پیش‌نویس:کرمان

کرمان؛ شهری در نیمه جنوبی ایران، مرکزیت استان کرمان.

کرمان، یکی از شهرستان‌های استان کرمان، مرکز شهرستان کرمان و از کلان‌شهرهای ایران است. این شهر، به‌عنوان یکی از بهترین قطب‌های عمل‌های سخت پیوند اعضا در ایران شناخته می‌شود.

همسایگان شهر کرمان

شهر کرمان، از سمت غرب با شهرستان‌های زرند، رفسنجان و بردسیر، از جنوب با شهرستان‌های بم و جیرفت، از شمال‌غرب با شهرستان راور، از شمال‌شرق با شهرستان‌های بیرجند و نهبندان (استان خراسان جنوبی) و از شرق با شهرستان زاهدان (استان سیستان و بلوچستان) همسایگی دارد. بخش عمده‌ای از نواحی شرقی شهرستان کرمان، در کویر لوت واقع شده است.

تقسیمات کشوری شهر کرمان

براساس آخرین تقسیمات انجام شده، شهرستان کرمان، دارای ۶ بخش (بخش مرکزی شهرستان کرمان، بخش شهداد، بخش گلباف، بخش ماهان، بخش راین، بخش چترود)، ۱۳ شهر (کرمان، ماهان، جوپار، محلی‌آباد، شهداد، اندوهجرد، گلباف، باغین، زنگی‌آباد، اختیارآباد، راین، چترود و کاظم‌آباد) و ۱۶ دهستان (اختیارآباد، باغین، درختنگان، سرآسیاب فرسنگی، اندوهجرد، تکاب، سیرچ، جوشان، کشیت، ماهان، قناتغستان، حسین‌آباد گروه، راین، کویرات، معزیه، هوتک) است.

مختصات و موقعیت جغرافیایی شهر کرمان

کرمان، شهری با مختصات جغرافیاییً ۰۰ َ۰۵°۵۷ طول شرقی وً ۳۰ َ۱۷°۳۰ عرض شمالی است. شهر کرمان با وسعت نزدیک به ۲۴۰ کیلومتری، در فاصله ۹۸۰ کلیومتری از تهران، پایتخت ایران، از مسیر کاشان و یزد قرار دارد. هرچند، بخش زیادی از این شهر در کویر لوت قرار گرفته است، اما دیواره کوهستانی پلوار، این شهر را از کویر لوت جدا کرده و به‌دلیل حضور همین کوهستان، اقلیم شهر کرمان نسبت به کویر متفاوت است.

طبیعت شهر کرمان

شهر کرمان، توسط کوه‌هایی همچون «جوپار» با ارتفاع ۴۱۳۵ متر (در سمت جنوبی)، «پلوار» با ارتفاع ۴۲۳۳ متر، «سیرج» با ارتفاع ۳۵۲۰ متر و «جفتان» با ارتفاع حدود ۳۹۵۷ متر (در سمت شرقی) و کوه‌های «باغ‌بالا» با ارتفاع ۳۷۷۵ متر و «بن» با ارتفاع ۳۲۵۰ متر (در سمت شمالی) و کوه «حاجی‌آباد» با ارتفاع ۲۹۴۳ متر (در قسمت غربی) احاطه شده است.

تنها رودخانه قابل ذکر در این خطه، رودخانه «شور بافق» است که در حوضهٔ اردستان، یزد و کرمان حضور دارد. این رودخانه، فصلی بوده و تحت تأثیر بارندگی‌های نامنظم در طول سال است. از دیگر رودخانه‌های این شهرستان، می‌توان به رودخانه‌های «شهداد»، «جفتان»، «اندوهجرد»، «دهنه غار»، «حرجند» و «چترود» اشاره کرد که بیشتر آن‌ها از کوهستان پلوار سرچشمه می‌گیرند.

آب و هوای شهر کرمان

ارتفاع شهر کرمان از سطح دریا در حدود ۱۷۵۵ متر است که در نتیجه به‌عنوان چهارمین مرکز استان مرتفع در ایران شناخته می‌شود؛ بنابراین، شهر کرمان به‌واسطهٔ این ارتفاع، با آب و هوایی معتدل، خشک و کوهستانی مواجه است. میانگین بارندگی سالیانه در این شهر، تقریباً ۱۳۶ میلی‌متر است. زمستان‌های شهر کرمان بسیار سرد است.

امکانات شهر کرمان

در ۱۳۱۶ش، پس از تأسیس استان کرمان، این شهر به‌عنوان مرکز استان انتخاب شد. پس از آن، راه‌های مواصلاتی مختلفی از جمله خط آهن مستقیم به تهران، برای این شهر و استان کرمان احداث شد. ساخت مراکز متعدد صنعتی، آموزشی و تجاری در این شهر، کرمان را به یکی از قطب‌های جذاب برای زندگی و سرمایه‌گذاری در ایران تبدیل کرد.

