خرما میوهای گرمسیری با هستهٔ بزرگ و پوستی نازک است که به شکل خوشهای از درخت نخل آویزان میشود.<ref>[https://www.vajehyab.com/?q=خرما عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خرما.]</ref> درخت خرما گیاهی دوپایه است یعنی گلهای نر و ماده روی دو درخت جدا از یکدیگر رشد میکنند و گلهای ماده به صورت مصنوعی بارور میشوند. خرما تنوع زیادی در شکل، رنگ، طعم وکیفیت دارد. بیش از پنجاه درصد از ترکیبات خرما را قند تشکیل داده و دو درصد آن چربی، پروتئین و مواد معدنی است.<ref>میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۱۸–۱۱۹.</ref> کشورهای ایران، مصر، عربستان و عراق از عمدهترین صادرکنندگان این محصول هستند.<ref>Britannica, Micropaedia, III, P897.</ref> در برخی از آیات قرآن به خرما و درخت نخل اشاره شده است.<ref>سوره انعام، آیه ۹۹؛ سوره رعد، آیه ۴؛ سوره یاسین، آیه ۳۴.</ref>
خرما میوهای گرمسیری با هستهٔ بزرگ و پوستی نازک است که به شکل خوشهای از درخت نخل آویزان میشود.<ref>[https://www.vajehyab.com/?q=خرما عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خرما.]</ref> درخت خرما گیاهی دوپایه است یعنی گلهای نر و ماده روی دو درخت جدا از یکدیگر رشد میکنند و گلهای ماده به صورت مصنوعی بارور میشوند. خرما تنوع زیادی در شکل، رنگ، طعم و کیفیت دارد. بیش از پنجاه درصد از ترکیبات خرما را قند تشکیل داده و دو درصد آن چربی، پروتئین و مواد معدنی است.<ref>میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۱۸–۱۱۹.</ref> کشورهای [[ایران]]، مصر، عربستان و عراق از عمدهترین صادرکنندگان این محصول هستند.<ref>Britannica, Micropaedia, III, P897.</ref> در برخی از آیات [[قرآن]] به خرما و درخت نخل اشاره شده است.<ref>سوره انعام، آیه ۹۹؛ سوره رعد، آیه ۴؛ سوره یاسین، آیه ۳۴.</ref>
== مراحل رشد خرما ==
==مراحل رشد خرما==
# [[پرونده:خرما۱.jpg|جایگزین=پهک - خارک|بندانگشتی|تصویر «پهک» که هنوز تبدیل به خارک نشده است]]مرحله حبابک (بستن میوه): بلافاصله پس از لقاح، این مرحله آغاز شده و بین ۴ الی ۵ هفته زمان نیاز است تا کامل شود.
#[[پرونده:خرما۱.jpg|جایگزین=پهک - خارک|بندانگشتی|تصویر «پهک» که هنوز تبدیل به خارک نشده است]]مرحله حبابک (بستن میوه): بلافاصله پس از لقاح، این مرحله آغاز شده و بین ۴ الی ۵ هفته زمان نیاز است تا کامل شود.
# مرحله جمری (رشد میوه): میوه در این مرحله که حدود ۹ تا ۱۴ هفته زمان میبرد، کاملاً سبز و سفت است و برای خوردن مناسب نیست.<ref>دباغ، النخیل و التمور فی العراق، ۱۹۶۹م، ص۲۴–۲۵.</ref>
#مرحله جمری (رشد میوه): میوه در این مرحله که حدود ۹ تا ۱۴ هفته زمان میبرد، کاملاً سبز و سفت است و برای خوردن مناسب نیست.<ref>دباغ، النخیل و التمور فی العراق، ۱۹۶۹م، ص۲۴–۲۵.</ref>
# مرحله خلال (رسیدن میوه): در این مرحله که ۳ الی ۵ هفته به طول میانجامد، میوه، بالغ شده و رنگ آن از سبز به زرد، صورتی یا قرمز تغییر میکند.
