، کارتن، کیسه، کاغذدیواری و تولیدات چوبی مانند نئوپان، فیبر، کبریت و مداد)؛ صنایع شیمیایی و دارویی (مانند تولید دارو و مواد بهداشتی، لاستیک و پلاستیک، رنگ سازی، مواد شوینده و فرآورده‌های نفتی)؛ صنایع کانی غیرفلزی (مانند سیمان، سرویس‌های بهداشتی منزل و شیشه)؛ صنایع فلزی (مانند انواع خودروهای سواری، وانت، درب و پنجره) و صنایع برقی و الکتریکی (مانند تولید کابل و انواع لامپ) اشاره کرد.[۵۹]

مردم‌شناسی استان تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بر اساس پژوهش‌های میدانی صورت گرفته در سطح این استان، در حدود ۵۹درصد از جمعیت این استان را فارسی‌زبانان و بقیه جمعیت را اقوام آذری، شمالی، کرد، لر، عرب و بلوچ تشکیل داده‌اند. زبان رایج در این استان نیز زبان فارسی است که زبان ارتباطی بین اقوام مختلف نیز محسوب می‌شود

ادبیات تهران

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بازگشت ادبی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پایتخت شدن تهران، نظر ادیبان و دانشمندان را به خود جلب کرد و موجب پیشرفت ادبیات تهران شد و بسیاری از فعالیت‌های ادبی و فرهنگی در این شهر متمرکز شد.[۶۰] این حرکت با روی گرداندن از سبک هندی و بازگشتن به سبک خراسانی در قصیده‌سرایی و سبک عراقی در غزل‌سرایی همراه بود[۶۱] و بعدها به‌نام «بازگشت ادبی» معروف شد.[۶۲] محققانی مانند بهار، بر این باورند که شروع این حرکت از دوران کریم‌خان زند بوده و در دوره پادشاهی مظفرالدین شاه خاتمه یافته است.[۶۳] تهران، با پیشرفت مکتب بازگشت ادبی، از میراث ادبیات سنتی سود برد و سپس با آغاز جنبش مشروطه و ظهور ادبیات نوین، خاستگاه ادبیات جدید ایران شد.

شعر در تهران پیش از مشروطه

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محمدحسین فروغی - ذُکاءُالمُلک اوّل
چهرهٔ ذُکاءُالمُلک اوّل (محمدحسین خان فروغی)، اثر کمال‌الملک

پژوهشگران، شعرِ دوران بازگشت را در ۲ دوره بررسی کرده‌اند:

  1. نیمه دوم قرن ۱۲ق تا اوایل سده ۱۳ق؛ سبک سروده‌های این دوره، سبک «عراقی_اصفهانی جدید» بوده که آن را محصول فعالیت‌های دو انجمن ادبی به نام‌های «انجمن مشتاق» و «انجمن نشاط» می‌دانستند.
  2. نیمه اول سده ۱۳ق تا اوایل سده ۱۴ق (دوره کمال و پختگی)؛ این دوره با تأسیس سومین انجمن ادبی، به‌نام «انجمن خاقان» آغاز شد. پژوهشگران، حمایت فتحعلی شاه از شاعران را دلیل پویایی شعر در این دوره دانسته‌اند.[۶۴] در تذکره گلشن، اسامی ۴۸ تن از فرزندان فتحعلی شاه که شعر می‌گفتند، آمده است.[۶۵] پس از فتحعلی شاه که خود شاعری نامدار بود، مظفرالدین شاه نیز به رسم پدر، شاعران را محترم می‌داشت.[۶۶] ناصرالدین شاه قاجار نیز شعر می‌گفت و محافل ادبی بسیاری را با حضور شاعران برتر تهران و ایران برگزار می‌کرد.[۶۷] از جمله شاعران این دوره می‌توان به ادیب پیشاوری، ادیب‌الممالک فراهانی، محمدحسین فروغی و فتح‌الله خان شیبانی اشاره کرد. فروغی، یغما و شیبانی، از مدیحه‌سرایی دوری می‌کردند[۶۸] و برخی مانند شیبانی و یغما، در اشعار خود، رویکرد اعتراضی داشتند. از دیگر رخدادهای شعر در تهران می‌توان به شعرخوانی و نقالی در قهوه‌خانه‌ها،[۶۹] شبیه‌خوانی و تعزیه،[۷۰] سرودن مرثیه، تصنیف‌سازی و رواج اشعار عامیانه[۷۱] اشاره کرد.