جاذبه‌های گردشگری شهر کرمان

زیبایی‌های طبیعی این شهر، در حاشیهٔ کویر تا دامنه‌های کوهستان، آثار تاریخی متعدد نظیر کاروانسراها، بازارها، موزه‌ها، مسجدها مانند مسجد جامع کرمان، مسجد امام، مجموعه بازار وکیل، حمام گنجعلی خان (شاهکار عصر صفوی که شامل بازار، حمام، کاروانسرا، آب‌انبار، مسجد و ضرابخانه است)، گنبد جلیله (از بناهای قبل از ظهور اسلام که گویا در ابتدا آتشکده بوده است)، باغ شازده (از آثار دوران قاجاریه است که در ۱۳۹۰ش به ثبت جهانی یونسکو رسید)، مسجد جامع مظفری (که در دوران آل‌مظفر در این شهر بنا شد و به‌عنوان یکی از مفاخر معماری اسلامی در جهان شناخته می‌شود)، آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی (عارف و شاعر قرن نهم هجری)، بازار کرمان (طولانی‌ترین راسته بازار ایران)، حصار شهر قدیم کرمان، شیوشگان (کوهی باستانی در استان کرمان)، قلعه دختر و قلعه اردشیر، ارگ راین، تخت درگاه قلی بیگی، آرامگاه خواجه اتابک، آرامگاه مشتاق علیشاه، باغ موزه هرندی، خانه امینیان، خانه غفاری و خانه پرداختی، برای گردشگران داخلی و خارجی جذاب است.

صنایع کرمان

برخی از مهم‌ترین صنایع و معادن این شهر نیز عبارت‌اند از: شرکت صنایع مس شهید باهنر کرمان (در ۱۲ کیلومتری شهر کرمان)، صنایع زغال سنگ کرمان، فرش الماس کویر (صادرکننده فرش به ۱۴ کشور دنیا)، سیمان ممتازان، صنایع لاستیک بارز (اولین صنعت لاستیک‌سازی ایران، و دومین صنعت لاستیک‌سازی در خاورمیانه، پس از ترکیه)، صنایع سیمان کرمان، نیروگاه سیکل ترکیبی کرمان، صنایع پزشکی کرمان، گلاب و عرقیات زهرا (بزرگ‌ترین صادرکننده گلاب و روغن گل در ایران و نخستین واحد تولیدی در ایران که موفق به دریافت گواهینامهٔ ارگانیک در تولید گلاب و روغن گل شد).

صنایع دستی کرمان

تولید انواع صنایع دستی و هنرهایی از قبیل قالی‌باقی و تولید انواع فرش در این شهر، قلم‌زنی روی مس، گبردوزی، منبت‌کاری و پته در کرمان مرسوم است.

جمعیت شهر کرمان

پس از تبدیل شدن این شهر، به مرکزیت استان کرمان، جمعیت آن به یک‌باره افزایش یافت. در سرشماری‌های عمومی کشور در ۱۳۳۵ش، جمعیت شهر کرمان در حدود ۶۲۱۵۷ تن اعلام شده بود که در ۱۳۷۵ش، به ۳۸۴۹۹۱ تن رسید. همچنین این جمعیت در ۱۳۸۵ش، در حدود ۵۲۹۷۴۸ نفر افزایش پیدا کرده و در ۱۳۹۵ش به ۵۳۷۸۱۸ تن رسید.

پیشینه شهر کرمان

شهر کرمان، از جمله شهرهای باستانی ایران است که در کتب کهن، بسیار از آن یاد شده است. مانند کتاب «حدود العالم»، که ۱۶ مرتبه از این شهر یاد کرده است. در این کتاب در رابطه با شهر کرمان آمده است که کرمان، منطقه‌ای است که هرچند به دریا نزدیک است، اما آب و هوای گرمسیری دارد. مردمان این منطقه اسمر (گندم‌گون) هستند و این منطقه، مکانی برای بازرگانان است. در این منطقه، بیابان‌های زیادی وجود دارد که از آن‌ها زیره، خرما، نیل، نی‌شکر و پانیذ به‌دست می‌آید. در کتاب «عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات» نیز دربارهٔ این شهر آمده است که کرمان، ولایتی بزرگ و مبارک است و اهل آن، مردمی دین‌دار هستند که به عدالت شهره‌اند. متاع این شهر نیز رازیانه، خرما، زیره، ارزن، رکوه، نطع‌ها و کرباس است.