#مرحله خلال (رسیدن میوه): در این مرحله که ۳ الی ۵ هفته به طول میانجامد، میوه، بالغ شده و رنگ آن از سبز به زرد، صورتی یا قرمز تغییر میکند.
# مرحله رطب (رسیدن میوه): در این مرحله، خرما از سر شروع به رسیدن میکند. رنگ آن قهوهای یا مشکی شده و گوشت درونی آن نرم میشود. این مرحله بین ۲ الی ۴ هفته طول میکشد و بهترین زمان برای برداشت و مصرف خرما است.
#مرحله رطب (رسیدن میوه): در این مرحله، خرما از سر شروع به رسیدن میکند. رنگ آن قهوهای یا مشکی شده و گوشت درونی آن نرم میشود. این مرحله بین ۲ الی ۴ هفته طول میکشد و بهترین زمان برای برداشت و مصرف خرما است.
# مرحله خرما (رسیدن کامل): در این مرحله پوست میوه چروک شده و به سمت تیرگی میرود. خرما در این مرحله به دلیل داشتن آب کمتر، فاسدشدنی نیست و برای ذخیرهسازی، بسیار مناسب است.<ref>Zaid, Date Palm Cultivation, 2002, P22-24. ؛ روحانی، خرما، ۱۳۶۷ش، ص۳۴–۳۷.</ref>
#مرحله خرما (رسیدن کامل): در این مرحله پوست میوه چروک شده و به سمت تیرگی میرود. خرما در این مرحله به دلیل داشتن آب کمتر، فاسدشدنی نیست و برای ذخیرهسازی، بسیار مناسب است.<ref>Zaid, Date Palm Cultivation, 2002, P22-24. ؛ روحانی، خرما، ۱۳۶۷ش، ص۳۴–۳۷.</ref>
== گونههای خرما در ایران ==
==گونههای خرما در ایران==
نزدیک به ۴۰۰ گونه خرما در ایران وجود دارد.
نزدیک به ۴۰۰ گونه خرما در ایران وجود دارد.
* در خوزستان: العروس، کدروی، حلاوی، دیری، گنتار، زاهدی، کبکاب، دجله، سعمران و شاکری.
* در کرمان: شهداد، مضافتی، مرداسنگ، زریک، پورکو، بزمی و عبداللهی.
*در کرمان: شهداد، مضافتی، مرداسنگ، زریک، پورکو، بزمی و عبداللهی.
* در بلوچستان: مضافتی، رابی، شکری، کرمانی و دسکی.<ref>روحانی، خرما، ۱۳۶۷ش، ص۱۲۹؛ «پنبه و خرما سخنی دربارهٔ دو عامل اقتصادی ایران»، ۱۳۴۱ش، ص۶۴.</ref>
*در بلوچستان: مضافتی، رابی، شکری، کرمانی و دسکی.<ref>روحانی، خرما، ۱۳۶۷ش، ص۱۲۹؛ «پنبه و خرما سخنی دربارهٔ دو عامل اقتصادی ایران»، ۱۳۴۱ش، ص۶۴.</ref>
== انواع درخت خرما ==
==انواع درخت خرما==
از معروفترین انواع درخت خرما میتوان به: آلمهتری (بندرعباس)، استعمران (خرمشهر)، اشرسی (کرمانشاه و قصرشیرین)، حیلالی (شهداد، رودن، میناب و بوشهر)، بوریم (اهواز، شادگان و بندر ریگ)، گنتار (اهرم، اهواز و بهبهان) اشاره کرد.<ref>روحانی، خرما، ۱۳۶۷ش، ص۲۵۴–۲۶۳.</ref>
از معروفترین انواع درخت خرما میتوان به: آلمهتری (بندرعباس)، استعمران (خرمشهر)، اشرسی (کرمانشاه و قصرشیرین)، حیلالی (شهداد، رودن، میناب و بوشهر)، بوریم (اهواز، شادگان و بندر ریگ)، گنتار (اهرم، اهواز و بهبهان) اشاره کرد.<ref>روحانی، خرما، ۱۳۶۷ش، ص۲۵۴–۲۶۳.</ref>
== احکام فقهی خرما ==
==احکام فقهی خرما==
شیره خرما پس از به جوش آمدن، پاک شده و خوردنش، حلال است.<ref>[http://lib.eshia.ir/10088/6/20/قلت نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۰-۲۱.]</ref> بسیاری از فقها، سجده بر هسته خرما را صحیح میدانند.<ref>[http://lib.eshia.ir/10027/2/392/التمر السید الیزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۹۲.]</ref> به خرما زکات تعلق میگیرد.<ref>[http://lib.eshia.ir/10088/15/65/والغلات نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۵، ص۶۵.]</ref> افطار با خرما<ref>[http://lib.eshia.ir/11025/10/156/التمر حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۱۵۶.]</ref> و همچنین خوردن آن پیش از نماز عید فطر، مستحب است.<ref>[http://lib.eshia.ir/10027/3/398/بالتمر السید الیزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۳۹۸.]</ref> کاشت درخت خرما مستحب بوده<ref>[http://lib.eshia.ir/11025/19/31/النخل حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۱۹، ص۳۱.]</ref> و قطع کردن آن مکروه است.<ref>[http://lib.eshia.ir/11025/19/40/النخل حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۱۹، ص۴۰.]</ref>
