پرش به محتوا

پیش‌نویس:مشهد: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
imported>شاهرودی
imported>علیرضا آزادوار
بهینه سازی سئو
 
(۲۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
<big>'''مشهد'''</big>؛ مرکز استان خراسان رضوی واقع در شمال شرقی ایران<br>
{{درشت|'''مشهد'''}}؛ مرکز استان خراسان رضوی واقع در شمال شرقی ایران
[[پرونده:مشهد1.jpg|300px|thumb|left|نمایی از شهر مشهد با محوریت حرم امام رضا در سال 1399ش]]
[[پرونده:مشهد1.jpg|300px|thumb|left|نمایی از شهر مشهد و حرم امام رضا در سال ۱۳۹۹ش]]
مشهد، کلان‌شهری در شمال شرقی ایران است که با مساحت ۳۵۱ کیلومتر مربع، دومین شهر بزرگ ایران پس از [[تهران]] محسوب می‌شود. در سال ۱۳۸۸ش، [[مشهد]] به‌عنوان «پایتخت معنوی ایران» و در هفتمین اجلاس آیسسکو (۲۰۱۷م)، به‌عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی انتخاب شد.<ref>[https://www.irna.ir/news/81759389/%D8%A7%D8%B2-%D9%BE%D8%A7%D9%8A%D8%AA%D8%AE%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D9%86%D9%88%D9%8A-%D8%AA%D8%A7-%D9%BE%D8%A7%D9%8A%D8%AA%D8%AE%D8%AA-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%D9%8A-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-475%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D8%AA%D8%A7-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF2017 «از پایتخت معنوی تا پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت ایرنا.] </ref><br>
مشهد، کلان‌شهری در شمال شرقی ایران است که با مساحت ۳۵۱ کیلومتر مربع، دومین شهر بزرگ ایران پس از [[تهران]] محسوب می‌شود. در سال ۱۳۸۸ش، مشهد به‌عنوان «پایتخت معنوی ایران» و در هفتمین اجلاس آیسسکو (۲۰۱۷م)، به‌عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی انتخاب شد.<ref>[https://www.irna.ir/news/81759389/از-پايتخت-معنوي-تا-پايتخت-فرهنگي-جهان-اسلام-475روز-تا-مشهد2017 «از پایتخت معنوی تا پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت ایرنا.]</ref>
==پیشینه و نام‌گذاری==
 
پیش از حضور [[امام علی بن موسی|امام علی‌ بن موسی‌الرضا،]] این شهر را [[توس]]، نوقان (نوغان) و سناباد می‌گفتند. پس از دفن امام هشتم [[شیعیان]] در سناباد (۲۰۳ق)، این محل را «مشهد الرضا» ناميدند.<ref>صدرالمتالهین لاهیجانی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، 1386ش، ص33. </ref> شیعیان در آبادانی این شهر و حرم امام رضا بسیار کوشیدند و از [[صفویه|دوره صفویان]]، بارگاهی پرشکوه در این مکان برپا کردند.<ref>افشارسيستاني، پژوهش در نام شهرهاي ايران، چ2، 1382ش، ص577.</ref><br>در منابع بر جای مانده از حدود ۱۰۰۰ سال قبل، از این شهر به‌عنوان سرزمینی که مرقد امام رضا در آن قرار دارد<ref>حدودالعالم من المشرق الي المغرب، 1362ش، ص90.</ref> و نیز به‌عنوان مهم‌ترین و کهن‌ترین شهر [[خراسان]]<ref>قلقشندي، جغرافياي تاريخي ايران در قرن نهم هجري، ج2، 1384ش، ص100. </ref> یاد شده است؛ برای مثال، در کتاب‌های معروفی مانند «عجایب ‌المخلوقات» طوسی،<ref>طوسي، عجايب المخلوقات و غرايب الموجودات، چ2، 1382ش، ص245 و 246.</ref> «البلدان» یعقوبی،<ref>يعقوبي، البلدان، 1408ق، ص47 و 70. </ref> «صورة ‌الارض» ابن‌حوقل،<ref>ابن‌حوقل، صورةالارض، 1345ش، ص169.</ref> «سفرنامه» ابن‌بطوطه و «روضات ‌الجنّات فی اوصاف مدینة هرات» زمجی اسفزاری به این شهر و مرقد امام هشتم در کنار قبر هارون‌الرشید (خلیفه عباسی) و نیز «مشهد مقدس رضوی»، اشاراتی صورت گرفته است. اِبن‌بابوَیه قمی در سده‌ی چهارم هجری، در «عیون اخبار الرضا»، یک فصل را به‌صورت کامل به توصیف مشهد اختصاص داده و در آن به نام‌های «مشهد» و «مشهد رضوی» اشاره کرده است.<ref>ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص152 و 153. </ref><br>مورخان بر این باورند که نام نوقان در دوره‌ی ایلخانیان به‌تدریج به «المشهد» یا «مشهد» تغییر کرده است. در همین دوره، شهر مشهد با اسامی «مشهد رضا»، «مشهد مقدس» و «مشهد توس» شناخته می‌شد.  
==تاریخچه نام‌گذاری و تحول شهر مشهد==
===نام‌های اولیه پیش از حضور امام رضا===
پیش از حضور [[امام علی بن موسی|امام علی بن موسی‌الرضا،]] این شهر را [[توس]]، نوقان (نوغان) و سناباد می‌گفتند.
 
===دفن امام رضا و پیدایش نام مشهد الرضا===
پس از دفن امام هشتم [[شیعیان]] در سناباد (۲۰۳ق)، این محل را «مشهد الرضا» نامیدند.<ref>صدرالمتالهین لاهیجانی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، 1386ش، ص33.</ref> شیعیان در آبادانی این شهر و [[حرم]] امام رضا بسیار کوشیدند و از [[صفویه|دوره صفویان]]، بارگاهی پرشکوه در این مکان برپا کردند.<ref>افشارسیستانی، پژوهش در نام شهرهای ایران، چ2، 1382ش، ص577.</ref>
 
===ثبت در منابع تاریخی کهن (حدود ۱۰۰۰ سال قبل)===
در منابع بر جای مانده از حدود ۱۰۰۰ سال قبل، از این شهر به‌عنوان سرزمینی که مرقد امام رضا در آن قرار دارد<ref>حدودالعالم من المشرق الی المغرب، 1362ش، ص90.</ref> و نیز به‌عنوان مهم‌ترین و کهن‌ترین شهر [[خراسان]]<ref>قلقشندی، جغرافیای تاریخی ایران در قرن نهم هجری، ج2، 1384ش، ص100.</ref> یاد شده است؛ برای مثال، در کتاب‌های معروفی مانند «عجایب المخلوقات» [[نظام‌الملک طوسی|طوسی]]،<ref>طوسی، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، چ2، 1382ش، ص245 و 246.</ref> «البلدان» یعقوبی،<ref>یعقوبی، البلدان، 1408ق، ص47 و 70.</ref> «صورة الارض» ابن‌حوقل،<ref>ابن‌حوقل، صورةالارض، 1345ش، ص169.</ref> «سفرنامه» ابن‌بطوطه و «روضات الجنّات فی اوصاف مدینة هرات» زمجی اسفزاری به این شهر و مرقد امام هشتم در کنار قبر هارون‌الرشید (خلیفه عباسی) و نیز «مشهد مقدس رضوی»، اشاراتی صورت گرفته است. اِبن‌بابوَیه قمی در سدهٔ چهارم هجری، در «عیون اخبار الرضا»، یک فصل را به‌صورت کامل به توصیف مشهد اختصاص داده و در آن به نام‌های «[[مشهد]]» و «مشهد رضوی» اشاره کرده است.<ref>ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص152 و 153.</ref>
 
===تثبیت نام مشهد در دوره‌های بعدی===
مورخان بر این باورند که نام نوقان در دورهٔ ایلخانیان به‌تدریج به «المشهد» یا «مشهد» تغییر کرده است. در همین دوره، شهر مشهد با اسامی «مشهد رضا»، «مشهد مقدس» و «مشهد توس» شناخته می‌شد. کلمه «مشهد» برای اولین‌بار در قرن دهم میلادی با نام «المشهد» در کتاب مَقدِسی دیده شده است.<ref>بارتولد، تذکره جغرافیایی تاریخی ایران، چ3، 1372ش، ص133.</ref> حمدالله مستوفی نیز از اولین افرادی است که نام «مشهد» را در کتاب خود (در ۷۴۰ق)، به‌کار برده است.<ref>مستوفی، نزهة القلوب، 1333ق، ص151.</ref> کلاویخو، فرستاده پادشاه اسپانیا در دوره تیمور لنگ، نیز از مشهد به‌همین نام و به‌عنوان شهر زیارتی با خیل عظیمی از زائران یاد کرده است.<ref>کلاویخو، سفرنامه، چ3، 1374ش، ص192 و 193.</ref>
 
با گسترش روزافزون شهر مشهد، امروزه دیگر از نام‌های قدیمی آن مانند نوقان و قریه سناباد و سایر روستاهایی که با نام مشهد امام رضا عجین شده بودند، خبری نیست و تنها نام توس هنوز به‌واسطهٔ وجود آرامگاه [[فردوسی]]، شاعر بلندآوازهٔ ایرانی، پابرجا است.<ref>جعفری، گیتاشناسی ایران، ج3، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، 1379ش، ص313.</ref>
 
==پیشینه سیاسی و تاریخی مشهد==
شهر مشهد همواره از مهم‌ترین شهرهای خراسان بوده است. در دوره صفویان و بعد از آن، به اهمیت این شهر بسیار افزوده شد. در دوره نادرشاه افشار این شهر، پایتخت ایران شد. در تقسیمات کشوری از دوره [[قاجاریه|قاجار]] تا امروز، شهر مشهد، مرکز ایالت / استان خراسان بوده است. شهر مشهد با وجود آن‌که بارها مورد مورد دست‌اندازی بیگانگان قرار گرفت و شاهد دگرگونی‌های بسیار بود، اما وجود حرم امام رضا موجب همبستگی تاریخی مردم این شهر به‌عنوان مسلمانان پای‌بند به آموزه‌های مذهب تشیع شده و این همبستگی اجتماعی، شهر مشهد راهمواره در مسیر توسعه حفظ کرده است. امروزه مشهد، دومین شهر بااهمیت ایران شمرده می‌شود و بعد از مکه، دومین شهر زیارتی جهان است.<ref>سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان خراسان، چ3، 1381ش، ص78.</ref>
 
===مشهد پیش از اسلام===
[[پرونده:مشهد۳.jpg|جایگزین=نقشه‌ای قدیمیاز خراسان- خوراستان|بندانگشتی|نقشه‌ای قدیمی که از خراسان به عنوان خوراستان یاد شده است]]
بر اساس برخی گزارش‌های تاریخی، ۳۳۰ سال قبل از میلاد مسیح، اسکندر در ادامه کشورگشایی‌های خود، به این منطقه رسیده است. در این منابع از مشهد با نام «سوسیا» یاد شده<ref>Keall, "Places: 952108 (Tusa/Sousia)", 2015.</ref> که برگردان یونانی واژه «توس» است و آن را قلب منطقهٔ پارت می‌دانستند.<ref>Justi, Iranisches Namenbuch, 1963, p157.</ref>
 
همچنین از این شهر، به‌عنوان منطقه‌ای خوش [[آب]] و هوا یاد شده و گاهی آن را «الکساندرو پولیس» یا «شهر اسکندر» یا «اسکندریه» خوانده‌اند. برخی از مورخان [[مسلمان]] نیز، تأسیس سناباد (نام قدیم مشهد) را به اسکندر نسبت داده‌اند. در برخی احادیث [[شیعه]] نیز بنای شهر مشهد به فردی نیکوکار که صاحب دو شاخ بوده است (اسکندر) منسوب است.
 
===مشهد پس از اسلام===
به‌گفتهٔ برخی از مورخین که [[شاهنامه]] هم از آن یاد کرده، یزدگرد سوم پس از ورود مسلمانان به ایران، راهی توس شد و به کُنارنگ توس پناه برد. کُنارنگیان، تا پایان عصر اموی، تسلط خود بر خطهٔ خراسان را حفظ کردند اما در نهایت در ۱۲۹ق، با حملهٔ سپاهیان ابومسلم، آن سرزمین را رها کردند.<ref>ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص22-25.</ref>
 
در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ق، مأمون (خلیفه عباسی)، [[امام رضا]] را از مدینه به دارالخلافهٔ خود در «مرو» فراخواند. پس از شهادت امام رضا، او را در باغی که قبر هارون (خلیفه پیشین عباسی) نیز در آن بود دفن کردند. این باغ در نزدیکی روستای سناباد قرار داشت. از آن پس، این منطقه را «مشهد» یعنی «محل شهادت» نامیدند<ref>ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص65-85.</ref> و بارگاه امام رضا مهم‌ترین محور تحولات سیاسی و اجتماعی این منطقه گردید. در سدهٔ چهارم قمری، سبکتگین (مؤسس سلسله غزنویان) همزمان با فتح توس، آرامگاه امام رضا را ویران کرد. بعدها پسرش (سلطان محمود) مقبره امام رضا را بازسازی کرد و سلطان مسعود غزنوی، به‌منظور حفاظت از این آرامگاه، استحکامات دفاعی را در اطراف آن بنا کرد. در زمان [[سلجوقیان]]، نظام‌الملک وزیر شاهان سلجوقی، [[مسجد|مسجدی]] در توس ساخت.<ref>ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، ۱۳۷۰ش، ص55.</ref> سلطان سنجر سلجوقی نیز با اقدامات خود به اهمیت سیاسی این شهر افزود.<ref>ایمان‌پور، «بررسی پیشینه یک اثر معماری در حرم رضوی»، ۱۳۸۹ش، ص15-35.</ref> نخستین گنبد حرم امام رضا نیز در همین دوره ساخته شد که جنس آن از کاشی بود.<ref>عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۳۸۸ش.</ref>
 
در بازه زمانی سده‌های چهارم تا ششم قمری، بزرگان و رجالی برجسته از این خطه برخاستند. از آن جمله می‌توان به خواجه نظام‌الملک، امام محمد غزالی، احمد غزالی، ابوالقاسم فردوسی، اسدی توسی و شیخ توسی اشاره کرد.<ref>ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، ۱۳۷۰ش، ص55.</ref> در سال ۷۹۱ق، میران‌شاه (پسر تیمور) پس از محاصرهٔ چندین ماههٔ توس، آن را تصرف کرد و شهر را کاملاً ویران کرد. در آن رخداد، تنها کسانی زنده ماندند که به حرم امام رضا پناه بردند. از آن پس، آبادانی منطقه به گرداگرد حرم امام رضا منتقل شد و مشهد، جایگزین توس گردید.<ref>خواندمیر، حبیب السیر، چ2، 1353ش، ص432 و 433.</ref> در همین دوره، با توجه [[گوهرشاد بیگم|گوهرشاد]] همسر شاهرخ تیموری، نخستین [[مسجد جامع]] این شهر ساخته شد.<ref>Zabeth, Lanmarks of Mashhad, 1999, p15.</ref>
 
===مشهد در عصر صفویان===
[[پرونده:مشهد۷.jpg|جایگزین=بالا خیابان و پایین خیابان؛ نخستین خیابان‌‌های مشهد در دورۀ شاه‌عباس صفوی. |بندانگشتی|بالا خیابان و پایین خیابان؛ نخستین خیابان‌‌های مشهد در دورۀ شاه‌عباس صفوی]]
در دوره [[صفویه|صفویان]]، مذهب شیعه در ایران رسمیت یافت و شهر مشهد به‌واسطهٔ حرم امام رضا از رونقی دوچندان برخوردار شد.<ref>سیدی، تاریخ شهر مشهد، ۱۳۷۸ش، ص94.</ref> ساخت‌وساز گسترده‌ای در مشهد آغاز شد و مرکزیت خراسان نیز از شهر هرات به مشهد انتقال یافت.<ref>مخلصی، «مشهد؛ پایتخت افشاریان»، پایتخت‌های ایران، چ1، 1374ش، ص626 و 627.</ref> در این دوره و برای مدتی، شهر مشهد بارها مورد حمله [[قوم ازبک|ازبک‌ها]] قرار گرفت.<ref>Houtsma, E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1993, p496.</ref> پس از آزادی کامل مشهد از تصرف ازبکان، بر اعتبار و رونق این شهر افزوده شد. شاهراهی میان [[اصفهان]]، [[هرات]] و مشهد احداث گردید و کاروانسراها و آب‌انبارهای بزرگی در این مسیر ساخته شد. حرم امام رضا نیز در این دوره گسترش یافت.<ref>مخلصی، «مشهد؛ پایتخت افشاریان»، پایتخت‌های ایران، چ1، 1374ش، ص626 و 627.</ref> شاه عباس، خیابانی را از غرب به شرق مشهد احداث کرد که در میان آن نهری جاری بود و نیز آب چشمه‌گیلاس (روستایی در ۵۰ کیلومتری مشهد) را به این شهر انتقال داد.<ref>منجم یزدی، تاریخ عباسی، ۱۳۶۶ش، ص328.</ref> در این دوره، مشهد به‌عنوان «شهر مقدس ایران» شناخته شد و [[زیارت امام رضا]] در فرهنگ ایرانیان نهادینه گردید.<ref>سیوری، ایران عصر صفوی، ۱۳۹۳ش، ص97.</ref>
 
در دوران صفویه، مشهد یکی از ۱۳ شهر ایران بود که فرماندهی ارشد نظامی (بیگلربیگی / امیرِ امیران) در آن مستقر بود و بر شهرهای اطراف نیز فرماندهی می‌کرد.<ref>سیدی، تاریخ شهر مشهد، ۱۳۷۸ش، ص218.</ref> همچنین مشهد از معدود شهرهای ایران در آن روزگار بود که سکه در آن ضرب می‌شد.<ref>سیدی، تاریخ شهر مشهد، ۱۳۷۸ش، ص206.</ref> در ۱۱۳۵ق، ایل ابدالی به خراسان یورش برد و مشهد را تصرف کردند. این تصرف در ۱۱۳۸ق پایان یافت و مشهد دوباره آزاد شد.<ref>Bosworth, "Mashhad". Historic Cities of the Islamic World, 2007.</ref>
 
===مشهد در عصر افشاریان===
مرزهای خراسان تا زمان روی کار آمدن نادرشاه افشار شامل بخش‌هایی از افغانستان و ماوراءالنهر نیز می‌شد. در کشورگشایی نادر، قلمرو این سرزمین را تا مرز هندوستان و ترکستان گسترش داد. نادرشاه به‌همین دلیل، پایتخت را از اصفهان به مشهد انتقال داد.<ref>رمضانی مشهدی، تحولات سیاسی خراسان در دوره افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ه‍.ق)، 1383ش.</ref> نادرشاه توجه ویژه‌ای به [[حرم]] علی بن موسی‌الرضا داشت؛ وی پس از پیروزی بر ملک محمود سیستانی، گلدسته‌ای طلایی در جنوب صحن عتیق (صحن انقلاب فعلی) بنا کرد. همچنین در بازگشت از هند، بخشی از غنایم فراوان خود را به حرم امام رضا هدیه کرد. [[سقاخانه|سقاخانهٔ]] وسط صحن نیز به‌دستور نادرشاه ساخته شد. او همچنین با اهدای ۴۰۰ جلد کتاب در صدر فهرست واقفان حرم رضوی قرار گرفت؛ اما در کنار این تسهیلات، نادرشاه به مردم مشهد سخت می‌گرفت.<ref>Lockhart, "Mashhad", 1960.</ref>
 