نثر در تهران پیش از مشروطه

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
قائم مقام فراهانی
قائم مقام فراهانی پیش از مشروطه ساده نویسی را مرسوم کرد

پژوهشگران، نثر دوره بازگشت را در ۳ گروه جای داده‌اند:

  1. ساده‌نویسی؛[۷۲]
  2. دشوارنویسی؛ این سبک شامل نثرنویسی به‌شیوه گذشتگان یا نثر مصنوع (سبک نوشتاری سده‌های ۶ و ۷ ق) و نیز سبک نثرنویسی پرتکلف و ملال‌آور (مشابه با نثر روزگار مغول) است،[۷۳]
  3. سبک بینابین؛ در این سبک نگارشی، به آیات و روایات اشاره شده و از لغات و ترکیبات عربی نیز استفاده شده است.[۷۴]

در ایران، افرادی مانند ابوالقاسم قائم‌مقام که به پدر ساده‌نویسی در نثر فارسی مشهور است و نیز شاگرد او یعنی میرزا تقی‌خان امیرکبیر، بر ضد دشوارنویسی به‌پا خاسته و ساده‌نویسی را مرسوم کردند. ناصرالدین شاه از این سبک نوشتاری حمایت کرد و در نگارش سفرنامه‌های خود از آن پیروی کرد.[۷۵] برخی محققان، تلاش‌های قائم‌مقام در راستای رواج ساده‌نویسی را خدمتی بزرگ به زبان فارسی می‌دانند.[۷۶]

شعر در تهران پس از مشروطه

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پژوهشگران، دوران مشروطه را از زمان امضای فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه، تا پیروزی انقلاب اسلامی در نظر می‌گیرند. در این دوران، ۴ جریان شعری در تهران و پس از آن در تمام ایران، رایج بوده است:

  1. شعر عروضی؛
  2. شعر نیمه عروضی (نیمایی، آزاد)؛
  3. شعر غیر عروضی (سپید، موج نو)؛ شعری که از نظر وزن، تابع موازین و معیارهای عروضی نیست.
  4. غزل نوتصویری؛ غزل‌هایی که قالب شعری آن‌ها سنتی، اما زبان و تخیل شاعر نو است.

شعر عروضی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شعر عروضی، در تهران پس از مشروطه، در دو قالب سنتی و نو، ادامه یافته است. «شعر عروضی سنتی» را می‌توان ادامه دهنده نهضت بازگشت ادبی دانست که با آغاز مشروطه نیز پایان نیافت و تا امروز، به‌صورت حداقلی ادامه دارد. در این سبک شعری، شاعر به حفظ سنت‌های دیرین ادبی پای‌بند است. «شعر عروضی نو» (تلفیقی) نیز صورت امروزی‌تر و متعالی‌تر نسبت به سبک شعری بازگشت ادبی است. در این سبک شعری، قالب‌های سنتی با افکار و اندیشه‌های جدید تلفیق‌شده و به مسائل سیاسی ـ اجتماعی انسان امروز (مانند وطن‌دوستی، آزادی‌خواهی، مسائل تعلیم و تربیت و آزادی بیان)، به‌عنوان موضوع شعر، توجه می‌شود.[۷۷] زبان شعر عروضی نو نیز به زبانی آسان و امروزی تغییر یافته است.[۷۸]