شیره خرما پس از به جوش آمدن، پاک شده و خوردنش، حلال است.<ref>[http://lib.eshia.ir/10088/6/20/قلت نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۰-۲۱.]</ref> بسیاری از فقها، سجده بر هسته خرما را صحیح میدانند.<ref>[http://lib.eshia.ir/10027/2/392/التمر السید الیزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۹۲.]</ref> به خرما زکات تعلق میگیرد.<ref>[http://lib.eshia.ir/10088/15/65/والغلات نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۵، ص۶۵.]</ref> [[افطاری|افطار]] با خرما<ref>[http://lib.eshia.ir/11025/10/156/التمر حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۱۵۶.]</ref> و همچنین خوردن آن پیش از [[نماز]] [[عید فطر]]، مستحب است.<ref>[http://lib.eshia.ir/10027/3/398/بالتمر السید الیزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۳۹۸.]</ref> کاشت درخت خرما مستحب بوده<ref>[http://lib.eshia.ir/11025/19/31/النخل حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۱۹، ص۳۱.]</ref> و قطع کردن آن مکروه است.<ref>[http://lib.eshia.ir/11025/19/40/النخل حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۱۹، ص۴۰.]</ref>
== خواص خرما ==
==خواص خرما==
خرما طبع گرم و کمی خشک و گاهی کمی تر دارد.<ref>میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۲۰.</ref> برخی خرما را بهعنوان گرمترین مادهٔ غذایی موجود میشناسند.<ref>Zubaida, Culinary Cultures Of The Middle East, 1994, P194.</ref> عصارهٔ شکوفهٔ خرما برای خوندماغ مفید است. جمار (مادهٔ سفیدی که از درخت خرما استخراج میشود) بندآورنده خونریزی و آرامبخش حلق است.<ref>جرجانی، الاغراض الطبیة، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۵۰و۵۵۶.</ref> خرما برای سینه و ریهها مفید بوده و نیروبخش است. پخت خرما با حلبه، تب بلغمی و سنگ کلیه را رفع میکند. خیساندن خرما در شیر و خوردن آن موجب چاقی میشود.<ref>شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج۵، ص۲۸۹–۲۹۰.</ref>
خرما طبع گرم و کمی خشک و گاهی کمی تر دارد.<ref>میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۲۰.</ref> برخی خرما را بهعنوان گرمترین مادهٔ غذایی موجود میشناسند.<ref>Zubaida, Culinary Cultures Of The Middle East, 1994, P194.</ref> عصارهٔ شکوفهٔ خرما برای خوندماغ مفید است. جمار (مادهٔ سفیدی که از درخت خرما استخراج میشود) بندآورنده خونریزی و آرامبخش حلق است.<ref>جرجانی، الاغراض الطبیة، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۵۰و۵۵۶.</ref> خرما برای سینه و ریهها مفید بوده و نیروبخش است. پخت خرما با حلبه، [[تب]] بلغمی و سنگ کلیه را رفع میکند. خیساندن خرما در [[شیر]] و خوردن آن موجب چاقی میشود.<ref>شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج۵، ص۲۸۹–۲۹۰.</ref>
== خرما در طب مردمی ==
==خرما در طب مردمی==