===مشهد در عصر قاجاریان===
[[پرونده:مشهد۱.jpg|جایگزین=عکس قدیمی مشهد و حرم امام رضا|بندانگشتی|نمایی از شهر مشهد و حرم امام رضا (ع)؛ سال ۱۲۷۵ قمری]]
در دوران حکومت شاهرخ، آخرین پادشاه افشاریان، که حدود ۵۰ سال طول کشید، قلمرو حاکمیتی افشاریان، به بخشی از خراسان محدود شد و در این زمان، [[خراسان]] از [[ایران]] جدا و تحت حاکمیتی جداگانه قرار گرفته بود.<ref>رمضانی مشهدی، تحولات سیاسی خراسان در دوره افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ ه‍.ق)، 1383ش.</ref> این وضعیت، تا زمان آقامحمد خان، مؤسس سلسله قاجاریان، در ۱۲۱۰ش ادامه یافت. پس از آن، آقامحمدخان، توانست قلمرو حکومتی شاهرخ را تصاحب کرده و بر جدایی خراسان از ایران پایان دهد. در این دوره، مشهد دارای یک حصار و قلعهٔ نظامی به‌منظور حفاظت از شهر، ۶ محله بزرگ و ۱۰ محلهٔ کوچکتر بود. خیابان اصلی شهر که نهری در میان آن جاری بود و آب شهر را تأمین می‌کرد، مشهد را به دو نیمه تقسیم کرده بود. منبع اصلی درآمد این شهر، از حرم رضوی و زائران آن بود.<ref>Patai, Jadīd Al-Islām: The Jewish "new Muslims" of Meshhed, 1997, p20-21.</ref>
 
خیزش مردم مشهد در اعتراض به واگذاری امتیاز تنباکو، در دوره حکومت آصف‌الدوله، حاکم خراسان، از مهم‌ترین رخدادهای شهر مشهد در دوران قاجار است. پس از ضرب و جرح بسیاری از معترضان توسط مأموران، مردم مشهد در صحن [[مسجد گوهرشاد]] تحصن کردند. در پی این اعتراضات، ناصرالدین شاه قاجار مجبور به عقب‌نشینی شد و اجرای این قرارداد را ۶ ماه به تعویق انداخت و پس از آن نیز، اجرای آن در مشهد الزامی نبود.<ref>[http://khorasannews.com/Newspaper/MobileBlock?NewspaperBlockID=38181 رودسری، «پیشگامی مردم مشهد در انقلاب مشروطه»، روزنامه خراسان.]</ref>
 
مشهد، همواره یکی از مهم‌ترین شهرها در راستای مبارزه با استبداد بود. بسیاری از آزادی‌خواهان مشهد در دوره مشروطه، زندانی و تبعید شدند. پس از آن و با مداخلات روس‌ها، جنبش مشروطه‌خواهی در این شهر، زمین‌گیر شد. همچنین روس‌ها، به‌منظور ترساندن مشروطه‌خواهان، حرم امام رضا را به توپ بستند.<ref>مدیر شانه‌چی، نقش روسیه در سرکوب انقلاب مشروطه مشهد، ۱۳۹۱ش، ص117-137.</ref>
 
در ۱۲۹۰ش، یوسف‌خان، از خواص هرات، در مشهد اعلام استقلال کرد. در پاسخ به این اقدام، روس‌ها شهر مشهد را به توپ بستند و تعدادی از مردم و زائرین کشته شدند. در این واقعه، یوسف‌خان به مرگ محکوم شد.<ref>ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص312-331؛{{سخ}}
صدرالمتالهین لاهیجانی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، 1386ش، ص127-141.</ref>
 
===مشهد در عصر پهلوی===
[[پرونده:مشهد۲.jpg|جایگزین=سقاخانه و سنگفرش قديمی صحن انقلاب حرم امام رضا(ع)|بندانگشتی|نمای سقاخانه و سنگفرش قديمی صحن انقلاب حرم امام رضا(ع) سال ۱۳۵۲ش]]
در دوره پهلوی، مشهد درگیر رخدادهای اعتراضی و سیاسی بود. مهم‌ترین اتفاق رخ‌داده در زمان حکومت رضاشاه پهلوی را می‌توان واقعهٔ مسجد گوهرشاد دانست. در این واقعه، مردم در اعتراض به قوانین اجباری مدرن‌سازی ایران، در مسجد گوهرشاد تحصن کردند اما مأموران امنیتی با مردم درگیر شدند. تعدادی از مردم درون مسجد کشته شدند و آمار کشته‌ها چنان بود که به‌گفتهٔ برخی شاهدان، چند کامیون جنازه از صحن مسجد خارج شد.<ref>ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص359-372.</ref>
 
در دههٔ ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ش، توسعه‌هایی (ایجاد راه‌آهن و ساخت فرودگاه) در قسمت‌های غرب و جنوب غرب این شهر صورت گرفت. جاده جدید مشهد به تهران نیز در دههٔ ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵ش ساخته شد. پس از آن، توسعه شهر مشهد براساس طرح جامع صورت گرفت. ساخت [[دانشگاه فردوسی]]، پارک ملت و محور اصلی جاده سنتو، در ۱۳۵۵ش، بار دیگر توسعه را به سمت غرب مشهد کشاند.
 
===مشهد در عصر جمهوری اسلامی===
[[پرونده:مشهد۳۱.jpg|جایگزین=شهر مشهد و حرم امام رضا سال ۱۴۰۰|بندانگشتی|تصویری از شهر مشهد و حرم امام رضا سال ۱۴۰۰ش]]
پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] در ایران، توسعهٔ مشهد طبق طرح جامع پیشین و با اندکی تغییرات ادامه یافت. در همین دوره، شهرستان بینالود به‌عنوان بخش [[گردشگری]] مشهد انتخاب و معرفی شد.<ref>[https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=144698 مرصوصی، «تحلیل جغرافیایی تأثیر اکولوژی اجتماعی بر توسعه کالبدی شهر»، 1388ش، ص73-93.]</ref>
 
در سال‌های اخیر، روند توسعه و ساخت‌وسازها در این شهر، شتاب بیش‌تری یافته است. چشم‌انداز ۱۴۰۰ مشهد حاوی طرح‌هایی است که بنابر آن، مشهد به‌عنوان یکی از مدرن‌ترین شهرهای اسلامی به جهان معرفی خواهد شد. در همین راستا، ۴۸ پروژهٔ بزرگ معماری به تصویب رسیده است.<ref>[https://www.mashreghnews.ir/news/169643/48-پروژه-ای-که-سیمای-معنوی-مشهد-را-نابود-می-کنند-تصاویر ارجمندی، « شبیخون لیبرال معماری به پایتخت معنوی ایران؛ ۴۸ پروژه‌ای که سیمای معنوی مشهد را نابود می‌کنند»، روزنامه مشرق.]</ref> هرچند، برخی معقتدند که این پروژه‌ها، جلوهٔ اسلامی شهر مشهد را مخدوش می‌کند.<ref>[https://www.yjc.news/fa/news/4921482/بازنگری-معماری-و-شهرسازی-کلانشهر-مشهد-لزوم-تبدیل-به-پایتخت-فرهنگی-جهان-اسلام «بازنگری معماری و شهرسازی کلانشهر مشهد؛ لزوم تبدیل به پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، پایگاه اینترنتی باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 1 مرداد 1393ش.]</ref>


کلمه «مشهد» برای اولین‌بار در قرن دهم میلادی با نام «المشهد» در کتاب مَقدِسی دیده شده است.<ref>بارتولد، تذكره جغرافيايي تاريخي ايران، چ3، 1372ش، ص133. </ref>  حمدالله مستوفی نیز از اولین افرادی است که نام «مشهد» را در کتاب خود (در ۷۴۰ق)، به‌کار برده است.<ref>مستوفي، نزهة القلوب، 1333ق، ص151.</ref>  کلاویخو، فرستاده پادشاه اسپانیا در دوره تیمور لنگ، نیز از مشهد به‌همین نام و به‌عنوان شهر زیارتی با خیل عظیمی از زائران یاد کرده است.<ref>كلاويخو، سفرنامه، چ3، 1374ش، ص192 و 193. </ref><br>با گسترش روزافزون شهر مشهد، امروزه دیگر از نام‌های قدیمی آن مانند نوقان و قریه سناباد و سایر روستاهایی که با نام مشهد امام رضا عجین شده بودند، خبری نیست و تنها نام توس هنوز به‌واسطه‌ی وجود آرامگاه [[فردوسی]]، شاعر بلندآوازه‌ی ایرانی، پابرجا است.<ref>جعفري، گيتاشناسي ايران، ج3، دايرة‌المعارف جغرافيايي ايران، 1379ش، ص313. </ref>
==نقش مشهد در انقلاب اسلامی==
==نقش مشهد در انقلاب اسلامی==
مشهد، به‌دلیل حضور مردمی دین‌مدار و انقلابی، حضور بارگاه امام رضا، وجه اشتراک‌های گوناگون و نیز ارتباطات بین‌المللی و جغرافیایی با کشورهای منطقه، نقشی مؤثر در وقوع [[انقلاب اسلامی]] در [[ایران]] و صدور آن در منطقه داشته است. فعالیت‌های انقلابی گسترده‌ای توسط مردم مشهد در تاریخ معاصر ایران به وقوع پیوسته که از آن جمله می‌توان به واقعۀ [[مسجد گوهرشاد]]، به توپ بسته‌شدن حرم رضوی و واقعۀ ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش اشاره کرد. بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که راهپیمایی زنان در دی ماه ۱۳۵۶ش، یکی از شاخص‌ترین نقاط درک انقلاب در میان مردم مشهد بوده است.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/98287/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D9%BE%DB%8C%D8%B1%D9%88%D8%B2%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85 «نقش مشهد در پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر کشورهای جهان اسلام»، وب‌سیات شهرآرا نیوز.]</ref>
[[پرونده:مشهد۴.jpg|جایگزین=راهپیمایی مردم مشهد اطراف حرم امام رضا بهمن ۱۳۵۷|بندانگشتی|راهپیمایی مردم مشهد اطراف حرم امام رضا بهمن ۱۳۵۷ش]]
مشهد، به‌دلیل حضور مردمی دین‌مدار و انقلابی، حضور بارگاه امام رضا، وجه اشتراک‌های گوناگون و نیز ارتباطات بین‌المللی و جغرافیایی با کشورهای منطقه، نقشی مؤثر در وقوع انقلاب اسلامی در [[ایران]] و صدور آن در منطقه داشته است. فعالیت‌های انقلابی گسترده‌ای توسط مردم مشهد در تاریخ معاصر ایران به وقوع پیوسته که از آن جمله می‌توان به واقعهٔ مسجد گوهرشاد، به توپ بسته‌شدن حرم رضوی و واقعهٔ ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش اشاره کرد. بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که راهپیمایی زنان در دی ماه ۱۳۵۶ش، یکی از شاخص‌ترین نقاط درک انقلاب در میان مردم مشهد بوده است.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/98287/نقش-مشهد-در-پیروزی-انقلاب-اسلامی-و-تأثیر-آن-بر-کشور‌های-جهان-اسلام «نقش مشهد در پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر کشورهای جهان اسلام»، وب‌سیات شهرآرا نیوز.]</ref>


همچنین، حضور هستۀ مرکزی روحانیت مبارز و در رأس آنها سیدعلی خامنه‌ای (رهبر انقلاب) در [[مسجد]] کرامت، به‌عنوان یکی از عوامل پیوند مذهبیون و ملی‌گرایان و نیز عامل سازماندهی فعالیت‌های انقلابی در این شهر بوده است. از دیگر عوامل انقلابی‌شدن این مردم می‌توان به وجود کانون‌های فکری در این شهر همچون کانون نشر حقایق، انجمن پیروان قرآن، جلسات پرسش و پاسخ شهید هاشمی‌نژاد و مساجد کرامت و امام حسن اشاره کرد.<ref> [https://www.irna.ir/news/83194446/%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF-1357-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%DB%8C%D9%86%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C «مشهد 1357ش در آینۀ تاریخ انقلاب اسلامی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>  
همچنین، حضور هستهٔ مرکزی روحانیت مبارز و در رأس آنها سیدعلی خامنه‌ای (رهبر انقلاب) در [[مسجد]] کرامت، به‌عنوان یکی از عوامل پیوند مذهبیون و ملی‌گرایان و نیز عامل سازماندهی فعالیت‌های انقلابی در این شهر بوده است. از دیگر عوامل انقلابی‌شدن این مردم می‌توان به وجود کانون‌های فکری در این شهر همچون کانون نشر حقایق، انجمن پیروان [[قرآن]]، جلسات پرسش و پاسخ شهید هاشمی‌نژاد و مساجد کرامت و [[امام حسن]] اشاره کرد.<ref>[https://www.irna.ir/news/83194446/مشهد-1357-در-آینه-تاریخ-انقلاب-اسلامی «مشهد 1357ش در آینۀ تاریخ انقلاب اسلامی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>
==جمعیت‌شناسی==
 
==جمعیت‌شناسی مشهد==
===آمار جمعیتی===
===آمار جمعیتی===
شهر مشهد، در یک قرن اخیر، از رشد جمعیتی بالایی برخوردار بوده است. جمعیت مشهد از ۲۴۱,۹۸۹ نفر در ۱۳۳۵ش (چهارمین شهر پرجمعیت ایران) به ۱,۸۸۷,۴۰۵ نفر در ۱۳۷۵ش<ref>نورالهي، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335، 1382ش، ص111 و 193. </ref> و به ۲,۰۷۰,۶۰۴ نفر در ۱۳۸۴ش<ref>مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، 1382ش، ص104. </ref> رسید. امروزه، مشهد با جمعیت ۳,۰۰۱,۱۸۴ نفر (در ۱۳۹۵ش) دومین شهر پرجمعیت ایران محسوب می‌شود.<ref>نورالهي، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335، 1382ش، ص268.</ref>  
شهر مشهد، در یک قرن اخیر، از رشد جمعیتی بالایی برخوردار بوده است. [[جمعیت]] مشهد از ۲۴۱٬۹۸۹ نفر در ۱۳۳۵ش (چهارمین شهر پرجمعیت ایران) به ۱٬۸۸۷٬۴۰۵ نفر در ۱۳۷۵ش<ref>نورالهی، توزیع و طبقه‌بندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماری‌های 75-1335، 1382ش، ص111 و 193.</ref> و به ۲٬۰۷۰٬۶۰۴ نفر در ۱۳۸۴ش<ref>مرکز آمار ایران، بازسازی و برآورد جمعیت شهرستان‌های کشور، 1382ش، ص104.</ref> رسید. امروزه، مشهد با جمعیت ۳٬۰۰۱٬۱۸۴ نفر (در ۱۳۹۵ش) دومین شهر پرجمعیت ایران محسوب می‌شود.<ref>نورالهی، توزیع و طبقه‌بندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماری‌های 75-1335، 1382ش، ص268.</ref>
 
بر اساس آمار اعلام‌شده توسط مرکز آمار ایران، جمعیت قابل توجهی از مهاجران افغانستانی در مشهد سکونت دارند. این مهاجران پس از حملهٔ شوروی و طالبان، در بازه زمانی سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ش، به ایران پناه آورده‌اند. در حقیقت، طی سال‌های اخیر، نزدیک به ۵ میلیون افغانستانی به ایران [[مهاجرت]] کرده و به استان خراسان و اغلب به شهر مشهد وارد شده‌اند. پس از [[جنگ]] ایران و عراق نیز جمعیتی از مهاجرین عراقی وارد ایران شده و بنا به اعتقادات دینی و مذهبی خود، شهر [[قم]] یا مشهد را برای سکونت انتخاب کردند. بر اساس آماری که اداره کل اتباع و امور مهاجرین استانداری خراسان اعلام کرده، ۹۵ درصد از مهاجرین این استان، در مشهد اقامت گزیده‌اند.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/2330993/مهاجرت-افغان-ها-برای-همسایه-دردسرساز-شد-سرنوشت-خاکستری-اتباع صاحبی، «مهاجرت افغان‌ها برای همسایه دردسرساز شد/ سرنوشت خاکستری اتباع خارجی در مشهد»، وب‌سایت مهرنیوز.]</ref>


بر اساس آمار اعلام‌شده توسط مرکز آمار ایران، جمعیت قابل توجهی از مهاجران افغانستانی در مشهد سکونت دارند. این مهاجران پس از حمله‌ی شوروی و طالبان، در بازه‌ زمانی سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ش، به ایران پناه آورده‌اند. در حقیقت، طی سال‌های اخیر، نزدیک به ۵ میلیون افغانستانی به ایران [[مهاجرت]] کرده و به استان خراسان و اغلب به شهر مشهد وارد شده‌اند. پس از جنگ ایران و عراق نیز جمعیتی از مهاجرین عراقی وارد ایران شده و بنا به اعتقادات دینی و مذهبی خود، شهر قم یا مشهد را برای سکونت انتخاب کردند. بر اساس آماری که اداره کل اتباع و امور مهاجرین استانداری خراسان اعلام کرده، ۹۵ درصد از مهاجرین این استان، در مشهد اقامت گزیده‌اند.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/2330993/%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%AA-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D9%85%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D9%87-%D8%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D8%B2-%D8%B4%D8%AF-%D8%B3%D8%B1%D9%86%D9%88%D8%B4%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B9 صاحبی، «مهاجرت افغان‌ها برای همسایه دردسرساز شد/ سرنوشت خاکستری اتباع خارجی در مشهد»، وب‌سایت مهرنیوز.] </ref><br>
===اقوام و زبان‌ها===
===اقوام و زبان‌ها===
بیشترین [[جمعیت]] مردم مشهد را فارسی‌زبانان تشکیل داده و بقیه ساکنان این شهر نیز به زبان‌های ترکی، کُردی، شمالی و [[زبان عربی|عربی]] سخن می‌گویند.<ref>[http://mashhadenc.ir/%DA%AF%D9%88%DB%8C%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AD%D9%84%DB%8C/ «گویش‌های محلی»، دانشنامه مشهدالرضا.]</ref> زبان مردم مشهد، [[زبان فارسی]] با گویش مشهدی است. کارشناسان، گویش مشهدی را بازماندۀ لهجۀ توس قدیم می‌دانند که از ارزش بالایی برخوردار است. علاوه بر آن، لهجۀ مشهدی، با لهجۀ هراتی نزدیکی بسیاری داشته و سرشار از واژه‌های اصیل و کهن فارسی است. برخی، این لهجه را (پس از لهجۀ سبزواری)، عصاره‌ای از [[فارسی دری]] می‌دانند. در گویش مشهدی، کلماتی از گویش‌های دیگر مانند عربی، ترکی، مغولی، افغانستانی، پشتون، کُردی، انگلیسی، هندی، روسی و فرانسوی نیز وجود دارند.<ref>[https://chamedoon.com/mag/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%A8%D9%88%D9%85%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF#%DA%AF%D9%88%DB%8C%D8%B4-%D9%88-%D9%84%D9%87%D8%AC%D9%87-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF%DB%8C «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.]</ref>
بیشترین جمعیت مردم مشهد را فارسی‌زبانان تشکیل داده و بقیه ساکنان این شهر نیز به زبان‌های ترکی، کُردی، شمالی و [[زبان عربی|عربی]] سخن می‌گویند.<ref>[http://mashhadenc.ir/گویش-های-محلی/ «گویش‌های محلی»، دانشنامه مشهدالرضا.]</ref> زبان مردم مشهد، [[زبان فارسی]] با گویش مشهدی است. کارشناسان، گویش مشهدی را بازماندهٔ لهجهٔ توس قدیم می‌دانند که از ارزش بالایی برخوردار است. علاوه بر آن، [[لهجه مشهدی|لهجهٔ مشهدی]]، با لهجهٔ هراتی نزدیکی بسیاری داشته و سرشار از واژه‌های اصیل و کهن فارسی است. برخی، این لهجه را (پس از لهجهٔ سبزواری)، عصاره‌ای از [[فارسی دری]] می‌دانند. در گویش مشهدی، کلماتی از گویش‌های دیگر مانند عربی، ترکی، مغولی، افغانستانی، پشتون، کُردی، انگلیسی، هندی، روسی و فرانسوی نیز وجود دارند.<ref>[https://chamedoon.com/mag/آشنایی-با-فرهنگ-بومی-مشهد#گویش-و-لهجه-مشهدی «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.]</ref>
 
===دین و مذهب===
اکثریت مردم مشهد، [[مسلمان]] و [[شیعه|شیعه‌ی]] دوازده امامی هستند. اقلیت‌های مذهبی به‌صورت پراکنده و اندک در این شهر سکونت دارند. برای مثال، محله‌ای به‌نام «محله جدید» در مشهد هست که در گذشته محل سکونت یهودیان در این شهر بوده است. ارمنیان نیز در دوران قاجار از طریق [[تجارت]] وارد خراسان و سپس در مشهد ساکن شدند. گروهی دیگر از آن‌ها، از سمت آذربایجان و [[اصفهان]] به این شهر نقل مکان کردند.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/18321/مروری-بر-پیشینه-لهجه-مشهدی «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز.]</ref>