شعر نو

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوگرایی در شعر فارسی به‌طور مکرر در تاریخ ادبیات این زبان رخ داده است و شعر مانند دیگر هنرها از شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تأثیر می‌پذیرد. این تأثیر باعث شد تا سبک‌های مختلفی مانند خراسانی، عراقی، هندی ـ اصفهانی و بازگشت ادبی روی کار بیایند. با ورود صنعت چاپ و ارتباط بیشتر ایران با اروپا، نوگرایی در شعر فارسی شتاب گرفت و ابتدا در محتوا ظاهر شد. این تحولات منجر به اختلافات میان شاعران شد، تا جایی که برخی مانند بهار هم از سبک سنتی و هم نو دفاع کردند. پژوهشگران شعر نو را به دسته‌های نیمه عروضی، غیرعروضی و موج نو تقسیم می‌کنند و گونه‌های دیگری مانند غزل نو و غزل تصویری نیز معرفی شده‌اند.

نثر در تهران پس از مشروطه

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بهرام بیضایی
بهرام بیضایی (یا بیضائی، زادهٔ ۵ دیِ ۱۳۱۷) نویسنده و کارگردانِ ایرانیِ فیلم و نمایش
سیمین دانشور
سیمین دانشور؛ اولین نویسنده زن در ادبیات مدرن ایران

نثر فارسی، از دوران بازگشت ادبی، به‌سمت ساده شدن متمایل شد. در ابتدا، ساده‌نویسی از بین‌بین نویسی در دوران فتحعلی شاه آغاز شد و به ساده‌نویسی امروزی رسید. در این سبک، آثاری به‌وجود آمد که نمونه‌های عالی از ساده‌نویسی هستند:

  1. آثار تألیفی؛ مانند رساله مجدیه.
  2. ترجمه؛ مانند ترجمه هزار و یک شب.
  3. روزنامه؛ شامل روزنامه‌هایی مانند «اختر» در استانبول که توسط مهاجرین ایرانی نوشته می‌شدند.[۷۹]

این سبک از ساده‌نویسی، که در جریان بازگشت مورد توجه و تأکید بود،[۸۰] در آستانه جنبش مشروطه، به شیوه رایج نوشتاری تبدیل شد و تا امروز ادامه یافته است. این نوع نوشتاری ساده، منجر به ظهور انواع ادبی جدید در ادبیات تهران و ایران شد که از آن جمله می‌توان به «نثر روزنامه‌نویسی و طنزنگاری» (مانند روزنامه صوراسرافیل دهخدا)، «نثر داستان‌نویسی» (مانند سووشون سیمین دانشور)، «نثر ادبیات نمایشی» (مانند نمایشنامه‌های بهرام بیضایی)، «نثر تحقیقی_علمی» (نثر دانشگاهی)[۸۱] و «نثر ترجمه» (برگردان آثار مختلف از زبان‌های گوناگون به زبان فارسی) اشاره کرد.