برخی، باور دارند که خرما خاصیت ضد سرطانی دارد.<ref>جزایری، اعجاز خوراکیها، ۱۳۸۵ش، ص۹۹.</ref> در دشتستان، محل کوفتگی را با برگ مورد و خرما میپوشانند تا درد کاهش پیدا کند. در لامرد، خرما و تخممرغ را روی محل کوفتگی قرار میدهند.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۵–۱۷۶.</ref> در کهنوج برای درمان زخمهایی که چرک دارند، خرما، خاکشیر و روغن را با یکدیگر مخلوط کرده و روی زخم قرار میدهند.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۸.</ref> در بندرعباس برای تقویت خانمی که تازه از زایمان فارغ شده است، آرد، هل، آویشن، دارچین و خرما را ترکیب کرده و به او میدهند.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۶.</ref> آنها برای رفع درد دندان، مخلوطی از نمک، خرما و پیه گوسفند را روی دندان قرار داده و با سوزن آن را داغ میکنند.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۷.</ref>
برخی، باور دارند که خرما خاصیت ضد [[سرطان|سرطانی]] دارد.<ref>جزایری، اعجاز خوراکیها، ۱۳۸۵ش، ص۹۹.</ref> در دشتستان، محل کوفتگی را با برگ مورد و خرما میپوشانند تا درد کاهش پیدا کند. در لامرد، خرما و [[تخم مرغ|تخممرغ]] را روی محل کوفتگی قرار میدهند.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۵–۱۷۶.</ref> در کهنوج برای درمان زخمهایی که چرک دارند، خرما، [[خاکشیر]] و روغن را با یکدیگر مخلوط کرده و روی زخم قرار میدهند.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۸.</ref> در بندرعباس برای تقویت خانمی که تازه از [[زایمان]] فارغ شده است، [[آرد]]، هل، [[آویشن]]، [[دارچین]] و خرما را ترکیب کرده و به او میدهند.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۶.</ref> آنها برای رفع درد دندان، مخلوطی از نمک، خرما و پیه گوسفند را روی دندان قرار داده و با سوزن آن را داغ میکنند.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۷.</ref>
== خرما در ادبیات فارسی ==
==خرما در ادبیات فارسی==
واژه خرما در اشعار فارسی نیز دیده میشود. فردوسی در بیتی اشاره کرده است:<ref>[https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/anooshirvan/sh1 فردوسی، شاهنامه، بخش ۱، بیت ۷۸، سایت گنجور.]</ref>
واژه خرما در اشعار فارسی نیز دیده میشود. [[فردوسی]] در بیتی اشاره کرده است:<ref>[https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/anooshirvan/sh1 فردوسی، شاهنامه، بخش ۱، بیت ۷۸، سایت گنجور.]</ref>
{{آغاز نستعلیق}}
{{آغاز نستعلیق}}
{{شعر|نستعلیق}}
{{شعر|نستعلیق}}
خط ۴۳:
خط ۴۳:
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}
{{پایان نستعلیق}}
{{پایان نستعلیق}}
در برخی مثلها نیز ردپای خرما دیده میشود. از خر افتاده خرما پیدا کرده (کنایه از اینکه برای نفع کوچک مصیبت بزرگ دیده است). خرما از کاناز برآوردن (کنایه از کار غیرممکن انجام دادن). هم خدا را میخواهد هم خرما را (کنایه از اینکه دو چیز متضاد را با هم میخواهد). دست ما کوتاه و خرما بر نخیل (کنایه از این که کار بسیار بزرگ است و ما ناتوان).<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/خرما دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه خرما.]</ref>