===دین و مذهب===
==جغرافیای مشهد==
اکثریت مردم مشهد، [[مسلمان]] و [[شیعه|شیعه‌ی]] دوازده امامی هستند. اقلیت‌های مذهبی به‌صورت پراکنده و اندک در این شهر سکونت دارند. برای مثال، محله‌ای به‌نام «محله جدید» در مشهد هست که در گذشته محل سکونت یهودیان در این شهر بوده است. ارمنیان نیز در دوران قاجار از طریق [[تجارت]] وارد خراسان و سپس در مشهد ساکن شدند. گروهی دیگر از آن‌ها، از سمت آذربایجان و [[اصفهان]] به این شهر نقل مکان کردند.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/18321/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%DB%8C%D9%86%D9%87-%D9%84%D9%87%D8%AC%D9%87-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF%DB%8C «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز.] </ref> 
==جغرافیا==
===موقعیت جغرافیایی===
===موقعیت جغرافیایی===
شهر مشهد از طرف شمال و شرق، توسط شهرهای مرزی درگز، کلات و سرخس، و از غرب با شهرستان‌های [[چناران]] و نیشابور و از جنوب با تربت‌جام، فریمان و [[تربت حیدریه]] احاطه شده است.<ref>مؤسسة گيتاشناسي، اطلس گيتاشناسي استان‌هاي كشور، تهران، گيتاشناسي، 1383ش. </ref> این شهر، در فاصله ۸۸۰ کیلومتری از [[تهران]] (پایتخت ایران) و در فاصله‌ی ۷۰ کیلومتری از مرز کشور ترکمنستان قرار دارد. همچنین، میانگین ارتفاع مشهد از سطح دریا ۱۰۵۰ متر برآورد شده است.<ref>سازمان حمل و نقل و پايانه‌هاي كشور (وزارت راه و ترابري)، 1380ش، ص133 و 134. </ref>
شهر مشهد از طرف شمال و شرق، توسط شهرهای مرزی درگز، کلات و سرخس، و از غرب با شهرستان‌های [[چناران]] و نیشابور و از جنوب با تربت‌جام، فریمان و [[تربت حیدریه]] احاطه شده است.<ref>مؤسسة گیتاشناسی، اطلس گیتاشناسی استان‌های کشور، تهران، گیتاشناسی، 1383ش.</ref> این شهر، در فاصله ۸۸۰ کیلومتری از [[تهران]] (پایتخت ایران) و در فاصلهٔ ۷۰ کیلومتری از مرز کشور ترکمنستان قرار دارد. همچنین، میانگین ارتفاع مشهد از سطح دریا ۱۰۵۰ متر برآورد شده است.<ref>سازمان حمل و نقل و پایانه‌های کشور (وزارت راه و ترابری)، 1380ش، ص133 و 134.</ref>
 
===رشته‌کوه‌ها===
===رشته‌کوه‌ها===
مشهد، در بین دو رشته‌کوه هزارمسجد و بینالود محاصره شده است.<ref>سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي كوه‌هاي كشور، ج4، چ1، 1379ش، ص30 و 202 و 225. </ref> رشته‌کوه هزارمسجد در سمت شمال شرق و شرق این شهر قرار داشته و مهم‌ترین قلۀ آن «اژدرکوه» نام دارد. رشته‌کوه بینالود نیز در سمت غرب و جنوب غربی این شهر قرار گرفته است.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/%D8%B4%D9%87%D8%B1_%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «شهر مشهد»، ویکی فقه].</ref>  
مشهد، در بین دو رشته‌کوه هزارمسجد و بینالود محاصره شده است.<ref>سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، ج4، چ1، 1379ش، ص30 و 202 و 225.</ref> رشته‌کوه هزارمسجد در سمت شمال شرق و شرق این شهر قرار داشته و مهم‌ترین قلهٔ آن «اژدرکوه» نام دارد. رشته‌کوه بینالود نیز در سمت غرب و جنوب غربی این شهر قرار گرفته است.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/شهر_مشهد «شهر مشهد»، ویکی فقه].</ref>
 
===آب‌وهوا===
===آب‌وهوا===
[[آب|آب‌]]<nowiki/>وهوای این شهر متعادل، متغیر و تقریبا سرد و خشک است. مردم مشهد، در طول سال، درجه‌ی حرارتی بین منفی ۱۵ درجه سانتی‌گراد زیر صفر تا ۳۵ درجه سانتی‌گراد بالای صفر را تجربه می‌کنند.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/%D8%B4%D9%87%D8%B1_%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «شهر مشهد»، ویکی فقه].</ref>  
[[آب]]<nowiki/>وهوای این شهر متعادل، متغیر و تقریباً سرد و خشک است. مردم مشهد، در طول سال، درجهٔ حرارتی بین منفی ۱۵ درجه سانتی‌گراد زیر صفر تا ۳۵ درجه سانتی‌گراد بالای صفر را تجربه می‌کنند.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/شهر_مشهد «شهر مشهد»، ویکی فقه].</ref>
==گردشگری==
 
حضور حرم امام رضا در این شهر، مشهد را به یکی از مراکز [[گردشگری]] ایران و قطب [[گردشگری مذهبی]] تبدیل کرده است. سالانه، بیش از ۲۷ میلیون زائر ایرانی و حدود ۲ میلیون زائر خارجی، به این شهر سفر می‌کنند. جاذبه‌های گردشگری در این شهر را می‌توان به جاذبه‌های مذهبی، تاریخی و طبیعی تقسیم کرد.
==گردشگری مشهد==
حضور حرم امام رضا در این شهر، مشهد را به یکی از مراکز [[گردشگری]] ایران و قطب [[گردشگری مذهبی]] تبدیل کرده است. سالانه، بیش از ۲۷ میلیون زائر ایرانی و حدود ۵ میلیون زائر خارجی،<ref>[https://www.irna.ir/news/85823753/%D8%B3%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%BE%D9%86%D8%AC-%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%86-%D8%B2%D8%A7%D8%A6%D8%B1-%D8%BA%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B9-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%81-%D9%85%DB%8C-%D8%B4%D9%88%D9%86%D8%AF «سالانه پنج میلیون زائر غیرایرانی به حرم امام‌رضا(ع) مشرف می‌شوند»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> به این شهر سفر می‌کنند. جاذبه‌های گردشگری در این شهر را می‌توان به جاذبه‌های مذهبی، تاریخی و طبیعی تقسیم کرد.
 
===جاذبه‌های مذهبی===
===جاذبه‌های مذهبی===
مهم‌ترین جاذبه گردشگری مذهبی در این شهر، حرم امام رضا است که سالانه میلیون‌ها مسافر و زائر ایرانی و خارجی را به خود جذب می‌کند.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/18321/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%DB%8C%D9%86%D9%87-%D9%84%D9%87%D8%AC%D9%87-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF%DB%8C «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز.]</ref> مجموعه آستان قدس رضوی، شامل صحن‌ها، رواق‌ها، [[موزه|موزه‌ها]]، [[کتابخانه|کتابخانه‌ها]] و مسجد گوهرشاد از مهم‌ترین و باارزش‌ترین نمونه‌های معماری ایرانی - اسلامی در ایران و جهان اسلام است. دیگر مساجد، حسینیه‌ها و امام‌زاده‌ها نیز از جمله اماکن پربازدید توسط مسافران هستند. مسجد هفتادودوتن، مصلی طرق، آرامگاه پیر پالاندوز، آرامگاه شیخ نخودکی، [[گنبد خشتی]]، گنبد سبز، آرامگاه خواجه ربیع، امام‌زاده ناصر در [[طرقبه]]، آرامگاه یحیی در جاده سرخس، آرامگاه خواجه اباصلت و خواجه مراد در جاده فریمان از جمله‌ی این اماکن مذهبی هستند.<ref>[https://visit.mashhad.ir/web_directory/100838-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8%DB%8C.html «گردشگری مذهبی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.]</ref>
مهم‌ترین جاذبه گردشگری مذهبی در این شهر، حرم امام رضا است که سالانه میلیون‌ها مسافر و زائر ایرانی و خارجی را به خود جذب می‌کند.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/18321/مروری-بر-پیشینه-لهجه-مشهدی «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز.]</ref> مجموعه آستان قدس رضوی، شامل صحن‌ها، رواق‌ها، [[موزه]]‌ها، [[کتابخانه]]‌ها و مسجد گوهرشاد از مهم‌ترین و باارزش‌ترین نمونه‌های معماری ایرانی - اسلامی در ایران و جهان اسلام است. دیگر مساجد، [[حسینیه|حسینیه‌ها]] و [[امام‌زاده|امام‌زاده‌ها]] نیز از جمله اماکن پربازدید توسط مسافران هستند. مسجد هفتادودوتن، مصلی طرق، آرامگاه پیر پالاندوز، آرامگاه [[شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی|شیخ نخودکی]]، [[گنبد خشتی]]، گنبد سبز، آرامگاه خواجه ربیع، امام‌زاده ناصر در [[طرقبه]]، آرامگاه یحیی در جاده سرخس، آرامگاه خواجه اباصلت و خواجه مراد در جاده فریمان از جملهٔ این اماکن مذهبی هستند.<ref>[https://visit.mashhad.ir/web_directory/100838-گردشگری-مذهبی.html «گردشگری مذهبی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.]</ref>
 
===جاذبه‌های تاریخی===
===جاذبه‌های تاریخی===
ازجمله اماکن تاریخی در مشهد، می‌توان به آرامگاه نادرشاه افشار، آرامگاه [[فردوسی]] در توس، ایستگاه راه‌آهن، [[گنبد هارونیه]] و خشتی در مشهد اشاره کرد.<ref>[https://visit.mashhad.ir/web_directory/100880-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C.html «گردشگری تاریخی و فرهنگی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.] </ref>
ازجمله اماکن تاریخی در مشهد، می‌توان به آرامگاه نادرشاه افشار، آرامگاه [[فردوسی]] در توس، ایستگاه راه‌آهن، [[گنبد هارونیه]] و خشتی در مشهد اشاره کرد.<ref>[https://visit.mashhad.ir/web_directory/100880-گردشگری-تاریخی-فرهنگی.html «گردشگری تاریخی و فرهنگی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.]</ref>
 
===جاذبه‌های طبیعی===
===جاذبه‌های طبیعی===
[[شاندیز]]، طرقبه، زُشک، پارک ملت، [[روستای کنگ|روستای کَنگ]]، [[روستای نغندر|نُغُندَر]]، جاغَرق، [[چالیدره|چالیدَره]]، پارک جنگلی وکیل‌آباد، باغ وحش وکیل‌آباد، آبشار اُرتُکند، پارک جنگلی نه‌دره، پارک کوهسنگی، آبشار قره‌سو، دره اَخلَمَد، فِریزی، [[سد ارداک|سد اَرداک]]، هفت‌حوض، چشمه گیلاس و چشمه گلاب نیز از جمله اماکن طبیعی و جذاب برای گردشگران در شهر مشهد هستند.<ref>[https://visit.mashhad.ir/web_directory/100690-%D8%AA%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AD%DB%8C-%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C.html «گردشگری تفریحی و طبیعت گردی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.] </ref>
[[پرونده:مشهد۵.jpg|جایگزین=پارک کوهسنگی مشهد|بندانگشتی|پارک کوهسنگی در شهر مشهد]]
==آموزش و پژوهش==
[[شاندیز]]، طرقبه، زُشک، پارک ملت، [[روستای کنگ|روستای کَنگ]]، [[روستای نغندر|نُغُندَر]]، جاغَرق، [[چالیدره|چالیدَره]]، پارک جنگلی وکیل‌آباد، باغ وحش وکیل‌آباد، آبشار اُرتُکند، پارک جنگلی نه‌دره، پارک کوهسنگی، آبشار قره‌سو، دره اَخلَمَد، فِریزی، [[سد ارداک|سد اَرداک]]، هفت‌حوض، چشمه گیلاس و چشمه گلاب نیز از جمله اماکن طبیعی و جذاب برای گردشگران در شهر مشهد هستند.<ref>[https://visit.mashhad.ir/web_directory/100690-تفریحی-طبیعت-گردی.html «گردشگری تفریحی و طبیعت گردی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.]</ref>
 
==آموزش و پژوهش در مشهد==
===دانشگاه‌ها===
===دانشگاه‌ها===
شهر مشهد، به‌واسطه‌ی دارا بودن دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی متعدد از جمله [[دانشگاه فردوسی|دانشگاه فردوسی مشهد]]، دانشگاه بین‌المللی امام رضا، [[دانشگاه علوم اسلامی رضوی]]، دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دانشگاه آزاد و سایر دانشگاه‌ها، به‌عنوان دومین قطب علمی و آموزشی ایران شناخته شده است. همچنین، مشهد در ۱۳۸۷ش، توسط سازمان بین‌المللی کلان‌شهرهای جهان، پس از مونترال کانادا، به‌عنوان دومین مقر آموزشی این سازمان انتخاب شد.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/777719/%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D8%B9%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4-%D9%85%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%BE%D9%84%DB%8C%D8%B3-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8-%D8%B4%D8%AF «مشهد به عنوان مرکز آموزش متروپلیس انتخاب شد»، خبرگزاری مهر.] </ref>  
شهر مشهد، به‌واسطهٔ دارا بودن دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی متعدد از جمله [[دانشگاه فردوسی|دانشگاه فردوسی مشهد]]، دانشگاه بین‌المللی امام رضا، [[دانشگاه علوم اسلامی رضوی]]، دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دانشگاه آزاد و سایر دانشگاه‌ها، به‌عنوان دومین قطب علمی و آموزشی ایران شناخته شده است. همچنین، مشهد در ۱۳۸۷ش، توسط سازمان بین‌المللی کلان‌شهرهای جهان، پس از مونترال کانادا، به‌عنوان دومین مقر آموزشی این سازمان انتخاب شد.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/777719/مشهد-به-عنوان-مرکز-آموزش-متروپلیس-انتخاب-شد «مشهد به عنوان مرکز آموزش متروپلیس انتخاب شد»، خبرگزاری مهر.]</ref>
 
===مدارس===
===مدارس===
ساخت [[مدرسه|مدارس]] نیز در این شهر، قدمتی طولانی دارد. نخستین مدارس به شیوه‌ی مدرن در دوران ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. میرزا حسن رشدیه در ۱۲۶۷ش، پس از مخالفت‌های شدیدی که در راستای ساخت مدارس در [[تبریز]] با آن روبه‌رو شد، به مشهد آمد و مدرسه‌ای بزرگ به‌راه انداخت. پس از آن، مدارس بسیاری در سطح شهر مشهد و استان خراسان بنا گردید. امروزه، اداره کل آموزش‌ و پرورش مشهد، ۷ ناحیه‌ی این شهر به‌علاوه‌ی ناحیه تبادکان را تحت پوشش خود دارد.<ref>[https://www.mashhadfori.com/detail/104611/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%B3-%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «تاریخچه تأسیس مدرسه در مشهد»، خبرگزاری مشهد فوری.]</ref>
ساخت [[مدرسه|مدارس]] نیز در این شهر، قدمتی طولانی دارد. نخستین مدارس به شیوهٔ مدرن در دوران ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. میرزا حسن رشدیه در ۱۲۶۷ش، پس از مخالفت‌های شدیدی که در راستای ساخت مدارس در [[تبریز]] با آن روبه‌رو شد، به مشهد آمد و مدرسه‌ای بزرگ به‌راه انداخت. پس از آن، مدارس بسیاری در سطح شهر مشهد و استان خراسان بنا گردید. امروزه، اداره کل آموزش و پرورش مشهد، ۷ ناحیهٔ این شهر به‌علاوهٔ ناحیه تبادکان را تحت پوشش خود دارد.<ref>[https://www.mashhadfori.com/detail/104611/تاریخچه-تاسیس-مدرسه-در-مشهد «تاریخچه تأسیس مدرسه در مشهد»، خبرگزاری مشهد فوری.]</ref>
 
===حوزه‌های علمیه===
===حوزه‌های علمیه===
[[حوزه علمیه مشهد]] در شمار بهترین مدارس علمی در جهان [[شیعه|تشیع]] محسوب می‌شود. این مدرسه علمیه، در قرون اول ظهور اسلام تأسیس و با گذر زمان تکمیل شده و بر رونق آن افزوده شد. پس از انقلاب اسلامی ایران، این مدرسه و سایر مدارس دینی این شهر، بازسازی شدند.<ref>پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ۱۳۸۵ش، ص358-367.</ref> از دیگر مدارس علمی و کهن در این شهر می‌توان به مدارس عباس‌قلی خان، پریزاد (منسوب به پریزاد، ندیمه گوهرشاد)،<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/%D8%B4%D9%87%D8%B1_%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «شهر مشهد»، ویکی فقه.]</ref> رضوان، دودر، نواب، پیر مراد، آیت‌الله صدوقی، میرزا جعفر و مدرسه بزرگ آیت‌الله میلانی<ref>شریف رازی، گنجینه دانشمندان، 1352ش، ج7، ص89.</ref> اشاره کرد.
[[حوزه علمیه مشهد]] در شمار بهترین مدارس علمی در جهان [[شیعه|تشیع]] محسوب می‌شود. این مدرسه علمیه، در قرون اول ظهور اسلام تأسیس و با گذر زمان تکمیل شده و بر رونق آن افزوده شد. پس از [[انقلاب اسلامی]] [[ایران]]، این مدرسه و سایر مدارس دینی این شهر، بازسازی شدند.<ref>پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ۱۳۸۵ش، ص358-367.</ref> از دیگر مدارس علمی و کهن در این شهر می‌توان به مدارس عباس‌قلی خان، پریزاد (منسوب به پریزاد، ندیمه گوهرشاد)،<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/شهر_مشهد «شهر مشهد»، ویکی فقه.]</ref> رضوان، دودر، نواب، پیر مراد، آیت‌الله صدوقی، میرزا جعفر و مدرسه بزرگ آیت‌الله میلانی<ref>شریف رازی، گنجینه دانشمندان، 1352ش، ج7، ص89.</ref> اشاره کرد.
 