پانویس

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  1. ↑ اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص45؛ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص65.
  2. ↑ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص65؛
    اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص45 و 48.
  3. ↑ درگاه ملی آمار ایران.
  4. ↑ اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص79.
  5. ↑ تکمیل همایون، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، ۱۳۷۷ش، ج1، ص33.
  6. ↑ ابن‌بلخی، فارس‌نامه، ۱۳۳۹ق، ص۱۳۴.
  7. ↑ ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، ۱۳۳۲ش، ص79. راوندی، راحة الصدور، به‌تحقیق محمداقبال، تهران، ۱۳۳۳ش، ص293.
  8. ↑ راوندی، راحة الصدور، ۱۳۳۳ش، ص293.
  9. ↑ قزوینی، آثار البلاد، ۱۴۰۴ق، ص340.
  10. ↑ عدل، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، ۱۳۷۵ش، ص۱5.
  11. ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص۱۵.
  12. ↑ عدل، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، ۱۳۷۵ش، ص۱7.
  13. ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۳۱ق، ص53-55.
  14. ↑ آذری دمیرچی، جغرافیای تاریخی ورامین، ۱۳۴۸ش، ص۱۳–۱۴.
  15. ↑ Clavijo, Narrative of the Embassy, 2001, P98-99, 182.
  16. ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۳۱ق، ص54.
  17. ↑ هدایت، روضة الصفا، ۱۳۳۹ش، ج9، ص197؛ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828.
  18. ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص24-25.
  19. ↑ کریمان، تهران در گذشته و حال، ۱۳۵۵ش، ص۱۲۹.
  20. ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص30.
  21. ↑ رازی، هفت اقلیم، ۱۳۴۰ش، ج3، ص49؛ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828-829.
  22. ↑ اسکرس، «نقش معماری در پیدایش تهران»، ۱۳۷۵ش، ص۷۵.
  23. ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص38.
  24. ↑ Lockhart, The Fall of the Ṣafavīd Dynasty and the Afghan Occupation of Persia, 1958, P19; Hanway, The Revolutions of Persia, 1753, V.II, P224-225.
  25. ↑ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828.
  26. ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص46-47.
  27. ↑ Hanway, The Revolutions of Persia, 1753, V.II, P229.
  28. ↑ ذکاء، تاریخچهٔ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران، ۱۳۴۹ش، ص۷–۸.
  29. ↑ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص848.
  30. ↑ «چرا تهران پایتخت شد؟»، وب‌سایت تاریخ ایران.
  31. ↑ «نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، دانشنامه دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
  32. ↑ «تمدن 3 هزار ساله ایران زیر برج‌های تهران»، باشگاه خبرنگاران جوان.
  33. ↑ اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، 1383ش، ج1، ص95.
  34. ↑ اطلس کامل تهران، 1385ش، ج1، ص12؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های ایران، 1370ش، ج38، ص81.
  35. ↑ جعفری، دایره‌المعارف جغرافیایی ایران، 1379ش، ج1، ص316-317.
  36. ↑ فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، 1379ش، ج4.
  37. ↑ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص78-79 و 80-84 و 91 و 93 و 119-120.
  38. ↑ جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص9.
  39. ↑ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص95-97.
  40. ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، 1370ش، ج38، ص71.
  41. ↑ مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص93؛
    اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص128-129.
