پیش‌نویس:کتابخانه شخصی

کتابخانه شخصی پروفسور محمود حسابی

کتابخانه شخصی؛ مجموعه‌ای از کتاب‌های گردآوری شده به‌منظور استفاده شخصی

کتابخانه شخصی، کتابخانه‌ای است که فرد برای استفادهٔ شخصی خود فراهم کرده باشد. برخی از افراد، صرفاً این کار را به‌منظور کسب لذت انجام می‌دهند و برخی دیگر این مجموعه‌های بزرگ و کوچک را برای استفاده از کتب و نمایش آن‌ها گردآوری می‌کنند. طبق یک سنت دیرینه، کتابخانه‌های شخصی، که شاخه‌ای از کتابخانه‌های خصوصی هستند، پس از فوت مالک آن‌ها، به‌عنوان کتابخانه‌هایی عمومی در نظر گرفته می‌شوند.

پیشینهٔ کتابخانه‌های شخصی

رونمایی از خانه باستانی «دویست‌ساله» هرکولانیوم پس از ۳۶ سال فراموشی زیر خاکستر آتشفشان

قدمت کتابخانه‌های شخصی، با قدمت پیدایش کتاب برابری می‌کند. در نوشته‌های یونان قدیم، نشانه‌هایی از وجود کتابخانه‌های شخصی وجود دارد؛ مانند کتابخانه شخصی و نفیس اورپید، نمایشنامه‌نویش معروف یونانی. بسیاری از این کتابخانه‌های شخصی در طول تاریخ، برای خود به‌منزلهٔ یک موزه و گنجینه‌ای گرانبها از نظر مادی و معنوی بوده است.

شواهد بسیاری نیز بر اهمیت داشتن کتابخانه‌های شخصی در میان رومیان وجود دارد. گاهی این کتابخانه‌های شخصی از گزند بلایای طبیعی و انسانی، در امان می‌ماندند. مانند کتابخانه شخصی «ویلا» که شامل ۸۰۰ طومار پاپیروس بوده و در خرابه‌های آتشفشان هرکولانئوم یافت شد. در قرون وسطی، مجموعه کتابخانه‌های شخصی که حاوی کتبی به‌جز کتب دینی و مذهبی بودند، تنها متعلق به کلیسا بود.

ظهور صنعت چاپ، در نیمه دوم قرن پانزدهم، منجر به تولید انبوه کتاب‌ها با قیمتی مقرون به‌صرفه‌تر شد. همین عامل منجر به رشد و افزایش سطح سواد عمومی و توسعهٔ کتابخانه‌های شخصی و غیرشخصی شد. ریچارد هلدزورث، رئیس کالج کمبریج، کتابخانهٔ شخصی خود را با بیش از ۱۰ هزار جلد کتاب، در همین دوران به یادگار گذاشت.

اهمیت کتابخانه‌های شخصی

اهدای ۵۷۸ نسخه کتاب از کتابخانه شخصی شهید غلامرضا ملکوتی به سازمان اسناد و کتابخانه ملی

برخی از مورخین معتقدند که مهم‌ترین و سودمندترین پدیده فرهنگی، پس از پیدایش خط و کتابت، وجود کتابخانه‌های شخصی است. کتابخانه‌های شخصی، در طول تاریخ، نقش مهمی در شکل‌گیری کتابخانه‌های ملی و دانشگاهی داشته‌اند. برای مثال، نسخ خطی «روت کاتن» و کتاب‌های «هانس اسلون»، نقش اولیه را در تشکیل کتابخانه بزرگ بریتانیا داشتند. اهدای ۱۵۰۰۰ جلد از میراث گران‌بهای «مارتین روث» به کتابخانه دانشگاه دورهام نیز از نمونه‌های بارز اهمیت کتابخانه‌های شخصی است.

در ایران نیز، تعداد بسیار زیادی از کتاب‌ها و نسخ خطی و سایر اسناد، در کتابخانه ملی، اهدایی کتابخانه‌های شخصی افراد بوده است. برای مثال در سال‌های اخیر، کتابخانهٔ شهید بهشتی، با ۲۵۸۴ نسخه کتاب فارسی و عربی، ۳۱۵ نسخه کتاب لاتین و ۱۱۵ نسخه غیرکتابی مانند نشریه و امثال آن، به کتابخانه ملی ایران اهدا شده است. در این میان، ۵۶ نسخه کتاب نفیس چاپ سنگی و ۲۲ نسخه کتاب که شامل حاشیه‌نگاری‌ها و یادداشت نویسی‌های شخصی شهید بهشتی بوده نیز وجود دارد.

کتابخانه شخصی غلام‌رضا ملکوتی، شهید ۲۱ سالهٔ دوران دفاع مقدس، که شامل ۵۷۸ کتاب و نسخه خطی بوده نیز توسط خانواده‌اش به کتابخانه ملی ایران اهدا شد. در ایران، کتابخانه آستان قدس، بزرگ‌ترین مرکز دریافت کننده کتب اهدایی از سوی علاقمندان به امام رضا است و آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، با اهدای بیش از ۱۴ هزار جلد کتاب خطی، عکسی و چاپ سنگی، بزرگ‌ترین اهداکننده کتاب به کتابخانه آستان قدس رضوی است.

ایجاد کتابخانه‌های شخصی همچنین به نسل‌های بعد از مالکین آن‌ها نشان می‌دهد که در چه زمینه‌هایی از علوم، مطالعات و علاقه‌مندی‌های بیش‌تری وجود داشته است. بسیاری از کتب برجای مانده از عالمان و اندیشمندان در طول تاریخ، با توجه به حاشیه‌نگاری‌های صورت گرفته توسط آن‌ها، به شناخت نگرش و خط فکری آن‌ها بسیار کمک کرده است. کتابخانه‌هایی مثل کتابخانه‌های شخصی محققین، مورخین، فیلسوفان، کلکسیونرها (گرد آورندگان) و کتاب‌خوان‌های حرفه‌ای، عموماً بیش از هزار جلد کتاب را در خود جای می‌داده که عمدتاً کتبی نایاب، نفیس و خطی بوده‌اند.

منابع

• «آشنایی با چند کتابخانه شخصی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بارگذاری: ۲ آبان ۱۳۸۸ش.
• پیرسون، دیوید، «کتابخانه‌های شخصی»، ترجمه سهیلا علوی، سایت دایرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، تاریخ بازدید: ۱۸ آذر ۱۴۰۰ش.
• «کتابخانه آستان قدس رضوی، بزرگ‌ترین مرکز دریافت کتب اهدایی شرق کشور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۲۳ دی ۱۳۹۴ش.
• «کتابخانه شخصی یکی از شهدای دفاع مقدس به کتابخانه ملی اهدا شد»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بارگذاری: ۳۰ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «کتابخانه شخصی»، کارا کتاب، تاریخ بارگذاری: ۴ دی ۱۳۹۲.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۸ آذر ۱۴۰۰ش.
• ولی‌پور، ندا، «اهدای کتابخانه شخصی شهید بهشتی به کتابخانه ملی»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ بارگذاری: ۲ آذر ۱۴۰۰ش.