===مراکز تحقیقاتی===
===مراکز تحقیقاتی===
مراکز تحقیقاتی و پارک‌های علم و فناوری بسیاری در شهر مشهد بنا شده‌اند. مراکزی مانند پژوهشکده‌ی محیط‌های خشک، پژوهشکده‌ی علوم و صنایع غذایی، پژوهشکده‌ی بوعلی، پژوهشکده‌ی کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، پژوهشکده‌ی اقبال جهاد دانشگاهی، پژوهشکده‌ی تربیت بدنی و علوم ورزشی مشهد، پژوهشکده‌ی اقلیم‌شناسی و پارک علم و فناوری خراسان رضوی که در ۱۳۸۱ش آغاز به کار کرد، از آن جمله هستند.<ref>[https://www.kstp.ir/fa/page/about-park «شناسنامه پارک»، وب‌سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پارک علم و فناوری خراسان.]</ref>
مراکز تحقیقاتی و پارک‌های علم و فناوری بسیاری در شهر مشهد بنا شده‌اند. مراکزی مانند پژوهشکدهٔ محیط‌های خشک، پژوهشکدهٔ علوم و صنایع غذایی، پژوهشکدهٔ بوعلی، پژوهشکدهٔ کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، پژوهشکدهٔ اقبال جهاد دانشگاهی، پژوهشکدهٔ تربیت بدنی و علوم ورزشی مشهد، پژوهشکدهٔ اقلیم‌شناسی و پارک علم و فناوری خراسان رضوی که در ۱۳۸۱ش آغاز به کار کرد، از آن جمله هستند.<ref>[https://www.kstp.ir/fa/page/about-park «شناسنامه پارک»، وب‌سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پارک علم و فناوری خراسان.]</ref>
 
==موقوفات مشهد==
==موقوفات مشهد==
سابقه و گسترۀ موقوفات در شهر مشهد، به‌دلیل حضور حرم امام رضا در این شهر، نشان از توجه شیعیان و واقفان به مشهد دارد. زنان و مردان بسیاری، در طول تاریخ، ضمن ارادت به امام هشتم شیعیان، موقوفاتی را در اختیار آستان قدس رضوی قرار داده‌اند؛  
سابقه و گسترهٔ موقوفات در شهر مشهد، به‌دلیل حضور حرم امام رضا در این شهر، نشان از توجه شیعیان و واقفان به مشهد دارد. زنان و مردان بسیاری، در طول تاریخ، ضمن ارادت به [[امام رضا|امام هشتم]] شیعیان، موقوفاتی را در اختیار آستان قدس رضوی قرار داده‌اند؛
#'''موقوفات زنان''': [[گوهرشاد بیگم|گوهرشادبانو]] (در [[تیموریان|دورۀ تیموریان]])، از جمله زنان مؤثر و مهم در تاریخ ایران است که منشأ خدمات و خیرات بسیاری بوده است. او، ضمن ساخت [[مسجد گوهرشاد|مسجد زیبای گوهرشاد]] در جوار حرم امام رضا، برخی موقوفات دیگر از جمله ۶۱ دکان، مزرعه سعدآباد، مزرعه سرده و امثال آن را نیز [[وقف]] مصارف مربوط به این [[مسجد]] کرد. در دورۀ صفویان نیز بانوانی خَیّر بودند که بخشی از املاک و مزارع خود را وقفِ مصارف حرم مطهر در مشهد کردند که از آن جمله می‌توان به آهو خانم، قمرنساخانم و فاطمه خانم اشاره کرد. در [[قاجاریه|دورۀ قاجار]] نیز بانوانی واقف بودند که بخشی از اموال خود را وقف اموری همچون روشنایی حرم، دارالشفا، تعزیه‌داری و کمک به فقرای مشهد کردند.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/106086/%D9%85%D9%88%D9%82%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A7-%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «موقوفات زنان از صفویه تا قاجار در مشهد»، خبرگزاری شهرآرا نیوز.]</ref>
#'''موقوفات زنان''': [[گوهرشاد بیگم|گوهرشادبانو]] (در [[تیموریان|دورهٔ تیموریان]])، از جمله زنان مؤثر و مهم در تاریخ ایران است که منشأ خدمات و خیرات بسیاری بوده است. او، ضمن ساخت [[مسجد گوهرشاد|مسجد زیبای گوهرشاد]] در جوار حرم امام رضا، برخی موقوفات دیگر از جمله ۶۱ دکان، مزرعه سعدآباد، مزرعه سرده و امثال آن را نیز [[وقف]] مصارف مربوط به این [[مسجد]] کرد. در دورهٔ صفویان نیز بانوانی خَیّر بودند که بخشی از املاک و مزارع خود را وقفِ مصارف حرم مطهر در مشهد کردند که از آن جمله می‌توان به آهو خانم، قمرنساخانم و فاطمه خانم اشاره کرد. در [[قاجاریه|دورهٔ قاجار]] نیز بانوانی واقف بودند که بخشی از اموال خود را وقف اموری همچون روشنایی حرم، دارالشفا، تعزیه‌داری و کمک به فقرای مشهد کردند.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/106086/موقوفات-زنان-از-صفویه-تا-قاجار-در-مشهد «موقوفات زنان از صفویه تا قاجار در مشهد»، خبرگزاری شهرآرا نیوز.]</ref>
#'''سایر موقوفات''': هرچند، بیشتر وقف‌نامه‌های آستان قدس رضوی، مساجد و مدارس مشهد، در طول تاریخ، بر اثر [[جنگ]]، غارت و مخالفت از بین رفته است، اما هنوز هم بخشی از منابع که به موقوفات مشهد اشاره داشته‌اند، باقی مانده که از آن جمله می‌توان به [[تاریخ بیهقی]] (دورۀ غزنویان)، تاریخ عالم‌آرای عباسی (دورۀ صفویان)، طومار علی‌شاه افشار (دورۀ افشاریان)، طومار عضدالملک (دورۀ قاجاریان)، فهرست نوروزعلی بسطامی، مطلع‌الشمس (دورۀ قاجاریان)، کتابچۀ صدیق‌الدوله (آثار‌الرضویه)، جزوۀ خطی عهد ناصری، جزوۀ محمد ولی خان اسدی، وقف‌نامه‌های آستان قدس، کتابچۀ مختاربک و مجموعۀ اوقاف خراسان اشاره کرد که در آنها به موقوفات افراد در دوره‌های مختلف اشاره شده است.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/121489/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D9%85%D9%88%D9%82%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D8%A2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%AF%D8%B3-%D8%B1%D8%B6%D9%88%D9%8A-%D9%88-%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%82%D9%81%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF-%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3 «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد»، وب‌سایت راسخون.]</ref>
#'''سایر موقوفات''': هرچند، بیشتر وقف‌نامه‌های آستان قدس رضوی، مساجد و مدارس مشهد، در طول تاریخ، بر اثر [[جنگ]]، غارت و مخالفت از بین رفته است، اما هنوز هم بخشی از منابع که به موقوفات مشهد اشاره داشته‌اند، باقی مانده که از آن جمله می‌توان به [[تاریخ بیهقی]] (دورهٔ غزنویان)، تاریخ عالم‌آرای عباسی (دورهٔ صفویان)، طومار علی‌شاه افشار (دورهٔ افشاریان)، طومار عضدالملک (دورهٔ قاجاریان)، فهرست نوروزعلی بسطامی، مطلع‌الشمس (دورهٔ قاجاریان)، کتابچهٔ صدیق‌الدوله (آثارالرضویه)، جزوهٔ خطی عهد ناصری، جزوهٔ محمد ولی خان اسدی، وقف‌نامه‌های آستان قدس، کتابچهٔ مختاربک و مجموعهٔ اوقاف خراسان اشاره کرد که در آنها به موقوفات افراد در دوره‌های مختلف اشاره شده است.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/121489/منابع-موقوفات-آستان-قدس-رضوي-و-فهرست-واقفان-مشهد-مقدس «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد»، وب‌سایت راسخون.]</ref>
==فرهنگ و هنر==
 
===آداب و رسوم===  
==فرهنگ و هنر مشهد==
مشهد، از دورۀ صفویان (به‌عنوان اولین پایتخت انتخابی توسط حکومت صفوی)، همواره فرهنگ [[عزاداری|عزاداری‌های]] آیینی، [[پرده‌خوانی]] و [[روضه‌خوانی|روضه]] را در خود حفظ کرده و به نقاط دیگری از ایران نیز انتقال داده است. از جمله آیین‌های این شهر می‌توان به فرهنگ «شله‌خوران» و «مراسم باران‌خواهی» اشاره کرد.<ref>[https://chamedoon.com/mag/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%A8%D9%88%D9%85%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF#%DA%AF%D9%88%DB%8C%D8%B4-%D9%88-%D9%84%D9%87%D8%AC%D9%87-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF%DB%8C «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.]</ref>
===آداب و رسوم===
مشهد، از دورهٔ صفویان (به‌عنوان اولین پایتخت انتخابی توسط حکومت صفوی)، همواره فرهنگ [[عزاداری]]‌های آیینی، [[پرده‌خوانی]] و [[روضه‌خوانی|روضه]] را در خود حفظ کرده و به نقاط دیگری از ایران نیز انتقال داده است. از جمله آیین‌های این شهر می‌توان به فرهنگ «شله‌خوران» و «مراسم باران‌خواهی» اشاره کرد.<ref>[https://chamedoon.com/mag/آشنایی-با-فرهنگ-بومی-مشهد#گویش-و-لهجه-مشهدی «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.]</ref>
 
===موسیقی===
===موسیقی===
کارشناسان بر این باورند که [[موسیقی بومی]] مشهد، هیچ‌گاه، به [[شادی]] موسیقی مناطق شمالی و جنوبی ایران نبوده است. در دوران قبل از اسلام در مشهد نیز [[موسیقی]]، بیشتر به‌عنوان [[عبادت]] مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ مانند موسیقی همراه با رقص طلب و تمنای باران، رقص شکر و رقص برداشت محصول. امروزه، موسیقی خراسان، یکی از اصیل‌ترین انواع موسیقی در ایران است که با آهنگ‌ها و ملودی‌های مختلفی در میان مردم خراسان نواخته می‌شود. یکی از معروف‌ترین موسیقی‌های شهر مشهد، آوازهای زیبای فرهنگ [[قوم کرمانج|کُرمانج]] در این شهر است. از جمله آلات موسیقی مورد استفاده در موسیقی مشهد «[[دوتار]]» است.<ref>[https://chamedoon.com/mag/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%A8%D9%88%D9%85%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF#%DA%AF%D9%88%DB%8C%D8%B4-%D9%88-%D9%84%D9%87%D8%AC%D9%87-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF%DB%8C «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.]</ref>  
کارشناسان بر این باورند که [[موسیقی بومی]] مشهد، هیچ‌گاه، به [[شادی]] موسیقی مناطق شمالی و جنوبی ایران نبوده است. در دوران قبل از اسلام در مشهد نیز [[موسیقی]]، بیشتر به‌عنوان [[عبادت]] مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ مانند موسیقی همراه با رقص طلب و [[باران خواهی|تمنای باران]]، رقص شکر و رقص برداشت محصول. امروزه، موسیقی خراسان، یکی از اصیل‌ترین انواع موسیقی در ایران است که با آهنگ‌ها و ملودی‌های مختلفی در میان مردم خراسان نواخته می‌شود. یکی از معروف‌ترین موسیقی‌های شهر مشهد، آوازهای زیبای فرهنگ [[قوم کرمانج|کُرمانج]] در این شهر است. از جمله آلات موسیقی مورد استفاده در موسیقی مشهد «[[دوتار]]» است.<ref>[https://chamedoon.com/mag/آشنایی-با-فرهنگ-بومی-مشهد#گویش-و-لهجه-مشهدی «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.]</ref>
 
===سوغات و صنایع محلی===
===سوغات و صنایع محلی===
[[زعفران]]، [[زرشک]]، نبات، هل، خشکبار، ادویه، قالی و گلیم و نمد، [[انگشتر]] [[فیروزه]] و [[عقیق]] از سوغاتی‌های معروف شهر مشهد است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/2522929/%D8%B3%D9%88%D8%BA%D8%A7%D8%AA-%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C-%D9%87%D9%81%D8%AA-%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%AA%D9%88%D8%B4%D9%87-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%B2%DB%8C «سوغات خراسان رضوی هفت‌سین توشه گردشگران نوروزی»، خبرگزاری مهر.] </ref> از جمله صنایع محلی این شهر نیز می‌توان به پوستین‌دوزی، فرش‌های دستبافت مشهدی، [[گلیم‌بافی]]، نمدبافی، ارغوان‌بافی، سماورسازی، [[آینه‌کاری]]، سنگ‌تراشی، تابلو نقره، [[مهر (نماز)|مهر]] و [[تسبیح]] و سجاده، جام چهل‌کلید، چرم دست‌دوز، [[عطر]] مشهدی، شعربافی، خلعت یا کفن اشاره کرد.<ref>[https://www.kojaro.com/2021/9/6/192333/mashhad-handicrafts/ وکیلی، «با صنایع دستی مشهد آشنا شوید»، وب‌سایت کجارو.]</ref>  
[[زعفران]]، [[زرشک]]، نبات، هل، خشکبار، ادویه، قالی و گلیم و نمد، [[انگشتر]] [[فیروزه]] و [[عقیق]] از سوغاتی‌های معروف شهر مشهد است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/2522929/سوغات-خراسان-رضوی-هفت-سین-توشه-گردشگران-نوروزی «سوغات خراسان رضوی هفت‌سین توشه گردشگران نوروزی»، خبرگزاری مهر.]</ref> از جمله صنایع محلی این شهر نیز می‌توان به پوستین‌دوزی، فرش‌های دستبافت مشهدی، [[گلیم‌بافی]]، نمدبافی، ارغوان‌بافی، سماورسازی، [[آینه‌کاری]]، سنگ‌تراشی، تابلو نقره، [[مهر (نماز)|مهر]] و [[تسبیح]] و سجاده، جام چهل‌کلید، چرم دست‌دوز، [[عطر]] مشهدی، شعربافی، خلعت یا کفن اشاره کرد.<ref>[https://www.kojaro.com/2021/9/6/192333/mashhad-handicrafts/ وکیلی، «با صنایع دستی مشهد آشنا شوید»، وب‌سایت کجارو.]</ref>
 
===غذاهای محلی===
===غذاهای محلی===
[[دیگچه]]، [[شیشلیک]]، [[شله‌مشهدی]]، پلو مخلوط، آش لخشک، [[دیزی|دیزی سنگی]]، یتیمچه، آش ماست، [[رشته پلو]]، کوکو شیرین و [[چنگالی]] (دسری مشهدی) از خوراکی‌های مخصوص مردم در مشهد است. شله‌مشهدی، که از جمله غذاهای آیینی این شهر نیز محسوب می‌شود، در فهرست آثار معنوی ایران، به ثبت رسیده است.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D8%BA%D8%B0%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D9%86%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF/ «15 غذای معروف و سنتی مشهد»، وب‌سایت گردشگری الی گشت.]</ref>
[[دیگچه]]، [[شیشلیک]]، [[شله‌مشهدی]]، پلو مخلوط، آش لخشک، [[دیزی|دیزی سنگی]]، یتیمچه، آش ماست، [[رشته پلو]]، کوکو شیرین و [[چنگالی]] (دسری مشهدی) از خوراکی‌های مخصوص مردم در مشهد است. شله‌مشهدی، که از جمله غذاهای آیینی این شهر نیز محسوب می‌شود، در فهرست آثار معنوی ایران، به ثبت رسیده است.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/غذاهای-سنتی-مشهد/ «15 غذای معروف و سنتی مشهد»، وب‌سایت گردشگری الی گشت.]</ref>
===موزه ها===
 
در شهر مشهد، حدود ۱۵ [[موزه|موزۀ]] فعال وجود دارد که از آن جمله می‌توان به موزه فردوسی و شاهنامه (توس)، موزه مجموعه فرهنگی آرامگاه نادری، موزه بزرگ خراسان، موزه تاریخ حرم رضوی و موزه سکه اشاره کرد.<ref>[http://www.razavichto.ir/museums.aspx «موزه‌ها و اماکن فرهنگی، تاریخی خراسان رضوی مشهد»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی.]</ref>  
===موزه‌ها===
[[پرونده:مشهد۶.jpg|جایگزین=موزه آستان قدس رضوی مشهد|بندانگشتی|موزه آستان قدس رضوی مشهد]]
در شهر مشهد، حدود ۱۵ [[موزه|موزهٔ]] فعال وجود دارد که از آن جمله می‌توان به موزه فردوسی و شاهنامه (توس)، موزه مجموعه فرهنگی آرامگاه نادری، موزه بزرگ خراسان، موزه تاریخ حرم رضوی و موزه سکه اشاره کرد.<ref>[http://www.razavichto.ir/museums.aspx «موزه‌ها و اماکن فرهنگی، تاریخی خراسان رضوی مشهد»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی.]</ref>
 
===مشاهیر===
===مشاهیر===
مشهد، در طول تاریخ، همواره یکی از خاستگاه‌های اندیشه‌های سترگ و مردان و زنان بزرگ، در ایران بوده است. افرادی همچون [[فردوسی]]، شیخ طبرسی، حر عاملی، امام محمد غزالی، [[نظام‌الملک طوسی|خواجه نظام‌الملک]]، [[محمدتقی بهار]]، [[علی شریعتی]]، محمدرضا شجریان،<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/%D8%B4%D9%87%D8%B1_%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «شهر مشهد»، ویکی فقه.]</ref> شیخ طوسی، سیدعلی سیستانی، سیدحسن طباطبایی قمی، میرزا جواد آقا تهرانی، محمدرضا حکیمی خراسانی، سیدعلی خامنه‌ای (رهبر ایران)، حسین وحید خراسانی، مهدی اخوان ثالث، محمد واعظ‌زاده خراسانی، میرزا مهدی اصفهانی، احمد کافی، محمدمهدی رکنی یزدی و سید محمدمهدی میلانی از این خطه برخاسته‌اند.<ref>[https://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «مشهد»، ویکی شیعه.]</ref>  
مشهد، در طول تاریخ، همواره یکی از خاستگاه‌های اندیشه‌های سترگ و مردان و زنان بزرگ، در ایران بوده است. افرادی همچون [[فردوسی]]، شیخ طبرسی، حر عاملی، امام محمد غزالی، [[نظام‌الملک طوسی|خواجه نظام‌الملک]]، [[محمدتقی بهار]]، [[علی شریعتی]]، محمدرضا شجریان،<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/شهر_مشهد «شهر مشهد»، ویکی فقه.]</ref> شیخ طوسی، سیدعلی سیستانی، سیدحسن طباطبایی قمی، میرزا جواد آقا تهرانی، محمدرضا حکیمی خراسانی، سیدعلی خامنه‌ای (رهبر ایران)، حسین وحید خراسانی، مهدی اخوان ثالث، محمد واعظ‌زاده خراسانی، میرزا مهدی اصفهانی، احمد کافی، محمدمهدی رکنی یزدی و سید محمدمهدی میلانی از این خطه برخاسته‌اند.<ref>[https://fa.wikishia.net/view/مشهد «مشهد»، ویکی شیعه.]</ref>
==زیرساخت==
 
===ترابری===  
==زیرساخت‌های مشهد==
شهر مشهد، از طریق دو مسیر در دامنه‌های شمالی و جنوبی رشته‌کوه البرز و از مسیر راه‌های زمینی درجه یک که اغلب به‌صورت بزرگراه هستند به [[تهران]] و سایر شهرهای بزرگ ایران متصل شده است. مشهد، از طریق خطوط ریلی نیز به نقاط جنوبی، مرکزی و غربی ایران وصل است. علاوه بر آن، مشهد، از مسیر شهر مرزی سرخس با کشور ترکمنستان ارتباط داشته و از طریق مسیر جدید ریلی تربت‌حیدریه - خواف و خواف تا مرز [[افغانستان]]، به‌طور مستقیم به این کشور نیز متصل شده است.<ref>سازمان نقشه‌برداري كشور، نقشة راه‌هاي ايران، 1384ش.</ref> فرودگاه بین‌المللی مشهد، شبکه‌ی ارتباطی گسترده‌ای با داخل و خارج از ایران دارد و از موقعیت ممتازی برخوردار است. حمل‌ونقل داخلی مشهد نیز توسط سامانه‌ی تاکسیرانی، اتوبوس‌رانی و [[مترو]] (قطار شهری) صورت می‌گیرد.<ref> [https://fa.wikivoyage.org/wiki/%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «مشهد»، ویکی سفر.]</ref>
===ترابری===
شهر مشهد، از طریق دو مسیر در دامنه‌های شمالی و جنوبی رشته‌کوه البرز و از مسیر راه‌های زمینی درجه یک که اغلب به‌صورت بزرگراه هستند به [[تهران]] و سایر شهرهای بزرگ ایران متصل شده است. مشهد، از طریق خطوط ریلی نیز به نقاط جنوبی، مرکزی و غربی ایران وصل است. علاوه بر آن، مشهد، از مسیر شهر مرزی سرخس با کشور ترکمنستان ارتباط داشته و از طریق مسیر جدید ریلی تربت‌حیدریه - خواف و خواف تا مرز [[افغانستان]]، به‌طور مستقیم به این کشور نیز متصل شده است.<ref>سازمان نقشه‌برداری کشور، نقشة راه‌های ایران، 1384ش.</ref> فرودگاه بین‌المللی مشهد، شبکهٔ ارتباطی گسترده‌ای با داخل و خارج از ایران دارد و از موقعیت ممتازی برخوردار است. حمل‌ونقل داخلی مشهد نیز توسط سامانهٔ تاکسیرانی، اتوبوس‌رانی و [[مترو]] (قطار شهری) صورت می‌گیرد.<ref>[https://fa.wikivoyage.org/wiki/مشهد «مشهد»، ویکی‌سفر.]</ref>
 