در برخی [[ضربالمثل|مثلها]] نیز ردپای خرما دیده میشود. از خر افتاده خرما پیدا کرده (کنایه از اینکه برای نفع کوچک مصیبت بزرگ دیده است). خرما از کاناز برآوردن (کنایه از کار غیرممکن انجام دادن). هم [[خدا]] را میخواهد هم [[خرما]] را (کنایه از اینکه دو چیز متضاد را با هم میخواهد). دست ما کوتاه و خرما بر نخیل (کنایه از این که کار بسیار بزرگ است و ما ناتوان).<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/خرما دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه خرما.]</ref>
== خرما در فرهنگ ایرانیان ==
==خرما در فرهنگ ایرانیان==
خرما در مناطق خرماخیز از احترام و قداست زیادی برخوردار است. مردم بم خصلتهای درخت نخل را به خصلتهای مختلف انسان تشبیه میکنند.<ref>سلامی، «خرما در فرهنگ مردم کرمان»، ۱۳۸۴ش، ص۳۸.</ref> آنها خرما را میوهای بهشتی میدانند و آن را برای مردگان، خیرات میکنند.<ref>سلامی، «خرما در فرهنگ مردم کرمان»، ۱۳۸۴ش، ص۵۷.</ref> مردم بلوچستان هستهٔ خرما را دور نمیاندازند؛ زیرا معتقدند که شکاف هستهٔ خرما الف اول نام الهی است و بر بالای آن حرف میم است که اول نام پیامبر است.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۹–۱۹۷۶.</ref> مردم لامرد فارس، در روز پنجم تولد نوزاد، مقداری چربی و خرما را ترکیب کرده و برای دفع شیطان، روی دیوار اتاق میمالند.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۸۹.</ref> در روستای کناردنک کهنوج، ناف افتادهٔ نوزاد را به درخت خرما میبندند و آن درخت متعلق به کودک میشود.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۹۰.</ref> مردم خورموج بر این باورند که اگر هر روز صبح چند عدد خرما بیرون از خانه قرار دهند، موجب رفع قضا و بلا میشود.<ref>زندهبودی، «جایگاه خرما در فرهنگ مردم خورموج»، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۱.</ref>
خرما در مناطق خرماخیز از احترام و قداست زیادی برخوردار است. مردم بم خصلتهای درخت نخل را به خصلتهای مختلف انسان تشبیه میکنند.<ref>سلامی، «خرما در فرهنگ مردم کرمان»، ۱۳۸۴ش، ص۳۸.</ref> آنها خرما را میوهای [[بهشت|بهشتی]] میدانند و آن را برای مردگان، خیرات میکنند.<ref>سلامی، «خرما در فرهنگ مردم کرمان»، ۱۳۸۴ش، ص۵۷.</ref> مردم بلوچستان هستهٔ خرما را دور نمیاندازند؛ زیرا معتقدند که شکاف هستهٔ خرما الف اول نام الهی است و بر بالای آن حرف میم است که اول نام [[حضرت محمد|پیامبر]] است.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۹–۱۹۷۶.</ref> مردم لامرد فارس، در روز پنجم تولد نوزاد، مقداری چربی و خرما را ترکیب کرده و برای دفع شیطان، روی دیوار اتاق میمالند.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۸۹.</ref> در روستای کناردنک کهنوج، ناف افتادهٔ نوزاد را به درخت خرما میبندند و آن درخت متعلق به کودک میشود.<ref>کریمنیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۹۰.</ref> مردم [[خورموج]] بر این باورند که اگر هر روز صبح چند عدد خرما بیرون از خانه قرار دهند، موجب رفع قضا و بلا میشود.<ref>زندهبودی، «جایگاه خرما در فرهنگ مردم خورموج»، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۱.</ref>
فراوانی خرما در مناطق جنوبی ایران موجب شده است که بر اساس آن، فرهنگ غذایی ویژهای شکل بگیرد؛ مثلاً کرمانیها در برخی از غذاهای خود از خرما استفاده میکنند:
فراوانی خرما در مناطق جنوبی ایران موجب شده است که بر اساس آن، فرهنگ غذایی ویژهای شکل بگیرد؛ مثلاً [[کرمان|کرمانیها]] در برخی از غذاهای خود از خرما استفاده میکنند:
پرکو: هستهٔ خرما را بیرون آورده و گوشت خرما را در آفتاب قرار میدهند تا نرم شده و مصرف کنند.
