پیش‌نویس:تربیت

کتاب تربیت دینی کودک، بازنویسی گفتارهای آیت الله حائری شیرازی

تربیت؛ فرایندی ساختارمند برای ساختن نسل‌های بهتر.

تربیت در لغت به‌معنای پروردن و آموختن ادب و اخلاق است. در نگاه دینی، تربیت به فعلیت رساندن استعدادهای فطری و رشد همه‌جانبهٔ انسان در مسیر کمال الهی است، در حالی‌که اندیشمندان غیردینی آن را انتقال تجربه و ارزش‌های جامعه به نسل نو می‌دانند. غزالی تربیت را شریف‌ترین کار پس از پیامبری و کانت آن را بزرگ‌ترین مسئلهٔ بشر می‌خواند. هدف تربیت، از دیدگاه متفکران، رشد فردی و اجتماعی انسان است؛ یعنی دستیابی به زندگی سالم، با فضیلت و مسئولیت‌پذیر در جامعه. در اسلام، غایت تربیت، قرب الهی و حرکت در مسیر خیر و عمل صالح است. تفاوت تعلیم و تربیت در آن است که تعلیم به آموزش دانستنی‌ها محدود می‌شود، اما تربیت پرورش تمام ابعاد وجودی انسان را دربرمی‌گیرد.

معنای لغوی تربیت

تربیت در لغت به‌معنای «پروردن»، «پروراندن» و «ادب و اخلاق را به کسی آموختن» است.

تعریف اصطلاحی تربیت

نظر اندیشمندان دینی و غیردینی در تعریف تربیت متفاوت است و این تفاوت را می‌توان در دو نکته جست‌وجو کرد:

1. نگاه دینی به مقولهٔ تربیت، که موجب شده مبانی، روش‌ها و اهداف تربیت نزد این دو گروه تفاوت‌های قابل توجهی داشته باشد.
2. از نظر متفکران دینی، روش‌های تربیتی مبتنی بر اندیشهٔ غیردینی، به عنصر فطرت انسان در فرایند تربیت توجه نکرده است.بنابراین می‌توان تعریف تربیت را به اعتبار خاستگاه فکری آن، به دو دسته تقسیم کرد:

• در تعریف اندیشمندان دینی از تربیت، این عناصر به چشم می‌خورد:

1. به فعلیت درآوردن استعدادهای بالقوه و درونی یک شیء و ایجاد تعادل و هماهنگی میان آن‌ها.
2. برنامه‌ریزی و فعالیت محاسبه شده در جهت رشد کودک، سلامت خانواده و تدبیر شئون اجتماعی او.
3. شکوفایی قوای جسمانی، روانی و عقلی انسان.
4. رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای آن‌که استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود.
5. تدبیر نفس و باطن از طریق اعتدال بخشی تدریجی به قوا و تمایلات از طریق ریاضت.

• در میان اندیشمندان غیرمسلمان در حوزهٔ تعلیم و تربیت، برخی تعاریف زیر را می‌توان به‌عنوان نمونه بیان کرد:

1. جان دیویی: تربیت، مجموعهٔ فرایندهایی است که گروه یا جامعه توانایی‌ها و خواسته‌های خود را از راه آن و با هدف رشد و بقای خود به اعضا و نسل‌های جدید منتقل می‌کند.
2. امیل دورکیم: تربیت کارکردی است که طی آن، نسل بالغ و تربیت یافتهٔ جامعه بر نسلی که هنوز پختگی کافی برای زندگی نیافته، اثر می‌گذارد. هدف از این کنش، برانگیختن و گسترش حالات جسمی، عقلی و اخلاقی متربی است.
3. روسو: تربیت، هنر یا فنی است در قالب راهنمایی، حمایت و هدایت نیروهای طبیعی که برای شکوفایی استعدادهای مادرزادی متربی با رعایت قوانین رشد طبیعی و با همکاری خود او برای زیستن تحقق می‌پذیرد.
4. کانت: تربیت، تأدیب و تعلیم توأم با فرهنگ با هدف کامیابی متربی برای زندگی در جامعه‌ای که به‌مراتب از جامعهٔ کنونی برتر است.