===بهداشت و سلامت===
===بهداشت و سلامت===
پیش از ساخت بیمارستان امام رضا در شهر مشهد، چندین درمانگاه متعلق به آستان قدس رضوی وجود داشت.<ref>[https://www.isna.ir/news/93060905028/%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D9%88%D9%84%DB%8C%D9%86-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%AA%D8%A7-%D8%A7%D9%88%D9%84%DB%8C%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D9%86%D9%85%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «از اولین روزنامه تا اولین سینما در مشهد»، خبرگزاری ایسنا.] </ref> امروزه، مراکز تخصصی بسیاری در مشهد مشغول به فعالیت و خدمت‌رسانی هستند. بیمارستان تخصصی قلب و عروق جوادالائمه، بیمارستان تخصصی چشم خاتم‌الانبیاء، بیمارستان تخصصی کودکان دکتر شیخ، بیمارستان فوق‌تخصصی رضوی و مراکز تخصصی دندانپزشکی از آن جمله هستند. همچنین، درمان سه‌بُعدی بیماران سرطانی در مراکز درمانی امام رضا و امید مشهد صورت می‌گیرد.<ref>[http://old.alef.ir/vdcaiin6y49n0o1.k5k4.html?17wml «درمان سه‌بعدی سرطان در بیمارستان امام رضا(ع) مشهد/ راهکارهای جلوگیری از سرطان»، جامعه خبری تحلیلی الف.] </ref> این شهر، همچنین در زمینه‌ی پیوند اعضا، فعالیت‌های گسترده‌ای دارد و از مراکز اصلی آن در ایران محسوب می‌شود.<ref>[http://mashhad.irib.ir/-/%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D8%B9%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%B7%D8%A8-%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF-%D8%B9%D8%B6%D9%88-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D9%85%D9%86%D8%AF-%D8%AD%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%B4%D8%AA%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA-%D9%88-%D8%AE%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA?redirect=http%3A%2F%2Fmashhad.irib.ir%2Fradio%2Farchive%3Fp_p_id%3D3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3%26p_p_lifecycle%3D0%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview%26p_p_col_id%3Dcolumn-1%26p_p_col_count%3D1%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_advancedSearch%3Dfalse%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_entryClassName%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_displayDate%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_modifiedselection%3D0%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_keywords%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_expirationDate%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_displayWebContentArchiveInTheme%3Dfalse%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_delta%3D20%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_searchSort%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_format%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_andOperator%3Dtrue%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_modifiedfrom%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_modifiedto%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_assetCategoryIds%3D422051%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_resetCur%3Dfalse%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_cur%3D17%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_struts_action%3D%252Fsearch%252Fsearch «مشهد به‌عنوان قطب پیوند عضو در کشور نیازمند حمایت بیشتر دولت و خیران است»، وب‌سایت صدا و سیمای خراسان رضوی.] </ref> مشهد، امروزه، یکی از مهم‌ترین مراکز [[گردشگری سلامت]] و توریسم‌درمانی در ایران است.<ref>[https://www.irna.ir/news/84744462/%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%85-%D9%86%D8%AC%D8%A7%D8%AA-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF-%D8%A8%D9%87%D8%B4%D8%AA-%D8%AA%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%B3%D9%85-%D8%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C «لزوم نجات گردشگری سلامت از گرداب چالش‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>  
پیش از ساخت بیمارستان امام رضا در شهر مشهد، چندین درمانگاه متعلق به آستان قدس رضوی وجود داشت.<ref>[https://www.isna.ir/news/93060905028/از-اولین-روزنامه-تا-اولین-سینما-در-مشهد «از اولین روزنامه تا اولین سینما در مشهد»، خبرگزاری ایسنا.]</ref> امروزه، مراکز تخصصی بسیاری در مشهد مشغول به فعالیت و خدمت‌رسانی هستند. بیمارستان تخصصی قلب و عروق جوادالائمه، بیمارستان تخصصی چشم خاتم‌الانبیاء، بیمارستان تخصصی کودکان دکتر شیخ، بیمارستان فوق‌تخصصی رضوی و مراکز تخصصی دندانپزشکی از آن جمله هستند. همچنین، درمان سه‌بُعدی بیماران [[سرطان|سرطانی]] در مراکز درمانی امام رضا و امید مشهد صورت می‌گیرد.<ref>[http://old.alef.ir/vdcaiin6y49n0o1.k5k4.html?17wml «درمان سه‌بعدی سرطان در بیمارستان امام رضا(ع) مشهد/ راهکارهای جلوگیری از سرطان»، جامعه خبری تحلیلی الف.]</ref> این شهر، همچنین در زمینهٔ پیوند اعضا، فعالیت‌های گسترده‌ای دارد و از مراکز اصلی آن در ایران محسوب می‌شود.<ref>[http://mashhad.irib.ir/-/مشهد-به-عنوان-قطب-پیوند-عضو-در-کشور-نیازمند-حمایت-بیشتر-دولت-و-خیران-است?redirect=http%3A%2F%2Fmashhad.irib.ir%2Fradio%2Farchive%3Fp_p_id%3D3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3%26p_p_lifecycle%3D0%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview%26p_p_col_id%3Dcolumn-1%26p_p_col_count%3D1%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_advancedSearch%3Dfalse%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_entryClassName%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_displayDate%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_modifiedselection%3D0%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_keywords%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_expirationDate%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_displayWebContentArchiveInTheme%3Dfalse%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_delta%3D20%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_searchSort%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_format%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_andOperator%3Dtrue%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_modifiedfrom%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_modifiedto%3D%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_assetCategoryIds%3D422051%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_resetCur%3Dfalse%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_cur%3D17%26_3_INSTANCE_W2tYnscm1kM3_struts_action%3D%252Fsearch%252Fsearch «مشهد به‌عنوان قطب پیوند عضو در کشور نیازمند حمایت بیشتر دولت و خیران است»، وب‌سایت صدا و سیمای خراسان رضوی.]</ref> مشهد، امروزه، یکی از مهم‌ترین مراکز [[گردشگری سلامت]] و توریسم‌درمانی در ایران است.<ref>[https://www.irna.ir/news/84744462/لزوم-نجات-گردشگری-سلامت-از-گرداب-چالش-ها-مشهد-بهشت-توریسم-درمانی «لزوم نجات گردشگری سلامت از گرداب چالش‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>
 
==امکانات رفاهی==
==امکانات رفاهی==
تأسیس کارخانجات، توسعه‌ی مراکز آموزشی از نظر کیفی و کمی، تأسیس دانشگاه‌ها، مراکز فرهنگی، کتابخانه‌ها، مؤسسات پژوهشی و نیز مراکز [[تفریح|تفریحی]]، گردشگری و خدماتی و زیارتی، در دهه‌های اخیر، این شهر را به بزرگترین کانون شهرنشینی و مدنیت در منطقه و برخی کشورهای آسیای مرکزی تبدیل کرده است.  
تأسیس کارخانجات، توسعهٔ مراکز آموزشی از نظر کیفی و کمی، تأسیس دانشگاه‌ها، مراکز فرهنگی، [[کتابخانه|کتابخانه‌ها]]، مؤسسات پژوهشی و نیز مراکز [[تفریح|تفریحی]]، [[گردشگری]] و خدماتی و زیارتی، در دهه‌های اخیر، این شهر را به بزرگ‌ترین کانون [[شهرنشینی]] و مدنیت در منطقه و برخی کشورهای آسیای مرکزی تبدیل کرده است.
===اماکن تفریحی===  
 
در شهر مشهد، طی سال‌های اخیر چندین پارک درون شهری، فضای سبز و پارک آبی ساخته شده است. مانند: پارک کوهسنگی، پارک و شهربازی ملت، کوهستان‌پارک خورشید، پارک بانوان، پارک ریحانه (مختص بانوان)، باغ ملی، پارک پردیس قائم، پارک بزرگ وحدت، پارک بسیج، پارک امت، پارک میرزاکوچک‌خان، پارک مینیاتوری، باغ گل‌ها، سرزمین موج‌های آبی، پارک آبی ایرانیان، پارک ساحلی آفتاب و سرزمین موج‌های خروشان.<ref>[https://fa.wikivoyage.org/wiki/%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «مشهد»، ویکی سفر.]</ref>  
===اماکن تفریحی===
در شهر مشهد، طی سال‌های اخیر چندین پارک درون‌شهری، فضای سبز و پارک آبی ساخته شده است. مانند: پارک کوهسنگی، پارک و شهربازی ملت، کوهستان‌پارک خورشید، پارک بانوان، پارک ریحانه (مختص بانوان)، باغ ملی، پارک پردیس قائم، پارک بزرگ وحدت، پارک بسیج، پارک امت، پارک میرزاکوچک‌خان، پارک مینیاتوری، باغ گل‌ها، سرزمین موج‌های آبی، پارک آبی ایرانیان، پارک ساحلی آفتاب و سرزمین موج‌های خروشان.<ref>[https://fa.wikivoyage.org/wiki/مشهد «مشهد»، ویکی‌سفر.]</ref>
 
===اماکن تجاری===
===اماکن تجاری===
از مهم‌ترین مراکز خرید در مشهد نیز می‌توان به بازار رضا، مجتمع تجاری پروما، بازار بین‌المللی، آرمیتاژ گلشن، بازار خیام، مجتمع آلتون، مجتمع تجاری الماس شرق و مجتمع تجاری وصال، زیست خاور، یاقوت مصلی، بازار مرکزی، شهر شب، مجتمع تجاری تک، مجتمع تابان و رویال سنتر اشاره کرد.<ref>[https://visit.mashhad.ir/web_directory/100687-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B2-%D8%AE%D8%B1%DB%8C%D8%AF.html «بازار و مراکز خرید»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.]</ref> نمایشگاه بین‌المللی مشهد نیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و فعال‌ترین نمایشگاه‌های سراسر ایران، از مهم‌ترین مراکز تجاری این شهر محسوب می‌شود.<ref>[https://expo.ir/ «پایگاه اینترنتی نمایشگاه بین‌المللی مشهد».] </ref>  
[[پرونده:مشهد۸.jpg|جایگزین=نوسازی غیر اصولی اطراف حرم رضوی|بندانگشتی|نوسازی غیر اصولی اطراف حرم رضوی؛ مانع دیده‌شدن حرم امام رضا و آسیب‌زدن به اصالت شهری]]
از مهم‌ترین مراکز خرید در مشهد نیز می‌توان به بازار رضا، مجتمع تجاری پروما، بازار بین‌المللی، آرمیتاژ گلشن، بازار خیام، مجتمع آلتون، مجتمع تجاری الماس شرق و مجتمع تجاری وصال، زیست خاور، یاقوت مصلی، بازار مرکزی، شهر شب، مجتمع تجاری تک، مجتمع تابان و رویال سنتر اشاره کرد.<ref>[https://visit.mashhad.ir/web_directory/100687-بازار-مراکز-خرید.html «بازار و مراکز خرید»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.]</ref> نمایشگاه بین‌المللی مشهد نیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و فعال‌ترین نمایشگاه‌های سراسر ایران، از مهم‌ترین مراکز تجاری این شهر محسوب می‌شود.<ref>[https://expo.ir/ «پایگاه اینترنتی نمایشگاه بین‌المللی مشهد».]</ref>
 
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}  
{{پانویس}}
 
==منابع==
==منابع==
*«15 غذای معروف و سنتی مشهد»، وب‌سایت گردشگری الی گشت، تاریخ بارگذاری: 15 تیر 1401ش.
{{آغاز منابع}}
*ابن‌حوقل، صورة الارض، ترجمة جعفر شعار، تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1345ش.
* «۱۵ غذای معروف و سنتی مشهد»، وب‌سایت گردشگری الی گشت، تاریخ بارگذاری: ۱۵ تیر ۱۴۰۱ش.
*«از اولین روزنامه تا اولین سینما در مشهد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 9 شهریور 1393ش.
* «از اولین روزنامه تا اولین سینما در مشهد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: ۹ شهریور ۱۳۹۳ش.
*«از پایتخت معنوی تا پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت ایرنا، تاریخ بارگذاری: 23 شهریور 1394ش.
* «از پایتخت معنوی تا پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت ایرنا، تاریخ بارگذاری: ۲۳ شهریور ۱۳۹۴ش.
*افشار سيستاني، ايرج، پژوهش در نام شهرهاي ايران، چ2، تهران، روزنه، 1382ش.
* ابرو، حافظ، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، به‌تحقیق غلامرضا ورهرام، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰ش.
*بارتولد، تذكره جغرافيايي تاريخي ايران، ترجمة حمزه سردادور، چ3، تهران، توس، 1372ش.
* ابن‌حوقل، صورة الارض، ترجمة جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵ش.
*«بازار و مراکز خرید»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: 4 آذر 1400ش.
* ارجمندی، اسماعیل، «شبیخون لیبرال معماری به پایتخت معنوی ایران؛ ۴۸ پروژه‌ای که سیمای معنوی مشهد را نابود می‌کنند»، روزنامه مشرق، تاریخ بارگذاری: ۳۰ آبان ۱۳۹۱ش.
*«پایگاه اینترنتی نمایشگاه بین‌المللی مشهد»، تاریخ بازدید: 4 آذر 1400ش.
* افشار سیستانی، ایرج، پژوهش در نام شهرهای ایران، چ۲، تهران، روزنه، ۱۳۸۲ش.
*پسندیده، محمود، حوزه علمیه خراسان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۸۵ش.
* ایمان‌پور، محمدتقی و صیامیان گرجی، زهیر، «بررسی پیشینه یک اثر معماری در حرم رضوی، کتیبه‌های سنجری»، نشریه مطالعات تاریخ اسلام، ش۴، ۱۳۸۹، ص۱۵–۳۵.
*«تاریخچه تأسیس مدرسه در مشهد»، خبرگزاری مشهد فوری، تاریخ بارگذاری: 9 دی 1397ش.
* بارتولد، تذکره جغرافیایی تاریخی ایران، ترجمة حمزه سردادور، چ۳، تهران، توس، ۱۳۷۲ش.
*جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، دايرة‌المعارف جغرافيايي ايران، چ1، تهران، گيتاشناسي، 1379ش.
* «بازار و مراکز خرید»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
*حدود العالم من المشرق الي المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، طهوري، 1362ش.
* «بازنگری معماری و شهرسازی کلانشهر مشهد؛ لزوم تبدیل به پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، پایگاه اینترنتی باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: ۱ مرداد ۱۳۹۳ش.
*«درمان سه‌بعدی سرطان در بیمارستان امام رضا (ع) مشهد/ راهکارهای جلوگیری از سرطان»، جامعه خبری تحلیلی الف، تاریخ بارگذاری: 9 بهمن 1391ش.
* «پایگاه اینترنتی نمایشگاه بین‌المللی مشهد»، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
*دفتر تقسيمات كشوري، نشرية عناصر و واحدهاي تقسيمات كشوري، تهران، دفتر تقسيمات كشوري (وزارت كشور)، 1384ش.
* پسندیده، محمود، حوزه علمیه خراسان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۸۵ش.
*سازمان نقشه‌برداري كشور، نقشة راه‌هاي ايران، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1384ش.
* «تاریخچه تأسیس مدرسه در مشهد»، خبرگزاری مشهد فوری، تاریخ بارگذاری: ۹ دی ۱۳۹۷ش.
*سازمان حمل و نقل و پايانه‌هاي كشور (وزارت راه و ترابري)، اطلس جاده‌هاي ايران، ويرايش دوم، تهران، همشهري، 1380ش.
* جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، چ۱، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
*سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي كوه‌هاي كشور، چ1، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1379ش.
* حدود العالم من المشرق الی المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، طهوری، ۱۳۶۲ش.
*«سوغات خراسان رضوی هفت‌سین توشه گردشگران نوروزی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 5 فروردین 1394ش.
* خواندمیر، حبیب السیر، تهران، کتابخانه خیام، چ۲، ۱۳۵۳ش.
*شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1352ش.
* «درمان سه‌بعدی سرطان در بیمارستان امام رضا مشهد/ راهکارهای جلوگیری از سرطان»، جامعه خبری تحلیلی الف، تاریخ بارگذاری: ۹ بهمن ۱۳۹۱ش.
*«شناسنامه پارک»، وب‌سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پارک علم و فناوری خراسان، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
* دفتر تقسیمات کشوری، نشریة عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، تهران، دفتر تقسیمات کشوری (وزارت کشور)، ۱۳۸۴ش.
*«شهر مشهد»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
* رمضانی مشهدی، محمود، تحولات سیاسی خراسان در دوره افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ ه‍.ق)، ۱۳۸۳ش.
*صاحبی، مرضیه، «مهاجرت افغان‌ها برای همسایه دردسرساز شد/ سرنوشت خاکستری اتباع خارجی در مشهد»، وب‌سایت مهرنیوز، تاریخ بارگذاری: 23 تیر 1393ش.
* رودسری، «پیشگامی مردم مشهد در انقلاب مشروطه»، روزنامه خراسان، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
*صدرالمتالهین لاهیجانی، محمد بن محمدعلی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، تهران، انصار، 1386ش.
* سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان خراسان، چ۳، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۱ش.
*طوسي، محمد بن محمود، عجايب المخلوقات و غرايب الموجودات، چ2، تهران، علمي و فرهنگي، 1382ش.
* سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، چ۱، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۹ش.
*«فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون، تاریخ بارگذاری: 8 مهر 1399ش.
* سازمان حمل و نقل و پایانه‌های کشور (وزارت راه و ترابری)، اطلس جاده‌های ایران، ویرایش دوم، تهران، همشهری، ۱۳۸۰ش.
*قلقشندي، احمد بن علي، جغرافياي تاريخي ايران در قرن نهم هجري، ترجمة محجوب الزويري، تهران، وزارت امور خارجه (مركز چاپ و انتشارات)، 1384ش.
* سازمان نقشه‌برداری کشور، نقشة راه‌های ایران، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۴ش.
*كلاويخو، سفرنامه، ترجمة مسعود رجب‌نيا، چ3، تهران، علمي و فرهنگي، 1374ش.
* «سوغات خراسان رضوی هفت‌سین توشه گردشگران نوروزی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: ۵ فروردین ۱۳۹۴ش.
*«گردشگری مذهبی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: 4 آذر 1400ش.
* سیدی، سیدمهدی، تاریخ شهر مشهد، تهران، جامی، ۱۳۷۸ش.
*«گردشگری تاریخی و فرهنگی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: 4 آذر 1400ش.
* سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، ۱۳۹۳ش.
*«گردشگری تفریحی و طبیعت گردی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: 4 آذر 1400ش.
* شریف‌رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
*«گویش‌های محلی»، دانشنامه مشهدالرضا، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
* «شناسنامه پارک»، وب‌سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پارک علم و فناوری خراسان، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
*«لزوم نجات گردشگری سلامت از گرداب چالش‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 18 اردیبهشت 1401ش.
* «شهر مشهد»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
*ماهوان، احمد، تاریخ مشهدالرضا، مشهد، ماه‌نشر، ۱۳۸۳ش.
* صاحبی، مرضیه، «مهاجرت افغان‌ها برای همسایه دردسرساز شد/ سرنوشت خاکستری اتباع خارجی در مشهد»، وب‌سایت مهرنیوز، تاریخ بارگذاری: ۲۳ تیر ۱۳۹۳ش.
*مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
* صدرالمتالهین لاهیجانی، محمد بن محمدعلی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، تهران، انصار، ۱۳۸۶ش.
*«مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: 1 اسفند 1398ش.
* طوسی، محمد بن محمود، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، چ۲، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
*مستوفي، حمدالله، نزهة القلوب، به‌تحقیق گاي لسترنج، ليدن، بريل، 1333ق.
* عالم‌زاده، بزرگ، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، به‌نشر، ۱۳۸۸ش.
*«مشهد 1357ش در آینۀ تاریخ انقلاب اسلامی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 14 بهمن 1397ش.
* «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون، تاریخ بارگذاری: ۸ مهر ۱۳۹۹ش.
*«مشهد به‌عنوان مرکز آموزش متروپلیس انتخاب شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 15 آبان 1387ش.
* قلقشندی، احمد بن علی، جغرافیای تاریخی ایران در قرن نهم هجری، ترجمة محجوب الزویری، تهران، وزارت امور خارجه (مرکز چاپ و انتشارات)، ۱۳۸۴ش.
*«مشهد به‌عنوان قطب پیوند عضو در کشور نیازمند حمایت بیشتر دولت و خیران است»، وب‌سایت صدا و سیمای خراسان رضوی، تاریخ بارگذاری: 18 مهر 1393ش.
* کلاویخو، سفرنامه، ترجمة مسعود رجب‌نیا، چ۳، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش.
*«مشهد»، ویکی سفر، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
* «گردشگری تاریخی و فرهنگی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
*«مشهد»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
* «گردشگری تفریحی و طبیعت گردی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
*«منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
* «گردشگری مذهبی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
*منجم یزدی، ملا جلال‌الدین محمد، تاریخ عباسی، به‌تحقیق سیف‌الله وحیدنیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶ش.
* «گویش‌های محلی»، دانشنامه مشهدالرضا، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
*«موزه‌ها و اماکن فرهنگی، تاریخی خراسان رضوی مشهد»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
* «لزوم نجات گردشگری سلامت از گرداب چالش‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
*مؤسسة گيتاشناسي، اطلس گيتاشناسي استان‌هاي كشور، تهران، گيتاشناسي، 1383ش.
* ماهوان، احمد، تاریخ مشهدالرضا، مشهد، ماه‌نشر، ۱۳۸۳ش.
*«موقوفات زنان از صفویه تا قاجار در مشهد»، خبرگزاری شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: 5 اردیبهشت 1401ش.
* مخلصی، محمدعلی، «مشهد؛ پایتخت افشاریان»، پایتخت‌های ایران، به‌تحقیق محمدیوسف کیانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، چ۱، ۱۳۷۴ش.
*«نقش مشهد در پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر کشورهای جهان اسلام»، وب‌سیات شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: 17 بهمن 1400ش.
* مدیر شانه‌چی، محسن و خوش‌بین، ملیحه، نقش روسیه در سرکوب انقلاب مشروطه مشهد، جستارهای تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۱ش.
*نورالهي، طه، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
* مرصوصی، نفیسه و صائبی، محمدحسین، «تحلیل جغرافیایی تأثیر اکولوژی اجتماعی بر توسعه کالبدی شهر»، جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دوره۱، ۱۳۸۸ش.
*وکیلی، زیبا، «با صنایع دستی مشهد آشنا شوید»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: 22 شهریور 1400ش.
* مرکز آمار ایران، بازسازی و برآورد جمعیت شهرستان‌های کشور، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
[[رده: ویکی‌زندگی]]
* «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: ۱ اسفند ۱۳۹۸ش.
[[رده: گردشگری]]
* مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به‌تحقیق گای لسترنج، لیدن، بریل، ۱۳۳۳ق.
[[رده: آرامش معنوی]]
* «مشهد ۱۳۵۷ش در آینهٔ تاریخ انقلاب اسلامی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۱۴ بهمن ۱۳۹۷ش.
[[رده: آموزه‌های دینی]]
* «مشهد به‌عنوان قطب پیوند عضو در کشور نیازمند حمایت بیشتر دولت و خیران است»، وب‌سایت صدا و سیمای خراسان رضوی، تاریخ بارگذاری: ۱۸ مهر ۱۳۹۳ش.
[[رده:شیعه]]
* «مشهد به‌عنوان مرکز آموزش متروپلیس انتخاب شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: ۱۵ آبان ۱۳۸۷ش.
[[رده: مناسک دینی]]
* «مشهد»، ویکی‌سفر، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
[[رده: مکان دینی و مذهبی]]
* «مشهد»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
[[رده: آثار ملی ایران]]
* «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
[[رده: معماری]]
* منجم یزدی، ملا جلال‌الدین محمد، تاریخ عباسی، به‌تحقیق سیف‌الله وحیدنیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶ش.
[[رده: موسیقی]]
* «موزه‌ها و اماکن فرهنگی، تاریخی خراسان رضوی مشهد»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
[[رده:اماکن تاریخی]]
* «موقوفات زنان از صفویه تا قاجار در مشهد»، خبرگزاری شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
[[رده: میراث جهانی در ایران]]
* مؤسسة گیتاشناسی، اطلس گیتاشناسی استان‌های کشور، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
[[رده: دانشمندان]]
* «نقش مشهد در پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر کشورهای جهان اسلام»، وب‌سیات شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: ۱۷ بهمن ۱۴۰۰ش.
[[رده: رهبران]]
* نورالهی، طه، توزیع و طبقه‌بندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماری‌های ۷۵–۱۳۳۵، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
[[رده: شاعران]]
* وکیلی، زیبا، «با صنایع دستی مشهد آشنا شوید»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: ۲۲ شهریور ۱۴۰۰ش.
[[رده: شهیدان]]
* Bosworth, C. Edmund, Streck, M. , Hourcade, B. "Mashhad". Historic Cities of the Islamic World. Brill, 2007.
[[رده: عالم دینی]]
* Houtsma, M. Th, E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume 5. BRILL, 1993.
[[رده: نویسندگان]]
* Justi, Ferdinand, Iranisches Namenbuch, Olms Hildesheim, 1963.
[[رده: هنرمندان]]
* Keall, E, M. Roaf, R. Talbert, T. Elliott, S. Gillies, "Places: 952108 (Tusa/Sousia)", Pleiades, 2015.
[[رده:افراد]]
* Lockhart, Laurence, "Mashhad", Persian Cities, Luzac, 1960.
[[رده: پیشوایان]]
* Patai, Raphael, Jadīd Al-Islām: The Jewish "new Muslims" of Meshhed, Wayne State University Press, 1997.
[[رده:آیین‌های ملی ایران]]
* Zabeth, Hyder Reza, Lanmarks of Mashhad, Alhoda UK, 1999.
[[رده:اجتماعات آیینی]]
{{پایان منابع}}
[[رده: زیارت]]
 