چگمال: نوعی شیرینی که با روغن و خرمای سرخ شده تهیه میشود.
حلواکشو: نوعی حلوا با شیره خرما و دانههای معطر بادیان.<ref>سلامی، «خرما در فرهنگ مردم کرمان»، ۱۳۸۴ش، ص۴۳.</ref>
== پانویس ==
* پرکو: هستهٔ خرما را بیرون آورده و گوشت خرما را در آفتاب قرار میدهند تا نرم شده و مصرف کنند.
* چگمال: نوعی شیرینی که با روغن و خرمای سرخ شده تهیه میشود.
* حلواکشو: نوعی [[حلوا]] با شیره خرما و دانههای معطر بادیان.<ref>سلامی، «خرما در فرهنگ مردم کرمان»، ۱۳۸۴ش، ص۴۳.</ref>
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
== منابع ==
==منابع==
{{آغاز منابع}}
{{آغاز منابع}}
* قرآن کریم
* قرآن کریم
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۶:۱۱
درخت خرما
خرما؛ میوهٔ درخت نخل.
خرما میوهای گرمسیری با هستهٔ بزرگ و پوستی نازک است که به شکل خوشهای از درخت نخل آویزان میشود.[۱] درخت خرما گیاهی دوپایه است یعنی گلهای نر و ماده روی دو درخت جدا از یکدیگر رشد میکنند و گلهای ماده به صورت مصنوعی بارور میشوند. خرما تنوع زیادی در شکل، رنگ، طعم و کیفیت دارد. بیش از پنجاه درصد از ترکیبات خرما را قند تشکیل داده و دو درصد آن چربی، پروتئین و مواد معدنی است.[۲] کشورهای ایران، مصر، عربستان و عراق از عمدهترین صادرکنندگان این محصول هستند.[۳] در برخی از آیات قرآن به خرما و درخت نخل اشاره شده است.[۴]
تصویر «پهک» که هنوز تبدیل به خارک نشده استمرحله حبابک (بستن میوه): بلافاصله پس از لقاح، این مرحله آغاز شده و بین ۴ الی ۵ هفته زمان نیاز است تا کامل شود.
مرحله جمری (رشد میوه): میوه در این مرحله که حدود ۹ تا ۱۴ هفته زمان میبرد، کاملاً سبز و سفت است و برای خوردن مناسب نیست.[۵]
مرحله خلال (رسیدن میوه): در این مرحله که ۳ الی ۵ هفته به طول میانجامد، میوه، بالغ شده و رنگ آن از سبز به زرد، صورتی یا قرمز تغییر میکند.
مرحله رطب (رسیدن میوه): در این مرحله، خرما از سر شروع به رسیدن میکند. رنگ آن قهوهای یا مشکی شده و گوشت درونی آن نرم میشود. این مرحله بین ۲ الی ۴ هفته طول میکشد و بهترین زمان برای برداشت و مصرف خرما است.