یاقوت حموی می‌گوید که کرمان در دوران حکومت سلجوقیان، از بهترین، بزرگ‌ترین و آبادترین بلادها بوده، اما پس از آن و در قرن هفتم هجری، که او کتاب جغرافیای خود را می‌نوشته، این شهر به سرزمینی خراب و بی‌حاصل تبدیل شده، که مردمان آن سرگردان و بیچاره بودند. در پایان قرن هشتم، در پی جنگ‌های امیرتیمور، این سرزمین به خرابه‌ای کامل تبدیل شد.

مقدسی نیز در قرن چهارم هجری، کرمان را به پنج ولایت تقسیم کرده است که هر ولایتی، نام مخصوص خود را به اسم کرسی آن ولایت داشت. در روایات به‌جای مانده از دوران هخامنشیان نیز، این منطقه، تبعیدگاه نبونید، پادشاه مغلوب بابِل، بوده است.

دو اثر «قلعه دختر» و «قلعه اردشیر» که قدمت آن‌ها به دوران حکومت اردشیر بابکان، اشکانیان، برمی‌گردد گواه شهری آباد در این منطقه، در دوران اشکانیان است. مکتوبات برخی دیگر از مورخان نیز، این منطقه را از جمله قبایل دوازده‌گانه ایران معرفی کرده که ساتراپی، فرمانداری یا استانداری، چهاردهم را دارا بوده است. در دوره اشکانیان، پس از حمله اردشیر اول به کرمان، بلاش، حاکم کرمان را اسیر کرده و فرزند خود، اردشیر، را به حکومت کرمان انتخاب کرد.

در کتیبه‌ای که از دوران شاپور اول ساسانی به‌یادگار مانده از کرمان به‌عنوان یکی از ولایات ایران که وی، بر آن‌ها فرمان‌روایی می‌کرده، یاد شده است. برخی از مورخان یونانی، در آثار خود از کرمان به‌عنوان شهری که اسکندر مقدونی آن را در راه تصرف هندوستان پیمود، یاد کرده‌اند. از آنچه در کتاب «استرابون»، تاریخ‌نگار یونانی، آمده می‌توان دریافت که کرمان در آن روزگار، شهری آباد بوده که اسکندر پس از دیدن آن، دستور می‌دهد تا لشکر ۱۲۰ هزار نفری او در آن‌جا استراحت کنند و به جشن و سرور بپردازند.

در دوران حکومت صفویان، این منطقه از آرامش برخوردار بود. گنجعلی‌خان، به‌دستور شاه عباس صفوی به حکومت کرمان رسید که بر اثر تدبیر و تدوام حکومت او، این شهر به آبادانی رسید. اما، پس از آن و در دوره حمله محمود افغان، این منطقه مورد قتل و غارت قرار گرفت. زمانی‌که نادرشاه افشار به کرمان رسید، علاوه بر غارت و چپاول اموال مردم، بسیاری از مردان این دیار را سر بریدند و از آن‌ها منارهایی بلند ساختند. نام محله «پامنار» در این منطقه، هنوز یادگار آن فاجعه است.

در دورهٔ آقامحمد خان قاجار نیز، این شهر، به‌واسطهٔ حمایت آن از «لطف‌علی خان زند»، مورد حمله و ویرانی قرار گرفت. جانشینان آقامحمد خان، تلاش کردند تا با بازسازی این شهر، از مردم آن دیار دلجویی کرده و برپایی آثاری همچون «مجموعه ابراهیم خان» نیز یادگار همان دوران است.

پیشینه نام کرمان

این شهر در طول تاریخ، با نام‌هایی همچون «جرمانیا»، «ژرمانیا»، «کارمانیا»، «کرمانیه»، «کریمان»، «گواشیر»، «شهر کوران» و «دارالامان» معروف بوده است. نام این خطه، در کتیبه‌های به‌جای مانده از دوران هخامنشیان «بوتیا» بوده که بعدها «کارامانیا» نام گرفته و پس از مدتی به «کرمان» تبدیل شده است.

برخی معتقدند که واژه کرمان از «کِر» به‌معنای کوه و مان (پسوند مکان) تشکیل شده است. برخی دیگر کرمان را واژه‌ای اسطوره‌ای دانسته و آن را با نام «کریمان» پدر نریمان برابر می‌دانند. در فرهنگ آنندارج، کریمان، پدر نریمان این شهر را به‌نام خود بنا کرد. گروهی دیگر، «کر» را به‌معنی بریدن، کشتن و جنگیدن دانسته و بر این مبنا، کرمان را سرزمینی که جنگ و پیکار در آن بسیار رخ داده است می‌دانند. برخی دیگر از مورخان و زبان‌شناسان نیز، «کرمن» را به‌معنی کار و کوشش دانسته و کرمان را به‌معنی سرزمین کار و کوشش معرفی کرده‌اند.