[[رده: هدیه و سوغات]]
{{خراسان رضوی-افقی}}
[[رده: زبان فارسی]]
 
[[رده: ادبیات فارسی]]
[[رده:شهرهای استان خراسان رضوی]]
[[رده: تاریخ ادبیات]]
[[رده:شهرهای ایران]]
[[رده: میراث فرهنگی]]
 
[[رده: بهداشت روان]]
 
[[رده: هویت]]
{{#seo:
[[رده: گروه‌های مرجع]]
|title=مشهد کجاست؟ پایتخت معنوی و فرهنگی ایران - ویکی زندگی
[[رده: رویدادها]]
|title_mode=Replaced Title
|keywords=مشهد, حرم امام رضا, خراسان رضوی, پایتخت معنوی ایران, پایتخت فرهنگ اسلامی, کلان شهرهای ایران
|description=مشهد کجاست و چه ویژگی هایی دارد؟ معرفی کامل کلان‌شهر مشهد - از حرم امام رضا تا انتخاب به عنوان پایتخت معنوی ایران و پایتخت فرهنگ اسلامی - ویکی زندگی
}}

نسخهٔ کنونی تا ۱۴ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۲:۰۳

مشهد؛ مرکز استان خراسان رضوی واقع در شمال شرقی ایران

نمایی از شهر مشهد و حرم امام رضا در سال ۱۳۹۹ش

مشهد، کلان‌شهری در شمال شرقی ایران است که با مساحت ۳۵۱ کیلومتر مربع، دومین شهر بزرگ ایران پس از تهران محسوب می‌شود. در سال ۱۳۸۸ش، مشهد به‌عنوان «پایتخت معنوی ایران» و در هفتمین اجلاس آیسسکو (۲۰۱۷م)، به‌عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی انتخاب شد.[۱]

تاریخچه نام‌گذاری و تحول شهر مشهد

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نام‌های اولیه پیش از حضور امام رضا

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پیش از حضور امام علی بن موسی‌الرضا، این شهر را توس، نوقان (نوغان) و سناباد می‌گفتند.

دفن امام رضا و پیدایش نام مشهد الرضا

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از دفن امام هشتم شیعیان در سناباد (۲۰۳ق)، این محل را «مشهد الرضا» نامیدند.[۲] شیعیان در آبادانی این شهر و حرم امام رضا بسیار کوشیدند و از دوره صفویان، بارگاهی پرشکوه در این مکان برپا کردند.[۳]

ثبت در منابع تاریخی کهن (حدود ۱۰۰۰ سال قبل)

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در منابع بر جای مانده از حدود ۱۰۰۰ سال قبل، از این شهر به‌عنوان سرزمینی که مرقد امام رضا در آن قرار دارد[۴] و نیز به‌عنوان مهم‌ترین و کهن‌ترین شهر خراسان[۵] یاد شده است؛ برای مثال، در کتاب‌های معروفی مانند «عجایب المخلوقات» طوسی،[۶] «البلدان» یعقوبی،[۷] «صورة الارض» ابن‌حوقل،[۸] «سفرنامه» ابن‌بطوطه و «روضات الجنّات فی اوصاف مدینة هرات» زمجی اسفزاری به این شهر و مرقد امام هشتم در کنار قبر هارون‌الرشید (خلیفه عباسی) و نیز «مشهد مقدس رضوی»، اشاراتی صورت گرفته است. اِبن‌بابوَیه قمی در سدهٔ چهارم هجری، در «عیون اخبار الرضا»، یک فصل را به‌صورت کامل به توصیف مشهد اختصاص داده و در آن به نام‌های «مشهد» و «مشهد رضوی» اشاره کرده است.[۹]

تثبیت نام مشهد در دوره‌های بعدی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مورخان بر این باورند که نام نوقان در دورهٔ ایلخانیان به‌تدریج به «المشهد» یا «مشهد» تغییر کرده است. در همین دوره، شهر مشهد با اسامی «مشهد رضا»، «مشهد مقدس» و «مشهد توس» شناخته می‌شد. کلمه «مشهد» برای اولین‌بار در قرن دهم میلادی با نام «المشهد» در کتاب مَقدِسی دیده شده است.[۱۰] حمدالله مستوفی نیز از اولین افرادی است که نام «مشهد» را در کتاب خود (در ۷۴۰ق)، به‌کار برده است.[۱۱] کلاویخو، فرستاده پادشاه اسپانیا در دوره تیمور لنگ، نیز از مشهد به‌همین نام و به‌عنوان شهر زیارتی با خیل عظیمی از زائران یاد کرده است.[۱۲]

با گسترش روزافزون شهر مشهد، امروزه دیگر از نام‌های قدیمی آن مانند نوقان و قریه سناباد و سایر روستاهایی که با نام مشهد امام رضا عجین شده بودند، خبری نیست و تنها نام توس هنوز به‌واسطهٔ وجود آرامگاه فردوسی، شاعر بلندآوازهٔ ایرانی، پابرجا است.[۱۳]

پیشینه سیاسی و تاریخی مشهد

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شهر مشهد همواره از مهم‌ترین شهرهای خراسان بوده است. در دوره صفویان و بعد از آن، به اهمیت این شهر بسیار افزوده شد. در دوره نادرشاه افشار این شهر، پایتخت ایران شد. در تقسیمات کشوری از دوره قاجار تا امروز، شهر مشهد، مرکز ایالت / استان خراسان بوده است. شهر مشهد با وجود آن‌که بارها مورد مورد دست‌اندازی بیگانگان قرار گرفت و شاهد دگرگونی‌های بسیار بود، اما وجود حرم امام رضا موجب همبستگی تاریخی مردم این شهر به‌عنوان مسلمانان پای‌بند به آموزه‌های مذهب تشیع شده و این همبستگی اجتماعی، شهر مشهد راهمواره در مسیر توسعه حفظ کرده است. امروزه مشهد، دومین شهر بااهمیت ایران شمرده می‌شود و بعد از مکه، دومین شهر زیارتی جهان است.[۱۴]

مشهد پیش از اسلام

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
نقشه‌ای قدیمیاز خراسان- خوراستان
نقشه‌ای قدیمی که از خراسان به عنوان خوراستان یاد شده است

بر اساس برخی گزارش‌های تاریخی، ۳۳۰ سال قبل از میلاد مسیح، اسکندر در ادامه کشورگشایی‌های خود، به این منطقه رسیده است. در این منابع از مشهد با نام «سوسیا» یاد شده[۱۵] که برگردان یونانی واژه «توس» است و آن را قلب منطقهٔ پارت می‌دانستند.[۱۶]

همچنین از این شهر، به‌عنوان منطقه‌ای خوش آب و هوا یاد شده و گاهی آن را «الکساندرو پولیس» یا «شهر اسکندر» یا «اسکندریه» خوانده‌اند. برخی از مورخان مسلمان نیز، تأسیس سناباد (نام قدیم مشهد) را به اسکندر نسبت داده‌اند. در برخی احادیث شیعه نیز بنای شهر مشهد به فردی نیکوکار که صاحب دو شاخ بوده است (اسکندر) منسوب است.

مشهد پس از اسلام

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

به‌گفتهٔ برخی از مورخین که شاهنامه هم از آن یاد کرده، یزدگرد سوم پس از ورود مسلمانان به ایران، راهی توس شد و به کُنارنگ توس پناه برد. کُنارنگیان، تا پایان عصر اموی، تسلط خود بر خطهٔ خراسان را حفظ کردند اما در نهایت در ۱۲۹ق، با حملهٔ سپاهیان ابومسلم، آن سرزمین را رها کردند.[۱۷]

در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ق، مأمون (خلیفه عباسی)، امام رضا را از مدینه به دارالخلافهٔ خود در «مرو» فراخواند. پس از شهادت امام رضا، او را در باغی که قبر هارون (خلیفه پیشین عباسی) نیز در آن بود دفن کردند. این باغ در نزدیکی روستای سناباد قرار داشت. از آن پس، این منطقه را «مشهد» یعنی «محل شهادت» نامیدند[۱۸] و بارگاه امام رضا مهم‌ترین محور تحولات سیاسی و اجتماعی این منطقه گردید. در سدهٔ چهارم قمری، سبکتگین (مؤسس سلسله غزنویان) همزمان با فتح توس، آرامگاه امام رضا را ویران کرد. بعدها پسرش (سلطان محمود) مقبره امام رضا را بازسازی کرد و سلطان مسعود غزنوی، به‌منظور حفاظت از این آرامگاه، استحکامات دفاعی را در اطراف آن بنا کرد. در زمان سلجوقیان، نظام‌الملک وزیر شاهان سلجوقی، مسجدی در توس ساخت.[۱۹] سلطان سنجر سلجوقی نیز با اقدامات خود به اهمیت سیاسی این شهر افزود.[۲۰] نخستین گنبد حرم امام رضا نیز در همین دوره ساخته شد که جنس آن از کاشی بود.[۲۱]

در بازه زمانی سده‌های چهارم تا ششم قمری، بزرگان و رجالی برجسته از این خطه برخاستند. از آن جمله می‌توان به خواجه نظام‌الملک، امام محمد غزالی، احمد غزالی، ابوالقاسم فردوسی، اسدی توسی و شیخ توسی اشاره کرد.[۲۲] در سال ۷۹۱ق، میران‌شاه (پسر تیمور) پس از محاصرهٔ چندین ماههٔ توس، آن را تصرف کرد و شهر را کاملاً ویران کرد. در آن رخداد، تنها کسانی زنده ماندند که به حرم امام رضا پناه بردند. از آن پس، آبادانی منطقه به گرداگرد حرم امام رضا منتقل شد و مشهد، جایگزین توس گردید.[۲۳] در همین دوره، با توجه گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری، نخستین مسجد جامع این شهر ساخته شد.[۲۴]

مشهد در عصر صفویان

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بالا خیابان و پایین خیابان؛ نخستین خیابان‌‌های مشهد در دورۀ شاه‌عباس صفوی.
بالا خیابان و پایین خیابان؛ نخستین خیابان‌‌های مشهد در دورۀ شاه‌عباس صفوی

در دوره صفویان، مذهب شیعه در ایران رسمیت یافت و شهر مشهد به‌واسطهٔ حرم امام رضا از رونقی دوچندان برخوردار شد.[۲۵] ساخت‌وساز گسترده‌ای در مشهد آغاز شد و مرکزیت خراسان نیز از شهر هرات به مشهد انتقال یافت.[۲۶] در این دوره و برای مدتی، شهر مشهد بارها مورد حمله ازبک‌ها قرار گرفت.[۲۷] پس از آزادی کامل مشهد از تصرف ازبکان، بر اعتبار و رونق این شهر افزوده شد. شاهراهی میان اصفهان، هرات و مشهد احداث گردید و کاروانسراها و آب‌انبارهای بزرگی در این مسیر ساخته شد. حرم امام رضا نیز در این دوره گسترش یافت.[۲۸] شاه عباس، خیابانی را از غرب به شرق مشهد احداث کرد که در میان آن نهری جاری بود و نیز آب چشمه‌گیلاس (روستایی در ۵۰ کیلومتری مشهد) را به این شهر انتقال داد.[۲۹] در این دوره، مشهد به‌عنوان «شهر مقدس ایران» شناخته شد و زیارت امام رضا در فرهنگ ایرانیان نهادینه گردید.[۳۰]

در دوران صفویه، مشهد یکی از ۱۳ شهر ایران بود که فرماندهی ارشد نظامی (بیگلربیگی / امیرِ امیران) در آن مستقر بود و بر شهرهای اطراف نیز فرماندهی می‌کرد.[۳۱] همچنین مشهد از معدود شهرهای ایران در آن روزگار بود که سکه در آن ضرب می‌شد.[۳۲] در ۱۱۳۵ق، ایل ابدالی به خراسان یورش برد و مشهد را تصرف کردند. این تصرف در ۱۱۳۸ق پایان یافت و مشهد دوباره آزاد شد.[۳۳]

مشهد در عصر افشاریان

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مرزهای خراسان تا زمان روی کار آمدن نادرشاه افشار شامل بخش‌هایی از افغانستان و ماوراءالنهر نیز می‌شد. در کشورگشایی نادر، قلمرو این سرزمین را تا مرز هندوستان و ترکستان گسترش داد. نادرشاه به‌همین دلیل، پایتخت را از اصفهان به مشهد انتقال داد.[۳۴] نادرشاه توجه ویژه‌ای به حرم علی بن موسی‌الرضا داشت؛ وی پس از پیروزی بر ملک محمود سیستانی، گلدسته‌ای طلایی در جنوب صحن عتیق (صحن انقلاب فعلی) بنا کرد. همچنین در بازگشت از هند، بخشی از غنایم فراوان خود را به حرم امام رضا هدیه کرد. سقاخانهٔ وسط صحن نیز به‌دستور نادرشاه ساخته شد. او همچنین با اهدای ۴۰۰ جلد کتاب در صدر فهرست واقفان حرم رضوی قرار گرفت؛ اما در کنار این تسهیلات، نادرشاه به مردم مشهد سخت می‌گرفت.[۳۵]

مشهد در عصر قاجاریان

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عکس قدیمی مشهد و حرم امام رضا
نمایی از شهر مشهد و حرم امام رضا (ع)؛ سال ۱۲۷۵ قمری

در دوران حکومت شاهرخ، آخرین پادشاه افشاریان، که حدود ۵۰ سال طول کشید، قلمرو حاکمیتی افشاریان، به بخشی از خراسان محدود شد و در این زمان، خراسان از ایران جدا و تحت حاکمیتی جداگانه قرار گرفته بود.[۳۶] این وضعیت، تا زمان آقامحمد خان، مؤسس سلسله قاجاریان، در ۱۲۱۰ش ادامه یافت. پس از آن، آقامحمدخان، توانست قلمرو حکومتی شاهرخ را تصاحب کرده و بر جدایی خراسان از ایران پایان دهد. در این دوره، مشهد دارای یک حصار و قلعهٔ نظامی به‌منظور حفاظت از شهر، ۶ محله بزرگ و ۱۰ محلهٔ کوچکتر بود. خیابان اصلی شهر که نهری در میان آن جاری بود و آب شهر را تأمین می‌کرد، مشهد را به دو نیمه تقسیم کرده بود. منبع اصلی درآمد این شهر، از حرم رضوی و زائران آن بود.[۳۷]

خیزش مردم مشهد در اعتراض به واگذاری امتیاز تنباکو، در دوره حکومت آصف‌الدوله، حاکم خراسان، از مهم‌ترین رخدادهای شهر مشهد در دوران قاجار است. پس از ضرب و جرح بسیاری از معترضان توسط مأموران، مردم مشهد در صحن مسجد گوهرشاد تحصن کردند. در پی این اعتراضات، ناصرالدین شاه قاجار مجبور به عقب‌نشینی شد و اجرای این قرارداد را ۶ ماه به تعویق انداخت و پس از آن نیز، اجرای آن در مشهد الزامی نبود.[۳۸]

مشهد، همواره یکی از مهم‌ترین شهرها در راستای مبارزه با استبداد بود. بسیاری از آزادی‌خواهان مشهد در دوره مشروطه، زندانی و تبعید شدند. پس از آن و با مداخلات روس‌ها، جنبش مشروطه‌خواهی در این شهر، زمین‌گیر شد. همچنین روس‌ها، به‌منظور ترساندن مشروطه‌خواهان، حرم امام رضا را به توپ بستند.[۳۹]

در ۱۲۹۰ش، یوسف‌خان، از خواص هرات، در مشهد اعلام استقلال کرد. در پاسخ به این اقدام، روس‌ها شهر مشهد را به توپ بستند و تعدادی از مردم و زائرین کشته شدند. در این واقعه، یوسف‌خان به مرگ محکوم شد.[۴۰]

مشهد در عصر پهلوی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
سقاخانه و سنگفرش قديمی صحن انقلاب حرم امام رضا(ع)
نمای سقاخانه و سنگفرش قديمی صحن انقلاب حرم امام رضا(ع) سال ۱۳۵۲ش

در دوره پهلوی، مشهد درگیر رخدادهای اعتراضی و سیاسی بود. مهم‌ترین اتفاق رخ‌داده در زمان حکومت رضاشاه پهلوی را می‌توان واقعهٔ مسجد گوهرشاد دانست. در این واقعه، مردم در اعتراض به قوانین اجباری مدرن‌سازی ایران، در مسجد گوهرشاد تحصن کردند اما مأموران امنیتی با مردم درگیر شدند. تعدادی از مردم درون مسجد کشته شدند و آمار کشته‌ها چنان بود که به‌گفتهٔ برخی شاهدان، چند کامیون جنازه از صحن مسجد خارج شد.[۴۱]

در دههٔ ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ش، توسعه‌هایی (ایجاد راه‌آهن و ساخت فرودگاه) در قسمت‌های غرب و جنوب غرب این شهر صورت گرفت. جاده جدید مشهد به تهران نیز در دههٔ ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵ش ساخته شد. پس از آن، توسعه شهر مشهد براساس طرح جامع صورت گرفت. ساخت دانشگاه فردوسی، پارک ملت و محور اصلی جاده سنتو، در ۱۳۵۵ش، بار دیگر توسعه را به سمت غرب مشهد کشاند.