مرحله خرما (رسیدن کامل): در این مرحله پوست میوه چروک شده و به سمت تیرگی میرود. خرما در این مرحله به دلیل داشتن آب کمتر، فاسدشدنی نیست و برای ذخیرهسازی، بسیار مناسب است.[۶]
از معروفترین انواع درخت خرما میتوان به: آلمهتری (بندرعباس)، استعمران (خرمشهر)، اشرسی (کرمانشاه و قصرشیرین)، حیلالی (شهداد، رودن، میناب و بوشهر)، بوریم (اهواز، شادگان و بندر ریگ)، گنتار (اهرم، اهواز و بهبهان) اشاره کرد.[۸]
شیره خرما پس از به جوش آمدن، پاک شده و خوردنش، حلال است.[۹] بسیاری از فقها، سجده بر هسته خرما را صحیح میدانند.[۱۰] به خرما زکات تعلق میگیرد.[۱۱]افطار با خرما[۱۲] و همچنین خوردن آن پیش از نمازعید فطر، مستحب است.[۱۳] کاشت درخت خرما مستحب بوده[۱۴] و قطع کردن آن مکروه است.[۱۵]
خرما طبع گرم و کمی خشک و گاهی کمی تر دارد.[۱۶] برخی خرما را بهعنوان گرمترین مادهٔ غذایی موجود میشناسند.[۱۷] عصارهٔ شکوفهٔ خرما برای خوندماغ مفید است. جمار (مادهٔ سفیدی که از درخت خرما استخراج میشود) بندآورنده خونریزی و آرامبخش حلق است.[۱۸] خرما برای سینه و ریهها مفید بوده و نیروبخش است. پخت خرما با حلبه، تب بلغمی و سنگ کلیه را رفع میکند. خیساندن خرما در شیر و خوردن آن موجب چاقی میشود.[۱۹]
برخی، باور دارند که خرما خاصیت ضد سرطانی دارد.[۲۰] در دشتستان، محل کوفتگی را با برگ مورد و خرما میپوشانند تا درد کاهش پیدا کند. در لامرد، خرما و تخممرغ را روی محل کوفتگی قرار میدهند.[۲۱] در کهنوج برای درمان زخمهایی که چرک دارند، خرما، خاکشیر و روغن را با یکدیگر مخلوط کرده و روی زخم قرار میدهند.[۲۲] در بندرعباس برای تقویت خانمی که تازه از زایمان فارغ شده است، آرد، هل، آویشن، دارچین و خرما را ترکیب کرده و به او میدهند.[۲۳] آنها برای رفع درد دندان، مخلوطی از نمک، خرما و پیه گوسفند را روی دندان قرار داده و با سوزن آن را داغ میکنند.[۲۴]
خرما در مناطق خرماخیز از احترام و قداست زیادی برخوردار است. مردم بم خصلتهای درخت نخل را به خصلتهای مختلف انسان تشبیه میکنند.[۲۸] آنها خرما را میوهای بهشتی میدانند و آن را برای مردگان، خیرات میکنند.[۲۹] مردم بلوچستان هستهٔ خرما را دور نمیاندازند؛ زیرا معتقدند که شکاف هستهٔ خرما الف اول نام الهی است و بر بالای آن حرف میم است که اول نام پیامبر است.[۳۰] مردم لامرد فارس، در روز پنجم تولد نوزاد، مقداری چربی و خرما را ترکیب کرده و برای دفع شیطان، روی دیوار اتاق میمالند.[۳۱] در روستای کناردنک کهنوج، ناف افتادهٔ نوزاد را به درخت خرما میبندند و آن درخت متعلق به کودک میشود.[۳۲] مردم خورموج بر این باورند که اگر هر روز صبح چند عدد خرما بیرون از خانه قرار دهند، موجب رفع قضا و بلا میشود.[۳۳]
فراوانی خرما در مناطق جنوبی ایران موجب شده است که بر اساس آن، فرهنگ غذایی ویژهای شکل بگیرد؛ مثلاً کرمانیها در برخی از غذاهای خود از خرما استفاده میکنند:
پرکو: هستهٔ خرما را بیرون آورده و گوشت خرما را در آفتاب قرار میدهند تا نرم شده و مصرف کنند.
چگمال: نوعی شیرینی که با روغن و خرمای سرخ شده تهیه میشود.
حلواکشو: نوعی حلوا با شیره خرما و دانههای معطر بادیان.[۳۴]