دین و مذهب مردم در شهر کرمان

اکثریت مردم در این شهر، مسلمان و شیعه هستند. همچنین، پیروان سایر ادیان، به‌خصوص زرتشتیان و کلیمیان نیز در کرمان حضور دارند. آتشکده زرتشتیان، قبرستان یهودیان و مسیحیان در محلهٔ زریسف کرمان، حاکی از حضور اقلیت‌های دینی و مذهبی در این شهر است.

اقوام شهر کرمان

مردم کرمان، اغلب فارسی‌زبان و از قوم فارس هستند. اقلیتی از اقوام لُر نیز در این شهر زندگی می‌کنند.

زبان و گویش مردم در شهر کرمان

زبان مردم در شهر کرمان، فارسی با گویش کرمانی است. شهر کرمان، به‌دلیل وسعت و موقعیت‌های تجاری، همواره پذیرای مهاجرین بوده است. در نتیجه، در طول تاریخ، گویش‌های محلی مختلفی در این شهر به چشم می‌خورد. «خواجوی کرمانی»، «سعید نفیسی»، «باستانی پاریزی»، «محمد دهش»، «علی‌اکبر صنعتی» از همین دیار بوده‌اند.

خوراک محلی شهر کرمان

شهر کرمان، دارای غذاها و شیرینی‌های سنتی است که طعم متفاوتی دارند. از جمله غذاهای محلی این منطقه، آش شولی (اوماچو)، روغن جوشی، حلیم بادمجان، آش شلغم، آش جو کرمانی، آش کدو، آبگوشت کرمانی، توکی، زیرجوش، کشک گردو، کله جوش، سردوش، اشکنه، کپو، کاچی، سیراب بنه است. از شیرینی‌های محلی این دیار نیز می‌توان به کلمپه، کماچ سهن، برشتو، شیرینی خانگی پرریز، خرمابریز (رنگینک)، چنگمال، قوتو، شله زرد و قطاب پسته اشاره کرد.

کرمان در ادبیات ایران

شهر باستانی کرمان، در ادبیات بزرگان ایران مانند مولانا، سعدی، خواجوی کرمانی، خاقانی و فردوسی نیز همواره یاد شده است. برای مثال:

در شاهنامه فردوسی آمده است:
الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

خاقانی نیز در اشعار خود به شهر کرمان اشاره کرده است:

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

شاه نعمت‌الله ولی در بیتی به ستایش این شهر پرداخته است:

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

مولانا، در شعر خود به ضرب‌المثل معروف «زیره به کرمان بردن» اشاره می‌کند:

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

میرزاآقا خان کرمانی نیز دربارهٔ دیار خود این‌گونه می‌گوید:

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

منابع

• احمدعلی خان وزیری، تاریخ کرمان، به‌تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، علم، ۱۳۸۵ش.
• «تاریخ شکل‌گیری شهر کرمان»، وب‌سایت شهرداری کرمان، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۰ش.
• جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران، رودها و رودنامة ایران، چ۲، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
• جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، چ۱، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
• چکنگی، علیرضا، فرهنگنامة تطبیقی نام‌های قدیم و جدید مکان‌های جغرافیایی ایران و نواحی مجاور، چ۱، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۸ش.
• حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، طهوری، ۱۳۶۲ش.
• خاقانی، دیوان اشعار، قطعات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۰ش.
• دفتر تقسیمات کشوری، نشریة عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، تهران، دفتر تقسیمات کشوری (وزارت کشور)، ۱۳۸۴ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۰ش.
• سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی (وزارت آموزش و پرورش)، جغرافیای استان کرمان، چ۵، تهران، ۱۳۸۳ش.
• سازمان حمل و نقل و پایانه‌های کشور (وزارت راه و ترابری)، اطلس جاده‌های ایران (ویرایش دوم)، تهران، همشهری، ۱۳۸۰ش.
• طوسی، محمد، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، به‌تحقیق منوچهر ستوده، چ۲، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ش.
• کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، سیاسی، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۱۱ش.
• فردوسی، شاهنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۰ش.
• لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، چ۶، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۳ش
• مرکز آمار ایران، بازسازی و برآورد جمعیت شهرستان‌های کشور، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
• مولانا، دیوان شمس، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۰ش.
• مؤسسة گیتاشناسی، اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، چ۱، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
• میرزا آقاخان کرمانی، نامهٔ بوستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۰ش.
• «نگاهی به زندگی شاه نعمت‌الله ولی»، روزنامه پیام ما، تاریخ بارگذاری: ۳ خرداد ۱۳۹۵ش.
• نورالهی، طه، توزیع و طبقه‌بندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماری‌های ۷۵–۱۳۳۵، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
• Lestrange, G, The Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge, University Press, 1905, P. 299.