پیش‌نویس:الاکلنگ

الاکلنگ؛ از بازی‌های سنتی کودکان

الاکلنگ، وسیله‌ای بازی به شکل میله‌ای بلند با تکیه‌گاه وسط و دو نشیمنگاه در دو طرف است که کودکان با فشار پا به زمین بالا و پایین می‌روند. این بازی سنتی در ایران با نام‌های «آلاکلنگ»، «الله‌کلنگ» و «ارجوحه» شناخته می‌شود و در هر منطقه، اشعار و روش‌های محلی متفاوتی دارد، مانند میناب، یزد، اصفهان و مشهد. ابزار بازی در گذشته چوبی و امروزه فلزی است و براساس قوانین اهرم و فیزیک عمل می‌کند. الاکلنگ در ادبیات و ضرب‌المثل‌های ایرانی نیز به کار رفته و نشان‌دهنده برتری و تعادل در حرکت است. این بازی علاوه بر سرگرمی، جنبه اجتماعی و فرهنگی محلی دارد و در برخی منابع تاریخی نیز ذکر شده است.

تعریف بازی الاکلنگ

الاکلنگ، وسیلهٔ بازی به‌شکل یک میله یا چوب بلند است، با تکیه‌گاهی در وسط و دو نشیمنگاه در دو طرف، که با فشار آوردن بالا و پایین می‌شود. در فرهنگ‌های فارسی و عربی قدیمی‌تر نیز الاکلنگ به‌معنای تیری چوبین آمده که در فاصله‌ای از زمین قرار می‌دادند، و دو کودک را در دو طرف آن سوار می‌کردند و هر کدام به‌نوبت، همانند کفه‌های ترازو، بالا و پایین می‌رفتند.

از این بازی، با نام‌های «آلاکلنگ» و «الله‌کلنگ» نیز یاد می‌شود. در بعضی از گویش‌های ایرانی، واژه «الّا» به‌معنی آن سوی و آن طرف است. کلمه رجحان نیز که واژه «ارجوحه» از آن گرفته شده، به‌معنی برتری داشتن است و در این بازی نیز، در هر مرتبه بالا و پایین شدن، سمتی بر سمت دیگر برتری یافته و بالا می‌ایستد. هرچند، در برخی از منابع دیگر، ارجوحه را هم‌معنی بازی‌های «تاب» یا «بادپیچ» دانسته‌اند.

تشریح بازی الاکلنگ

در گذشته، از تیری چوبی، و امروزه، از میله‌های فلزی برای این بازی استفاده می‌کنند. این تیر باید طولی در حدود ۵–۶ متر داشته و از زمین بالاتر قرار بگیرد، برخی حداکثر این ارتفاع را یک متر در نظر گرفته‌اند. سپس، دو نفر، در دو سمت این تیر نشسته و هر کدام با فشار آوردن پا به زمین، خود را به‌سمت بالا می‌کشانند و دوباره پایین می‌آیند. این تیر چوبی یا فلزی، بنابر قانون اهرم، در علم فیزیک، آزادانه حول تکیه‌گاه خود چرخیده و بالا و پایین می‌رود. وزن بازیکنان دو طرف میله و فاصلهٔ آن‌ها از محور وسط نیز، همگی براساس قوانین فیزیک، تنظیم می‌شود.

بازی الاکلنگ در مناطق مختلف ایران

در میناب، برای درست کردن ابزار این بازی، ابتدا دو کندهٔ نخل را آماده کرده و یکی را که دو شاخه داشته باشد، بر روی زمین قرار داده و دیگری را روی آن دو شاخه قرار می‌دهند. سپس بر دو سر آن سوار شده و حرکت می‌دهند. مینابی‌ها، در هنگام انجام این بازی، عبارت «کاکا پلنگا جی والا» را زمزمه می‌کنند.