مشهد در عصر جمهوری اسلامی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
شهر مشهد و حرم امام رضا سال ۱۴۰۰
تصویری از شهر مشهد و حرم امام رضا سال ۱۴۰۰ش

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، توسعهٔ مشهد طبق طرح جامع پیشین و با اندکی تغییرات ادامه یافت. در همین دوره، شهرستان بینالود به‌عنوان بخش گردشگری مشهد انتخاب و معرفی شد.[۴۲]

در سال‌های اخیر، روند توسعه و ساخت‌وسازها در این شهر، شتاب بیش‌تری یافته است. چشم‌انداز ۱۴۰۰ مشهد حاوی طرح‌هایی است که بنابر آن، مشهد به‌عنوان یکی از مدرن‌ترین شهرهای اسلامی به جهان معرفی خواهد شد. در همین راستا، ۴۸ پروژهٔ بزرگ معماری به تصویب رسیده است.[۴۳] هرچند، برخی معقتدند که این پروژه‌ها، جلوهٔ اسلامی شهر مشهد را مخدوش می‌کند.[۴۴]

نقش مشهد در انقلاب اسلامی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
راهپیمایی مردم مشهد اطراف حرم امام رضا بهمن ۱۳۵۷
راهپیمایی مردم مشهد اطراف حرم امام رضا بهمن ۱۳۵۷ش

مشهد، به‌دلیل حضور مردمی دین‌مدار و انقلابی، حضور بارگاه امام رضا، وجه اشتراک‌های گوناگون و نیز ارتباطات بین‌المللی و جغرافیایی با کشورهای منطقه، نقشی مؤثر در وقوع انقلاب اسلامی در ایران و صدور آن در منطقه داشته است. فعالیت‌های انقلابی گسترده‌ای توسط مردم مشهد در تاریخ معاصر ایران به وقوع پیوسته که از آن جمله می‌توان به واقعهٔ مسجد گوهرشاد، به توپ بسته‌شدن حرم رضوی و واقعهٔ ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش اشاره کرد. بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که راهپیمایی زنان در دی ماه ۱۳۵۶ش، یکی از شاخص‌ترین نقاط درک انقلاب در میان مردم مشهد بوده است.[۴۵]

همچنین، حضور هستهٔ مرکزی روحانیت مبارز و در رأس آنها سیدعلی خامنه‌ای (رهبر انقلاب) در مسجد کرامت، به‌عنوان یکی از عوامل پیوند مذهبیون و ملی‌گرایان و نیز عامل سازماندهی فعالیت‌های انقلابی در این شهر بوده است. از دیگر عوامل انقلابی‌شدن این مردم می‌توان به وجود کانون‌های فکری در این شهر همچون کانون نشر حقایق، انجمن پیروان قرآن، جلسات پرسش و پاسخ شهید هاشمی‌نژاد و مساجد کرامت و امام حسن اشاره کرد.[۴۶]

جمعیت‌شناسی مشهد

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

آمار جمعیتی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شهر مشهد، در یک قرن اخیر، از رشد جمعیتی بالایی برخوردار بوده است. جمعیت مشهد از ۲۴۱٬۹۸۹ نفر در ۱۳۳۵ش (چهارمین شهر پرجمعیت ایران) به ۱٬۸۸۷٬۴۰۵ نفر در ۱۳۷۵ش[۴۷] و به ۲٬۰۷۰٬۶۰۴ نفر در ۱۳۸۴ش[۴۸] رسید. امروزه، مشهد با جمعیت ۳٬۰۰۱٬۱۸۴ نفر (در ۱۳۹۵ش) دومین شهر پرجمعیت ایران محسوب می‌شود.[۴۹]

بر اساس آمار اعلام‌شده توسط مرکز آمار ایران، جمعیت قابل توجهی از مهاجران افغانستانی در مشهد سکونت دارند. این مهاجران پس از حملهٔ شوروی و طالبان، در بازه زمانی سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ش، به ایران پناه آورده‌اند. در حقیقت، طی سال‌های اخیر، نزدیک به ۵ میلیون افغانستانی به ایران مهاجرت کرده و به استان خراسان و اغلب به شهر مشهد وارد شده‌اند. پس از جنگ ایران و عراق نیز جمعیتی از مهاجرین عراقی وارد ایران شده و بنا به اعتقادات دینی و مذهبی خود، شهر قم یا مشهد را برای سکونت انتخاب کردند. بر اساس آماری که اداره کل اتباع و امور مهاجرین استانداری خراسان اعلام کرده، ۹۵ درصد از مهاجرین این استان، در مشهد اقامت گزیده‌اند.[۵۰]

اقوام و زبان‌ها

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بیشترین جمعیت مردم مشهد را فارسی‌زبانان تشکیل داده و بقیه ساکنان این شهر نیز به زبان‌های ترکی، کُردی، شمالی و عربی سخن می‌گویند.[۵۱] زبان مردم مشهد، زبان فارسی با گویش مشهدی است. کارشناسان، گویش مشهدی را بازماندهٔ لهجهٔ توس قدیم می‌دانند که از ارزش بالایی برخوردار است. علاوه بر آن، لهجهٔ مشهدی، با لهجهٔ هراتی نزدیکی بسیاری داشته و سرشار از واژه‌های اصیل و کهن فارسی است. برخی، این لهجه را (پس از لهجهٔ سبزواری)، عصاره‌ای از فارسی دری می‌دانند. در گویش مشهدی، کلماتی از گویش‌های دیگر مانند عربی، ترکی، مغولی، افغانستانی، پشتون، کُردی، انگلیسی، هندی، روسی و فرانسوی نیز وجود دارند.[۵۲]

دین و مذهب

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اکثریت مردم مشهد، مسلمان و شیعه‌ی دوازده امامی هستند. اقلیت‌های مذهبی به‌صورت پراکنده و اندک در این شهر سکونت دارند. برای مثال، محله‌ای به‌نام «محله جدید» در مشهد هست که در گذشته محل سکونت یهودیان در این شهر بوده است. ارمنیان نیز در دوران قاجار از طریق تجارت وارد خراسان و سپس در مشهد ساکن شدند. گروهی دیگر از آن‌ها، از سمت آذربایجان و اصفهان به این شهر نقل مکان کردند.[۵۳]

جغرافیای مشهد

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

موقعیت جغرافیایی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شهر مشهد از طرف شمال و شرق، توسط شهرهای مرزی درگز، کلات و سرخس، و از غرب با شهرستان‌های چناران و نیشابور و از جنوب با تربت‌جام، فریمان و تربت حیدریه احاطه شده است.[۵۴] این شهر، در فاصله ۸۸۰ کیلومتری از تهران (پایتخت ایران) و در فاصلهٔ ۷۰ کیلومتری از مرز کشور ترکمنستان قرار دارد. همچنین، میانگین ارتفاع مشهد از سطح دریا ۱۰۵۰ متر برآورد شده است.[۵۵]

رشته‌کوه‌ها

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مشهد، در بین دو رشته‌کوه هزارمسجد و بینالود محاصره شده است.[۵۶] رشته‌کوه هزارمسجد در سمت شمال شرق و شرق این شهر قرار داشته و مهم‌ترین قلهٔ آن «اژدرکوه» نام دارد. رشته‌کوه بینالود نیز در سمت غرب و جنوب غربی این شهر قرار گرفته است.[۵۷]

آب‌وهوا

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

آبوهوای این شهر متعادل، متغیر و تقریباً سرد و خشک است. مردم مشهد، در طول سال، درجهٔ حرارتی بین منفی ۱۵ درجه سانتی‌گراد زیر صفر تا ۳۵ درجه سانتی‌گراد بالای صفر را تجربه می‌کنند.[۵۸]

گردشگری مشهد

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حضور حرم امام رضا در این شهر، مشهد را به یکی از مراکز گردشگری ایران و قطب گردشگری مذهبی تبدیل کرده است. سالانه، بیش از ۲۷ میلیون زائر ایرانی و حدود ۵ میلیون زائر خارجی،[۵۹] به این شهر سفر می‌کنند. جاذبه‌های گردشگری در این شهر را می‌توان به جاذبه‌های مذهبی، تاریخی و طبیعی تقسیم کرد.

جاذبه‌های مذهبی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مهم‌ترین جاذبه گردشگری مذهبی در این شهر، حرم امام رضا است که سالانه میلیون‌ها مسافر و زائر ایرانی و خارجی را به خود جذب می‌کند.[۶۰] مجموعه آستان قدس رضوی، شامل صحن‌ها، رواق‌ها، موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مسجد گوهرشاد از مهم‌ترین و باارزش‌ترین نمونه‌های معماری ایرانی - اسلامی در ایران و جهان اسلام است. دیگر مساجد، حسینیه‌ها و امام‌زاده‌ها نیز از جمله اماکن پربازدید توسط مسافران هستند. مسجد هفتادودوتن، مصلی طرق، آرامگاه پیر پالاندوز، آرامگاه شیخ نخودکی، گنبد خشتی، گنبد سبز، آرامگاه خواجه ربیع، امام‌زاده ناصر در طرقبه، آرامگاه یحیی در جاده سرخس، آرامگاه خواجه اباصلت و خواجه مراد در جاده فریمان از جملهٔ این اماکن مذهبی هستند.[۶۱]

جاذبه‌های تاریخی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ازجمله اماکن تاریخی در مشهد، می‌توان به آرامگاه نادرشاه افشار، آرامگاه فردوسی در توس، ایستگاه راه‌آهن، گنبد هارونیه و خشتی در مشهد اشاره کرد.[۶۲]

جاذبه‌های طبیعی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پارک کوهسنگی مشهد
پارک کوهسنگی در شهر مشهد

شاندیز، طرقبه، زُشک، پارک ملت، روستای کَنگ، نُغُندَر، جاغَرق، چالیدَره، پارک جنگلی وکیل‌آباد، باغ وحش وکیل‌آباد، آبشار اُرتُکند، پارک جنگلی نه‌دره، پارک کوهسنگی، آبشار قره‌سو، دره اَخلَمَد، فِریزی، سد اَرداک، هفت‌حوض، چشمه گیلاس و چشمه گلاب نیز از جمله اماکن طبیعی و جذاب برای گردشگران در شهر مشهد هستند.[۶۳]

آموزش و پژوهش در مشهد

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دانشگاه‌ها

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شهر مشهد، به‌واسطهٔ دارا بودن دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی متعدد از جمله دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه بین‌المللی امام رضا، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دانشگاه آزاد و سایر دانشگاه‌ها، به‌عنوان دومین قطب علمی و آموزشی ایران شناخته شده است. همچنین، مشهد در ۱۳۸۷ش، توسط سازمان بین‌المللی کلان‌شهرهای جهان، پس از مونترال کانادا، به‌عنوان دومین مقر آموزشی این سازمان انتخاب شد.[۶۴]

مدارس

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ساخت مدارس نیز در این شهر، قدمتی طولانی دارد. نخستین مدارس به شیوهٔ مدرن در دوران ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. میرزا حسن رشدیه در ۱۲۶۷ش، پس از مخالفت‌های شدیدی که در راستای ساخت مدارس در تبریز با آن روبه‌رو شد، به مشهد آمد و مدرسه‌ای بزرگ به‌راه انداخت. پس از آن، مدارس بسیاری در سطح شهر مشهد و استان خراسان بنا گردید. امروزه، اداره کل آموزش و پرورش مشهد، ۷ ناحیهٔ این شهر به‌علاوهٔ ناحیه تبادکان را تحت پوشش خود دارد.[۶۵]

حوزه‌های علمیه

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حوزه علمیه مشهد در شمار بهترین مدارس علمی در جهان تشیع محسوب می‌شود. این مدرسه علمیه، در قرون اول ظهور اسلام تأسیس و با گذر زمان تکمیل شده و بر رونق آن افزوده شد. پس از انقلاب اسلامی ایران، این مدرسه و سایر مدارس دینی این شهر، بازسازی شدند.[۶۶] از دیگر مدارس علمی و کهن در این شهر می‌توان به مدارس عباس‌قلی خان، پریزاد (منسوب به پریزاد، ندیمه گوهرشاد)،[۶۷] رضوان، دودر، نواب، پیر مراد، آیت‌الله صدوقی، میرزا جعفر و مدرسه بزرگ آیت‌الله میلانی[۶۸] اشاره کرد.

مراکز تحقیقاتی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مراکز تحقیقاتی و پارک‌های علم و فناوری بسیاری در شهر مشهد بنا شده‌اند. مراکزی مانند پژوهشکدهٔ محیط‌های خشک، پژوهشکدهٔ علوم و صنایع غذایی، پژوهشکدهٔ بوعلی، پژوهشکدهٔ کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، پژوهشکدهٔ اقبال جهاد دانشگاهی، پژوهشکدهٔ تربیت بدنی و علوم ورزشی مشهد، پژوهشکدهٔ اقلیم‌شناسی و پارک علم و فناوری خراسان رضوی که در ۱۳۸۱ش آغاز به کار کرد، از آن جمله هستند.[۶۹]

موقوفات مشهد

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سابقه و گسترهٔ موقوفات در شهر مشهد، به‌دلیل حضور حرم امام رضا در این شهر، نشان از توجه شیعیان و واقفان به مشهد دارد. زنان و مردان بسیاری، در طول تاریخ، ضمن ارادت به امام هشتم شیعیان، موقوفاتی را در اختیار آستان قدس رضوی قرار داده‌اند؛

  1. موقوفات زنان: گوهرشادبانو (در دورهٔ تیموریان)، از جمله زنان مؤثر و مهم در تاریخ ایران است که منشأ خدمات و خیرات بسیاری بوده است. او، ضمن ساخت مسجد زیبای گوهرشاد در جوار حرم امام رضا، برخی موقوفات دیگر از جمله ۶۱ دکان، مزرعه سعدآباد، مزرعه سرده و امثال آن را نیز وقف مصارف مربوط به این مسجد کرد. در دورهٔ صفویان نیز بانوانی خَیّر بودند که بخشی از املاک و مزارع خود را وقفِ مصارف حرم مطهر در مشهد کردند که از آن جمله می‌توان به آهو خانم، قمرنساخانم و فاطمه خانم اشاره کرد. در دورهٔ قاجار نیز بانوانی واقف بودند که بخشی از اموال خود را وقف اموری همچون روشنایی حرم، دارالشفا، تعزیه‌داری و کمک به فقرای مشهد کردند.[۷۰]
  2. سایر موقوفات: هرچند، بیشتر وقف‌نامه‌های آستان قدس رضوی، مساجد و مدارس مشهد، در طول تاریخ، بر اثر جنگ، غارت و مخالفت از بین رفته است، اما هنوز هم بخشی از منابع که به موقوفات مشهد اشاره داشته‌اند، باقی مانده که از آن جمله می‌توان به تاریخ بیهقی (دورهٔ غزنویان)، تاریخ عالم‌آرای عباسی (دورهٔ صفویان)، طومار علی‌شاه افشار (دورهٔ افشاریان)، طومار عضدالملک (دورهٔ قاجاریان)، فهرست نوروزعلی بسطامی، مطلع‌الشمس (دورهٔ قاجاریان)، کتابچهٔ صدیق‌الدوله (آثارالرضویه)، جزوهٔ خطی عهد ناصری، جزوهٔ محمد ولی خان اسدی، وقف‌نامه‌های آستان قدس، کتابچهٔ مختاربک و مجموعهٔ اوقاف خراسان اشاره کرد که در آنها به موقوفات افراد در دوره‌های مختلف اشاره شده است.[۷۱]

فرهنگ و هنر مشهد

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

آداب و رسوم

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مشهد، از دورهٔ صفویان (به‌عنوان اولین پایتخت انتخابی توسط حکومت صفوی)، همواره فرهنگ عزاداری‌های آیینی، پرده‌خوانی و روضه را در خود حفظ کرده و به نقاط دیگری از ایران نیز انتقال داده است. از جمله آیین‌های این شهر می‌توان به فرهنگ «شله‌خوران» و «مراسم باران‌خواهی» اشاره کرد.[۷۲]

موسیقی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

کارشناسان بر این باورند که موسیقی بومی مشهد، هیچ‌گاه، به شادی موسیقی مناطق شمالی و جنوبی ایران نبوده است. در دوران قبل از اسلام در مشهد نیز موسیقی، بیشتر به‌عنوان عبادت مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ مانند موسیقی همراه با رقص طلب و تمنای باران، رقص شکر و رقص برداشت محصول. امروزه، موسیقی خراسان، یکی از اصیل‌ترین انواع موسیقی در ایران است که با آهنگ‌ها و ملودی‌های مختلفی در میان مردم خراسان نواخته می‌شود. یکی از معروف‌ترین موسیقی‌های شهر مشهد، آوازهای زیبای فرهنگ کُرمانج در این شهر است. از جمله آلات موسیقی مورد استفاده در موسیقی مشهد «دوتار» است.[۷۳]

سوغات و صنایع محلی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

زعفران، زرشک، نبات، هل، خشکبار، ادویه، قالی و گلیم و نمد، انگشتر فیروزه و عقیق از سوغاتی‌های معروف شهر مشهد است.[۷۴] از جمله صنایع محلی این شهر نیز می‌توان به پوستین‌دوزی، فرش‌های دستبافت مشهدی، گلیم‌بافی، نمدبافی، ارغوان‌بافی، سماورسازی، آینه‌کاری، سنگ‌تراشی، تابلو نقره، مهر و تسبیح و سجاده، جام چهل‌کلید، چرم دست‌دوز، عطر مشهدی، شعربافی، خلعت یا کفن اشاره کرد.[۷۵]

غذاهای محلی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دیگچه، شیشلیک، شله‌مشهدی، پلو مخلوط، آش لخشک، دیزی سنگی، یتیمچه، آش ماست، رشته پلو، کوکو شیرین و چنگالی (دسری مشهدی) از خوراکی‌های مخصوص مردم در مشهد است. شله‌مشهدی، که از جمله غذاهای آیینی این شهر نیز محسوب می‌شود، در فهرست آثار معنوی ایران، به ثبت رسیده است.[۷۶]

موزه‌ها

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
موزه آستان قدس رضوی مشهد
موزه آستان قدس رضوی مشهد

در شهر مشهد، حدود ۱۵ موزهٔ فعال وجود دارد که از آن جمله می‌توان به موزه فردوسی و شاهنامه (توس)، موزه مجموعه فرهنگی آرامگاه نادری، موزه بزرگ خراسان، موزه تاریخ حرم رضوی و موزه سکه اشاره کرد.[۷۷]