  42. ↑ مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص93-94؛
    اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص128-129.
  43. ↑ مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص96-97.
  44. ↑ اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص129-130.
  45. ↑ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص71-79.
  46. ↑ تکمیل همایون، تهران، 1382ش، ج1، ص19-20.
  47. ↑ بهرام سلطانی، کامبیز، اندازه‌گیری آلودگی هوای تهران، آبادی، تهران، س 3، شماره 12، 1373ش، ج1، ص72-75.
  48. ↑ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص115-119.
  49. ↑ جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص25-26.
  50. ↑ اطلس گیتاشناسی، استان‌های ایران، 1383ش، ج1، ص95؛
    اطلس راهنمای استان‌های ایران، 1381ش.
  51. ↑ جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص5 و 8.
  52. ↑ جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص472.
  53. ↑ جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص6.
  54. ↑ جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص472-473.
  55. ↑ جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص28 و 31.
  56. ↑ جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص473؛
    جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص9.
  57. ↑ آیت‌اللهی، مقدمه بر صنعت استان تهران، 1379ش.
  58. ↑ سالنامه آماری استان تهران، 1383ش، ج1، ص123؛
    سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران، 1384ش.
  59. ↑ جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص521-523.
  60. ↑ اتحادیه، اینجا طهران است، ۱۳۷۷ش، ص۵۶. خانلری، دستور تاریخی زبان فارسی، ۱۳۷۲ش، ص۲۲.
  61. ↑ همایی، مقدمه و حواشی بر دیوان طرب، ۱۳۴۲ش، ص۱۱۵. اقبال آشتیانی، تاریخ مغول، ۱۳۸۴ش، ص۵۴۴. صورتگر، منظوم‌های غنایی ایران، ۱۳۸۴ش، ص۲۰۷. زرین‌کوب، نقد ادبی، ۱۳۶۱ش، ج2، ص631-632.
  62. ↑ صفا، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، ۱۳۶۳ش، ص127.
  63. ↑ همایی، مقدمه بر دیوان سروش اصفهانی، ۱۳۴۰ش، ص15؛ Rypka, History of Iranian Literature, 1968, P295-296.
  64. ↑ زرین‌کوب، نقد ادبی، ۱۳۶۱ش، ج2، ص628.
  65. ↑ Brown, A Literary History of Persia, 1959, V.IV, P298-299.
  66. ↑ حکمت، «شعر فارسی در عصر معاصر»، ۱۳۲۶ش، ص۴۲.
  67. ↑ معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، بی‌تا، ص۱۲۵.
  68. ↑ زرین‌کوب، سیری در شعر فارسی، ۱۳۶۷ش، ص۱۷۶–۱۷۸.
  69. ↑ شهری، طهران قدیم، ۱۳۷۱ش، ج2، ص170. محجوب، ادبیات عامیانهٔ ایران، ۱۳۸۲ش، ص130.
  70. ↑ استعلامی، بررسی ادبیات امروز، ۱۳۵۰ش، ص۱۵۸ و ۱۶۲–۱۶۳.
  71. ↑ هدایت، مجمع الفصحا، ۱۳۸۲ش، ج2، ص684.
  72. ↑ اته، تاریخ ادبیات فارسی، ۱۳۳۷ش، ص۲۸۰.
  73. ↑ همایی، مقدمه بر حبیب السیر خواندمیر، ۱۳۳۳ش، ج1، ص38-39.
  74. ↑ شمیسا، سبک‌شناسی نثر، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۵–۲۱۶.
  75. ↑ خانلری، «نثر فارسی در دورهٔ اخیر»، ۱۳۲۶ش، ص۱۳۱.
  76. ↑ نفیسی، شاهکارهای شعر فارسی، ۱۳۳۰ش، ص۱۴ و ۱۸. خانلری، «نثر فارسی در دورهٔ اخیر»، ۱۳۲۶ش، ص۱۳۱.
  77. ↑ شمیسا، سبک‌شناسی شعر، ۱۳۷۴ش، ص۳۴۳. آرین‌پور، از نیما تا روزگار ما، ۱۳۷۴ش، ج3، ص541.
  78. ↑ شفیعی کدکنی، ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، ۱۳۵۹ش، ص۳۷–۳۸، شفیعی کدکنی، ادبیات فارسی، ۱۳۷۸ش، ص۷۳–۷۴. شمیسا، سبک‌شناسی شعر، ۱۳۷۴ش، ص۳۴0-341.
  79. ↑ پروین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان، ۱۳۷۷ش، ج1، ص246-330.
  80. ↑ Rypka, History of Iranian Literature, 1968, P310.
  81. ↑ شمیسا، سبک‌شناسی نثر، ۱۳۸۳ش، ص254-255.