1. در یزد، روش اجرای بازی، دقیقاً به‌همین صورت است، اما، آن‌ها شعری با این مضمون را نیز می‌خوانند: «الاکُلُنگک بازیه، تیر و تفنگُک بازیه، الاکلنگ یزّی، نه کاه موخاد نه سبزی».
2. در اصفهان، دو تیر چوب را به‌صورت صلیب روی هم قرار داده و کودک اول به‌هنگام بر زمین کوبیدن پاهایش می‌گوید: «الاکلنگ» و نفر دوم وقتی همین کار را تکرار می‌کند، می‌گوید: «شیر و پلنگ».
3. در ایلام نیز، کودکان، الاکلنگ را به‌همین شکل بازی کرده و این شعر را زمزمه می‌کنند: «سی قه ره قووم قووم سیک باندم».
4. مردم سروستان، این بازی را «آلادینگو» می‌نامند. بازیکنان، هنگام بالا آمدن چوب می‌گویند: «آلا» و هنگام پایین رفتن می‌گویند: «دینگو».
5. کودکان مشهدی، برای این بازی، ترانه «علی لمبک، شاخ دمبک» را می‌خوانند. در مناطق دیگر ایران نیز، این بازی به‌همین شیوه با اشعاری خاص در هر منطقه اجرا می‌شود.

الاکلنگ در ادبیات ایران

اَلّاکلنگ، یکی از بازی‌هایی است که در برخی از منابع مکتوب کهن نیز به آن اشاره شده است. از جمله، کتاب «آثار الباقیه» که در آن بیرونی، از الاکلنگی یاد کرده که پادشاه بر آن سوار شد و مردم از آن الهام گرفتند و نام آن را «اُرجوحه» نهادند.

از واژه الاکلنگ، در تعبیرها، کنایه‌ها و ضرب‌المثل‌های ایرانی نیز استفاده شده است. برای مثال:

«الاکلنگ یزّی / نه نون می‌خاد نه سبزی / آب می‌خوره فراوون / نونشو می‌ده به مردم»؛

در برخی از منابع به‌شیوهٔ الاکلنگ بهلول اشاره شده که او، در کنایه به فهماندن مردم که کار دنیا به دلخواه پیش نرفته و امور عالم، هیچ‌کدام، به‌صورت کامل، باب دل کسی نیست، الاکلنگ را یک‌نفره بازی می‌کرد. وی، برای این کار، از یک طرف چوب پیاده شده و بر طرف دیگر سوار می‌شد.

منابع

• امیریان، فریدون، بازی‌های محلی استان کهگیلویه و بویراحمد، تهران، جهان معاصر، ۱۳۷۰ش.
• ایزدپناه، حمید، فرهنگ لکی، تهران، مؤسسهٔ فرهنگی جهانگیری، ۱۳۶۷ش.
• بلوکباشی، علی، بازی‌های کهن در ایران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۶ش.
• بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به‌تحقیق زاخاو، لایپزیگ، بی‌نا، ۱۹۹۳م.
• پروین گنابادی، محمد، بازی‌های محلی ایران، تهران، توس، ۱۳۵۵ش.
• تاج العروس، به‌تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
• جناب، علی، فرهنگ مردم اصفهان، به‌تحقیق رضوان پورعصار، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۵ش.
• دادمان، ناصر، دستور زبان و تطور و فرهنگ لهجهٔ اصفهان، اصفهان، مشعل، ۱۳۵۵ش.
• داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، دانش، ۱۳۶۲ش.
• رحمتی، یوسف، فرهنگ عامیانه، تهران، ۱۳۳۰ش.
• ستوده، منوچهر، فرهنگ کرمانی، تهران، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۳۵ش.
• سعیدی، سهراب، فرهنگ مردم میناب، تهران، زوفا، ۱۳۸۶ش.
• شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، ۱۳۷۸ش.
• شریعتی، علی‌اکبر، بازی‌های سنتی کودکان و نوجوانان در استان یزد، یزد، اندیشمندان یزد، ۱۳۸۰ش.
• شمیم، علی‌اصغر، فرهنگ، تهران، مدبر، ۱۳۷۹ش.
• شهری، جعفر، قند و نمک (ضرب‌المثل‌های تهرانی)، تهران، معین، ۱۳۷۰ش.
• صدری افشار، غلامحسین و دیگران، فرهنگ زبان فارسی امروز، تهران، کلمه، ۱۳۷۳ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۰ش.
• فرهنگ‌نامهٔ کودکان و نوجوانان، تهران، شورای کتاب کودک، ۱۳۸۳ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۲ش.
• مکری، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۳ش.
• محمدی (کلهر)، آیت و محمدی، فاطمه، فرهنگ بازی‌های محلی ایلام، تهران، سمیرا، ۱۳۸۳ش.
• هاشم‌نیا، محمود و ملک‌محمدی، ملوک، فرهنگ مردم گروس (بیجار و حومه)، بیجار، ۱۳۸۰ش.
• همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، آستان قدس، ۱۳۷۱ش.