جایگاه تربیت

از نگاه اندیشمندان شرق و غرب به مقولهٔ تربیت و نیز توجه به کارکردهای عمیق آن در جامعه، می‍توان به اهمیت و نقش اساسی آن در پیدایش فرهنگ و تمدن جوامع بشری پی برد. غزالی در کتاب «احیاء علوم‌الدین» تربیت را پس از پیامبری، شریف‌ترین کار آدمی خوانده و کانت آن را بزرگ‌ترین و دشوارترین مسئلهٔ آدمی دانسته است. افلاطون نیز معتقد است فنّی عالی‌تر و مقدس‌تر از تربیت نیست.

اهداف تربیت

پروفسور برودی، استاد تعلیم و تربیت دانشگاه‌های آمریکا، تربیت را دارای دو بُعد فردی و اجتماعی می‌داند. او در بُعد فردی، «زندگی خوب» را هدف اساسی تعلیم و تربیت فرد با شاخصه‌های زیر معرفی می‌کند:

1. برخورداری از سلامت بدن
2. برخورداری از امنیت عاطفی
3. احساس قدرت و احترام
4. امید نسبت به آینده
5. و در بُعد اجتماعی، «تربیت شهروند شایسته» را هدف تعلیم و تربیت می‌داند.
6. جان لاک، فیلسوف انگلیسی نیز هدف آموزش و پرورش را نیرومندی تن و به‌دست آوردن فضیلت و دانش می‌داند و آن را به سه بخش بدنی، اخلاقی و فکری تقسیم می‌کند.

اهداف تربیت را در مبانی انسان‌شناختی اسلام نیز می‌توان یافت. هدف غایی تعلیم و تربیت از نظر اسلام، قرب به ذات مقدسی دانسته شده که مستجمع جمیع صفات جمالیه و کمالیه است. در این دیدگاه حرکت و هدایت آدمی به‌سوی خیر اعلی و مقصد نهایی و در صراط مستقیم عبودیت حضرت حق با عمل صالح، تواصی به حق و تواصی به صبر توصیه شده است.

تفاوت «تعلیم» با «تربیت»

گاهی دو واژهٔ «تعلیم» (آموزش) و «تربیت» (پرورش) مترادف دانسته شده و به‌جای هم استفاده می‌شوند، اما این دو مفهوم - در عین نزدیکی تنگاتنگ - تفاوت‌هایی نیز با هم دارند. برخی از این تفاوت‌ها به‌شرح زیر است:

1. تعلیم تنها مختص موجودات دارای شعور است، اما تربیت موجودات بدون شعور را نیز شامل می‌شود.
2. هدف تربیت گسترده‌تر از تعلیم است؛ به این معنا که تربیت با تمام استعدادهای جسمانی، روحانی، عقلی و عاطفی انسان در عرصهٔ نظر و عمل مربوط می‌شود، اما تعلیم فقط با آموزش مقولات و مفاهیم ذهنی سر و کار دارد.

منابع

• «اهداف تعلیم و تربیت از دیدگاه اسلام»، سایت راسخون، تاریخ دیدار: ۲۱ آذر ۱۴۰۰ش.
• «اهداف و مفاهیم تعلیم و تربیت»، سایت تخصصی قرآن کریم، تاریخ دیدار: ۲۱ آذر ۱۴۰۰ش، برگرفته از کتاب «اولین سخن»، نوشته: جعفر حاجی کریم نظری.
• حجتی، سید محمدباقر، اسلام و تعلیم و تربیت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
• دلشاد تهرانی، مصطفی، سیری در تربیت اسلامی، تهران، ذکر، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
• گروه نویسندگان، فلسفه تعلیم و تربیت، قم، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، چاپ هفتم، ۱۳۸۴ش.
• مرزانی، راضیه، «مفهوم‌شناسی واژه تربیت در لغت و اندیشه متفکران»، سایت راسخون، تاریخ بارگذاری مطلب: ۱۹ آذر ۱۴۰۰ش.
• مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ سوم، بی‌تا.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ دیدار: ۱۹ آذر ۱۴۰۰ش.
• هاشمی، سیدحسین، «چیستی و اهداف تربیت»، پورتال جامع علوم انسانی، تاریخ دیدار ۱۹ آذر ۱۴۰۰ش.