منابع

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  • «استان تهران در یک نگاه»، سازمان جهاد کشاورزی استان تهران، تاریخ بازدید: ۲ خرداد ۱۴۰۱ش.
  • * «چرا تهران پایتخت شد؟»، سایت تاریخ ایران، تاریخ بارگذاری: 21 فروردین 1396ش.
  • «نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، دانشنامه دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1401ش.
  • ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به‌تحقیق لسترنج و نیکلسن، کیمبریج، بی‌نا، ۱۳۳۹ق.
  • ابوالحسن گلستانه، مجمل التواریخ، به‌تحقیق مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۶ش.
  • ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به‌تحقیق غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران، زرین، ۱۳۶۹ش.
  • اتحادیه، منصوره، اینجا طهران است، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۷۷ش.
  • اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ رضازاده شفق، تهران، هیرمند، ۱۳۳۷ش.
  • آذری دمیرچی، علاءالدین، جغرافیای تاریخی ورامین، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸ش.
  • آرین‎‌پور، یحیى، از نیما تا روزگار ما، تهران، زوار، ۱۳۷۴ش.
  • استرآبادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، به‌تحقیق عبدالله انوار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۱ش.
  • استعلامی، محمد، بررسی ادبیات امروز، تهران، رز، ۱۳۵۰ش.
  • اسکرس، جنیفر، م.، «نقش معماری در پیدایش تهران»، تهران پایتخت دویست ساله، به‌تحقیق شهریار عدل و برنار اوکارد، ترجمۀ احمد سیدی و فاطمه وثوقی خزایی، تهران، ۱۳۷۵ش.
  • اطلس راهنمای استان‌های ایران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۱ش.
  • اطلس کامل تهران، به‌تحقیق سعید بختیاری، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۵ش.
  • اطلس کلان‌شهر تهران، مرکز اطلاعات جغرافیایی شهر تهران، تهران، ۱۳۸۴ش.
  • اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، به‌تحقیق سعید بختیاری، تهران، 1383ش.
  • اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، مرآة البلدان، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
  • افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش.
  • اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۴ش.
  • آیت‌اللهی، محمدرضا، مقدمه بر صنعت استان تهران، تهران، ۱۳۷۹ش.
  • بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قم، بی‌نا، ۱۳۵۰ش.
  • بهرام سلطانی، کامبیز، اندازه‌گیری آلودگی هوای تهران، آبادی، تهران، س ۳، شماره ۱۲، ۱۳۷۳ش.
  • پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه ‎نگاری ایرانیان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷ش.
  • تکمیل همایون، ناصر، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
  • «تمدن ۳ هزار ساله ایران زیر برج‌های تهران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: ۲۳ بهمن ۱۳۹۱ش.
  • جعفری، عباس، دایره‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش.
  • جغرافیای استان تهران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۸۲ش.
  • جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۶ش.
  • جواهرکلام، عبدالعزیز، تاریخ تهران، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۵ش.
  • «چرا تهران پایتخت شد؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: ۲۱ فروردین ۱۳۹۶ش.
  • حکمت، علـی‎اصغر، «شعر فارسـی در عصـر معاصر»، نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران، تهران، ۱۳۲۶ش.
  • خانلری، پرویز، «نثر فارسی در دورۀ اخیر»، نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران، تهران، ۱۳۲۶ش.
  • خانلری، پرویز، دستور تاریخی زبان فارسی، به‌تحقیق عفت مستشارنیا، تهران، سمت، ۱۳۷۲ش.
  • درگاه ملی آمار ایران.
  • دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمۀ شعاع‌الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۴۸ش.
  • ذکاء، یحیى، تاریخچۀ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹ش.
  • رازی، امین‌احمد، هفت اقلیم، به‌تحقیق جواد فاضل، تهران، علی‌اکبر علمی، ۱۳۴۰ش.
  • راوندی، محمد، راحة الصدور، به‌تحقیق محمداقبال، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۳ش .
  • زرین‎کوب، عبدالحسین، سیری در شعر فارسی، تهران، سخن، ۱۳۶۷ش.
  • زرین‌کوب، عبدالحسین، نقد ادبی، تهران، مؤسسه فرهنگی مدرسه برهان، ۱۳۶۱ش.
  • سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران، تهران، ۱۳۸۴ش.
  • سالنامه آماری استان تهران، ۱۳۸۳ش.
  • سام‎میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به‌تحقیق رکن‎ الدین همایون فرخ، تهران، کتابخانه ملی ایران، ۱۳۴۷ش.
  • شفیعی کدکنی، محمدرضا، ادبیات فارسی، به‌تحقیق حجت ‎الله اصیل، تهران، نی، ۱۳۷۸ش.
  • شفیعی کدکنی، محمدرضا، ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران، توس، ۱۳۵۹ش.
  • شمیسا، سیروس، سبک‎شناسی شعر، تهران، فردوس، ۱۳۷۴ش.
  • شمیسا، سیروس، سبک‎‌شناسی نثر، تهران، میترا، ۱۳۸۳ش.
  • شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
  • صفا، ذبیح ‎الله، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، تهران، ققنوس، ۱۳۶۳ش.
  • صفحه‌های مرتبط
  • صورتگر، لطفعلی، منظوم‌های غنایی ایران، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۴ش.
  • ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران، کلاله خاور، ۱۳۳۲ش.
  • عدل، شهریار، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، تهران پایتخت دویست ساله، به‌تحقیق شهریار عدل و برناد اورکاد، ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم، تهران، ۱۳۷۵ش.
  • *فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های ایران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۰ش.
  • فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1383ش.
  • قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۴ق.
  • کامبخش‌فرد، سیف‌الله، «کاوش در قبور باستانی قیطریه»، باستان‌شناسی و هنر ایران، تهران، شماره 2، ۱۳۴۸ش.
  • کامبخش‌فرد، سیف‌الله، تهران سه هزار و دویست ساله براساس کاوش‌های باستان‌شناسی، تهران، فضا، ۱۳۷۰ش.
  • کامبخش‌فرد، سیف‌الله، نگاهی به تهران در سه هزار سال پیش، ترجمۀ کلود کرباسی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و کردشگری، ۱۳۸۰ش.
  • کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، دانشگاه ملی ایران، ۱۳۵۵ش.
  • کریمان، حسین، قصران، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۶ش.
  • محجوب، محمدجعفر، ادبیات عامیانۀ ایران، به‌تحقیق حسن ذوالفقاری، تهران، چشمه، ۱۳۸۲ش.
  • محمودیان، علی‌اکبر، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، به‌تحقیق هوشنگ قاسمی و دیگران، تهران، ۱۳۸۴ش.
  • مدنی‌پور، علی، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، ترجمه حمید زرآزوند، تهران، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، ۱۳۸۱ش.
  • مستوفی، نزهة القلوب، به‌تحقیق لسترنج، لیدن، بی‌نا، ۱۳۳۱ق.
  • معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، دانشگاهی، ۱۳۸۱ش.
  • معیرالممالک، دوستعلی، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‎ شاه، تهران، علمی، بی‌تا.
  • موسوی‌اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، تهران، اقبال، ۱۳۶۳ش.
  • نفیسی، سعید، شاهکارهای شعر فارسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۰ش.
  • «نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
  • هدایت، رضاقلی، روضة الصفا، تهران، اساطیر، ۱۳۳۹ش.
  • هدایت، رضاقلی، مجمع‎ الفصحا، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۲ش.
  • همایی، جلال‌الدین، مقدمه بر حبیب ‎السیر خواندمیر، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۳ش.
  • همایی، جلال‌الدین، مقدمه بر دیوان سروش اصفهانی، به‌تحقیق محمدجعفر محجوب، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۰ش.
  • همایی، جلال‌الدین، مقدمه و حواشی بر دیوان طرب، تهران، فروغی، ۱۳۴۲ش.
  • Brown, E. G., A Literary History of Persia, Cambridge, 1959.
  • Clavijo, R.G., Narrative of the Embassy, tr. C.R., Markham, New Delhi, 2001.
  • Hanway, J., The Revolutions of Persia, London, 1753.
  • Lockhart, L., The Fall of the Ṣafavīd Dynasty and the Afghan Occupation of Persia, Cambridge, 1958.
  • Rypka, J., History of Iranian Literature, Dordrecht, 1968.


برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:تهران&oldid=26420»