مشاهیر

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مشهد، در طول تاریخ، همواره یکی از خاستگاه‌های اندیشه‌های سترگ و مردان و زنان بزرگ، در ایران بوده است. افرادی همچون فردوسی، شیخ طبرسی، حر عاملی، امام محمد غزالی، خواجه نظام‌الملک، محمدتقی بهار، علی شریعتی، محمدرضا شجریان،[۷۸] شیخ طوسی، سیدعلی سیستانی، سیدحسن طباطبایی قمی، میرزا جواد آقا تهرانی، محمدرضا حکیمی خراسانی، سیدعلی خامنه‌ای (رهبر ایران)، حسین وحید خراسانی، مهدی اخوان ثالث، محمد واعظ‌زاده خراسانی، میرزا مهدی اصفهانی، احمد کافی، محمدمهدی رکنی یزدی و سید محمدمهدی میلانی از این خطه برخاسته‌اند.[۷۹]

زیرساخت‌های مشهد

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ترابری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شهر مشهد، از طریق دو مسیر در دامنه‌های شمالی و جنوبی رشته‌کوه البرز و از مسیر راه‌های زمینی درجه یک که اغلب به‌صورت بزرگراه هستند به تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران متصل شده است. مشهد، از طریق خطوط ریلی نیز به نقاط جنوبی، مرکزی و غربی ایران وصل است. علاوه بر آن، مشهد، از مسیر شهر مرزی سرخس با کشور ترکمنستان ارتباط داشته و از طریق مسیر جدید ریلی تربت‌حیدریه - خواف و خواف تا مرز افغانستان، به‌طور مستقیم به این کشور نیز متصل شده است.[۸۰] فرودگاه بین‌المللی مشهد، شبکهٔ ارتباطی گسترده‌ای با داخل و خارج از ایران دارد و از موقعیت ممتازی برخوردار است. حمل‌ونقل داخلی مشهد نیز توسط سامانهٔ تاکسیرانی، اتوبوس‌رانی و مترو (قطار شهری) صورت می‌گیرد.[۸۱]

بهداشت و سلامت

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پیش از ساخت بیمارستان امام رضا در شهر مشهد، چندین درمانگاه متعلق به آستان قدس رضوی وجود داشت.[۸۲] امروزه، مراکز تخصصی بسیاری در مشهد مشغول به فعالیت و خدمت‌رسانی هستند. بیمارستان تخصصی قلب و عروق جوادالائمه، بیمارستان تخصصی چشم خاتم‌الانبیاء، بیمارستان تخصصی کودکان دکتر شیخ، بیمارستان فوق‌تخصصی رضوی و مراکز تخصصی دندانپزشکی از آن جمله هستند. همچنین، درمان سه‌بُعدی بیماران سرطانی در مراکز درمانی امام رضا و امید مشهد صورت می‌گیرد.[۸۳] این شهر، همچنین در زمینهٔ پیوند اعضا، فعالیت‌های گسترده‌ای دارد و از مراکز اصلی آن در ایران محسوب می‌شود.[۸۴] مشهد، امروزه، یکی از مهم‌ترین مراکز گردشگری سلامت و توریسم‌درمانی در ایران است.[۸۵]

امکانات رفاهی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تأسیس کارخانجات، توسعهٔ مراکز آموزشی از نظر کیفی و کمی، تأسیس دانشگاه‌ها، مراکز فرهنگی، کتابخانه‌ها، مؤسسات پژوهشی و نیز مراکز تفریحی، گردشگری و خدماتی و زیارتی، در دهه‌های اخیر، این شهر را به بزرگ‌ترین کانون شهرنشینی و مدنیت در منطقه و برخی کشورهای آسیای مرکزی تبدیل کرده است.

اماکن تفریحی

[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در شهر مشهد، طی سال‌های اخیر چندین پارک درون‌شهری، فضای سبز و پارک آبی ساخته شده است. مانند: پارک کوهسنگی، پارک و شهربازی ملت، کوهستان‌پارک خورشید، پارک بانوان، پارک ریحانه (مختص بانوان)، باغ ملی، پارک پردیس قائم، پارک بزرگ وحدت، پارک بسیج، پارک امت، پارک میرزاکوچک‌خان، پارک مینیاتوری، باغ گل‌ها، سرزمین موج‌های آبی، پارک آبی ایرانیان، پارک ساحلی آفتاب و سرزمین موج‌های خروشان.[۸۶]

اماکن تجاری

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
نوسازی غیر اصولی اطراف حرم رضوی
نوسازی غیر اصولی اطراف حرم رضوی؛ مانع دیده‌شدن حرم امام رضا و آسیب‌زدن به اصالت شهری

از مهم‌ترین مراکز خرید در مشهد نیز می‌توان به بازار رضا، مجتمع تجاری پروما، بازار بین‌المللی، آرمیتاژ گلشن، بازار خیام، مجتمع آلتون، مجتمع تجاری الماس شرق و مجتمع تجاری وصال، زیست خاور، یاقوت مصلی، بازار مرکزی، شهر شب، مجتمع تجاری تک، مجتمع تابان و رویال سنتر اشاره کرد.[۸۷] نمایشگاه بین‌المللی مشهد نیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و فعال‌ترین نمایشگاه‌های سراسر ایران، از مهم‌ترین مراکز تجاری این شهر محسوب می‌شود.[۸۸]

پانویس

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  1. ↑ «از پایتخت معنوی تا پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت ایرنا.
  2. ↑ صدرالمتالهین لاهیجانی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، 1386ش، ص33.
  3. ↑ افشارسیستانی، پژوهش در نام شهرهای ایران، چ2، 1382ش، ص577.
  4. ↑ حدودالعالم من المشرق الی المغرب، 1362ش، ص90.
  5. ↑ قلقشندی، جغرافیای تاریخی ایران در قرن نهم هجری، ج2، 1384ش، ص100.
  6. ↑ طوسی، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، چ2، 1382ش، ص245 و 246.
  7. ↑ یعقوبی، البلدان، 1408ق، ص47 و 70.
  8. ↑ ابن‌حوقل، صورةالارض، 1345ش، ص169.
  9. ↑ ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص152 و 153.
  10. ↑ بارتولد، تذکره جغرافیایی تاریخی ایران، چ3، 1372ش، ص133.
  11. ↑ مستوفی، نزهة القلوب، 1333ق، ص151.
  12. ↑ کلاویخو، سفرنامه، چ3، 1374ش، ص192 و 193.
  13. ↑ جعفری، گیتاشناسی ایران، ج3، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، 1379ش، ص313.
  14. ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان خراسان، چ3، 1381ش، ص78.
  15. ↑ Keall, "Places: 952108 (Tusa/Sousia)", 2015.
  16. ↑ Justi, Iranisches Namenbuch, 1963, p157.
  17. ↑ ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص22-25.
  18. ↑ ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص65-85.
  19. ↑ ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، ۱۳۷۰ش، ص55.
  20. ↑ ایمان‌پور، «بررسی پیشینه یک اثر معماری در حرم رضوی»، ۱۳۸۹ش، ص15-35.
  21. ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۳۸۸ش.
  22. ↑ ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، ۱۳۷۰ش، ص55.
  23. ↑ خواندمیر، حبیب السیر، چ2، 1353ش، ص432 و 433.
  24. ↑ Zabeth, Lanmarks of Mashhad, 1999, p15.
  25. ↑ سیدی، تاریخ شهر مشهد، ۱۳۷۸ش، ص94.
  26. ↑ مخلصی، «مشهد؛ پایتخت افشاریان»، پایتخت‌های ایران، چ1، 1374ش، ص626 و 627.
  27. ↑ Houtsma, E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1993, p496.
  28. ↑ مخلصی، «مشهد؛ پایتخت افشاریان»، پایتخت‌های ایران، چ1، 1374ش، ص626 و 627.
  29. ↑ منجم یزدی، تاریخ عباسی، ۱۳۶۶ش، ص328.
  30. ↑ سیوری، ایران عصر صفوی، ۱۳۹۳ش، ص97.
  31. ↑ سیدی، تاریخ شهر مشهد، ۱۳۷۸ش، ص218.
  32. ↑ سیدی، تاریخ شهر مشهد، ۱۳۷۸ش، ص206.
  33. ↑ Bosworth, "Mashhad". Historic Cities of the Islamic World, 2007.
  34. ↑ رمضانی مشهدی، تحولات سیاسی خراسان در دوره افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ه‍.ق)، 1383ش.
  35. ↑ Lockhart, "Mashhad", 1960.
  36. ↑ رمضانی مشهدی، تحولات سیاسی خراسان در دوره افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ ه‍.ق)، 1383ش.
  37. ↑ Patai, Jadīd Al-Islām: The Jewish "new Muslims" of Meshhed, 1997, p20-21.
  38. ↑ رودسری، «پیشگامی مردم مشهد در انقلاب مشروطه»، روزنامه خراسان.
  39. ↑ مدیر شانه‌چی، نقش روسیه در سرکوب انقلاب مشروطه مشهد، ۱۳۹۱ش، ص117-137.
  40. ↑ ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص312-331؛
    صدرالمتالهین لاهیجانی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، 1386ش، ص127-141.
  41. ↑ ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص359-372.
  42. ↑ مرصوصی، «تحلیل جغرافیایی تأثیر اکولوژی اجتماعی بر توسعه کالبدی شهر»، 1388ش، ص73-93.
  43. ↑ ارجمندی، « شبیخون لیبرال معماری به پایتخت معنوی ایران؛ ۴۸ پروژه‌ای که سیمای معنوی مشهد را نابود می‌کنند»، روزنامه مشرق.
  44. ↑ «بازنگری معماری و شهرسازی کلانشهر مشهد؛ لزوم تبدیل به پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، پایگاه اینترنتی باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 1 مرداد 1393ش.
  45. ↑ «نقش مشهد در پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر کشورهای جهان اسلام»، وب‌سیات شهرآرا نیوز.
  46. ↑ «مشهد 1357ش در آینۀ تاریخ انقلاب اسلامی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  47. ↑ نورالهی، توزیع و طبقه‌بندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماری‌های 75-1335، 1382ش، ص111 و 193.
  48. ↑ مرکز آمار ایران، بازسازی و برآورد جمعیت شهرستان‌های کشور، 1382ش، ص104.
  49. ↑ نورالهی، توزیع و طبقه‌بندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماری‌های 75-1335، 1382ش، ص268.
  50. ↑ صاحبی، «مهاجرت افغان‌ها برای همسایه دردسرساز شد/ سرنوشت خاکستری اتباع خارجی در مشهد»، وب‌سایت مهرنیوز.
  51. ↑ «گویش‌های محلی»، دانشنامه مشهدالرضا.
  52. ↑ «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.
  53. ↑ «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز.
  54. ↑ مؤسسة گیتاشناسی، اطلس گیتاشناسی استان‌های کشور، تهران، گیتاشناسی، 1383ش.
  55. ↑ سازمان حمل و نقل و پایانه‌های کشور (وزارت راه و ترابری)، 1380ش، ص133 و 134.
  56. ↑ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، ج4، چ1، 1379ش، ص30 و 202 و 225.
  57. ↑ «شهر مشهد»، ویکی فقه.
  58. ↑ «شهر مشهد»، ویکی فقه.
  59. ↑ «سالانه پنج میلیون زائر غیرایرانی به حرم امام‌رضا(ع) مشرف می‌شوند»، خبرگزاری ایرنا.
  60. ↑ «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز.
  61. ↑ «گردشگری مذهبی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.
  62. ↑ «گردشگری تاریخی و فرهنگی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.
  63. ↑ «گردشگری تفریحی و طبیعت گردی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.
  64. ↑ «مشهد به عنوان مرکز آموزش متروپلیس انتخاب شد»، خبرگزاری مهر.
  65. ↑ «تاریخچه تأسیس مدرسه در مشهد»، خبرگزاری مشهد فوری.
  66. ↑ پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ۱۳۸۵ش، ص358-367.
  67. ↑ «شهر مشهد»، ویکی فقه.
  68. ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، 1352ش، ج7، ص89.
  69. ↑ «شناسنامه پارک»، وب‌سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پارک علم و فناوری خراسان.
  70. ↑ «موقوفات زنان از صفویه تا قاجار در مشهد»، خبرگزاری شهرآرا نیوز.
  71. ↑ «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد»، وب‌سایت راسخون.
  72. ↑ «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.
  73. ↑ «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.
  74. ↑ «سوغات خراسان رضوی هفت‌سین توشه گردشگران نوروزی»، خبرگزاری مهر.
  75. ↑ وکیلی، «با صنایع دستی مشهد آشنا شوید»، وب‌سایت کجارو.
  76. ↑ «15 غذای معروف و سنتی مشهد»، وب‌سایت گردشگری الی گشت.
  77. ↑ «موزه‌ها و اماکن فرهنگی، تاریخی خراسان رضوی مشهد»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی.
  78. ↑ «شهر مشهد»، ویکی فقه.
  79. ↑ «مشهد»، ویکی شیعه.
  80. ↑ سازمان نقشه‌برداری کشور، نقشة راه‌های ایران، 1384ش.
  81. ↑ «مشهد»، ویکی‌سفر.
  82. ↑ «از اولین روزنامه تا اولین سینما در مشهد»، خبرگزاری ایسنا.
  83. ↑ «درمان سه‌بعدی سرطان در بیمارستان امام رضا(ع) مشهد/ راهکارهای جلوگیری از سرطان»، جامعه خبری تحلیلی الف.
  84. ↑ «مشهد به‌عنوان قطب پیوند عضو در کشور نیازمند حمایت بیشتر دولت و خیران است»، وب‌سایت صدا و سیمای خراسان رضوی.
  85. ↑ «لزوم نجات گردشگری سلامت از گرداب چالش‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  86. ↑ «مشهد»، ویکی‌سفر.
  87. ↑ «بازار و مراکز خرید»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.
  88. ↑ «پایگاه اینترنتی نمایشگاه بین‌المللی مشهد».

منابع

[ویرایش | ویرایش مبدأ]
  • «۱۵ غذای معروف و سنتی مشهد»، وب‌سایت گردشگری الی گشت، تاریخ بارگذاری: ۱۵ تیر ۱۴۰۱ش.
  • «از اولین روزنامه تا اولین سینما در مشهد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: ۹ شهریور ۱۳۹۳ش.
  • «از پایتخت معنوی تا پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت ایرنا، تاریخ بارگذاری: ۲۳ شهریور ۱۳۹۴ش.
  • ابرو، حافظ، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، به‌تحقیق غلامرضا ورهرام، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰ش.
  • ابن‌حوقل، صورة الارض، ترجمة جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵ش.
  • ارجمندی، اسماعیل، «شبیخون لیبرال معماری به پایتخت معنوی ایران؛ ۴۸ پروژه‌ای که سیمای معنوی مشهد را نابود می‌کنند»، روزنامه مشرق، تاریخ بارگذاری: ۳۰ آبان ۱۳۹۱ش.
  • افشار سیستانی، ایرج، پژوهش در نام شهرهای ایران، چ۲، تهران، روزنه، ۱۳۸۲ش.
  • ایمان‌پور، محمدتقی و صیامیان گرجی، زهیر، «بررسی پیشینه یک اثر معماری در حرم رضوی، کتیبه‌های سنجری»، نشریه مطالعات تاریخ اسلام، ش۴، ۱۳۸۹، ص۱۵–۳۵.
  • بارتولد، تذکره جغرافیایی تاریخی ایران، ترجمة حمزه سردادور، چ۳، تهران، توس، ۱۳۷۲ش.
  • «بازار و مراکز خرید»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
  • «بازنگری معماری و شهرسازی کلانشهر مشهد؛ لزوم تبدیل به پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، پایگاه اینترنتی باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: ۱ مرداد ۱۳۹۳ش.
  • «پایگاه اینترنتی نمایشگاه بین‌المللی مشهد»، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
  • پسندیده، محمود، حوزه علمیه خراسان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۸۵ش.
  • «تاریخچه تأسیس مدرسه در مشهد»، خبرگزاری مشهد فوری، تاریخ بارگذاری: ۹ دی ۱۳۹۷ش.
  • جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، چ۱، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
  • حدود العالم من المشرق الی المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، طهوری، ۱۳۶۲ش.
  • خواندمیر، حبیب السیر، تهران، کتابخانه خیام، چ۲، ۱۳۵۳ش.
  • «درمان سه‌بعدی سرطان در بیمارستان امام رضا مشهد/ راهکارهای جلوگیری از سرطان»، جامعه خبری تحلیلی الف، تاریخ بارگذاری: ۹ بهمن ۱۳۹۱ش.
  • دفتر تقسیمات کشوری، نشریة عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، تهران، دفتر تقسیمات کشوری (وزارت کشور)، ۱۳۸۴ش.
  • رمضانی مشهدی، محمود، تحولات سیاسی خراسان در دوره افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ ه‍.ق)، ۱۳۸۳ش.
  • رودسری، «پیشگامی مردم مشهد در انقلاب مشروطه»، روزنامه خراسان، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
  • سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان خراسان، چ۳، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۱ش.
  • سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، چ۱، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۹ش.
  • سازمان حمل و نقل و پایانه‌های کشور (وزارت راه و ترابری)، اطلس جاده‌های ایران، ویرایش دوم، تهران، همشهری، ۱۳۸۰ش.
  • سازمان نقشه‌برداری کشور، نقشة راه‌های ایران، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۴ش.
  • «سوغات خراسان رضوی هفت‌سین توشه گردشگران نوروزی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: ۵ فروردین ۱۳۹۴ش.
  • سیدی، سیدمهدی، تاریخ شهر مشهد، تهران، جامی، ۱۳۷۸ش.
  • سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، ۱۳۹۳ش.
  • شریف‌رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
  • «شناسنامه پارک»، وب‌سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پارک علم و فناوری خراسان، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
  • «شهر مشهد»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
  • صاحبی، مرضیه، «مهاجرت افغان‌ها برای همسایه دردسرساز شد/ سرنوشت خاکستری اتباع خارجی در مشهد»، وب‌سایت مهرنیوز، تاریخ بارگذاری: ۲۳ تیر ۱۳۹۳ش.
  • صدرالمتالهین لاهیجانی، محمد بن محمدعلی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، تهران، انصار، ۱۳۸۶ش.
  • طوسی، محمد بن محمود، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، چ۲، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
  • عالم‌زاده، بزرگ، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، به‌نشر، ۱۳۸۸ش.
  • «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون، تاریخ بارگذاری: ۸ مهر ۱۳۹۹ش.
  • قلقشندی، احمد بن علی، جغرافیای تاریخی ایران در قرن نهم هجری، ترجمة محجوب الزویری، تهران، وزارت امور خارجه (مرکز چاپ و انتشارات)، ۱۳۸۴ش.
  • کلاویخو، سفرنامه، ترجمة مسعود رجب‌نیا، چ۳، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش.
  • «گردشگری تاریخی و فرهنگی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
  • «گردشگری تفریحی و طبیعت گردی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
  • «گردشگری مذهبی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
  • «گویش‌های محلی»، دانشنامه مشهدالرضا، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
  • «لزوم نجات گردشگری سلامت از گرداب چالش‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
  • ماهوان، احمد، تاریخ مشهدالرضا، مشهد، ماه‌نشر، ۱۳۸۳ش.
  • مخلصی، محمدعلی، «مشهد؛ پایتخت افشاریان»، پایتخت‌های ایران، به‌تحقیق محمدیوسف کیانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، چ۱، ۱۳۷۴ش.
  • مدیر شانه‌چی، محسن و خوش‌بین، ملیحه، نقش روسیه در سرکوب انقلاب مشروطه مشهد، جستارهای تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۱ش.
  • مرصوصی، نفیسه و صائبی، محمدحسین، «تحلیل جغرافیایی تأثیر اکولوژی اجتماعی بر توسعه کالبدی شهر»، جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دوره۱، ۱۳۸۸ش.
  • مرکز آمار ایران، بازسازی و برآورد جمعیت شهرستان‌های کشور، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
  • «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: ۱ اسفند ۱۳۹۸ش.
  • مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به‌تحقیق گای لسترنج، لیدن، بریل، ۱۳۳۳ق.
  • «مشهد ۱۳۵۷ش در آینهٔ تاریخ انقلاب اسلامی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۱۴ بهمن ۱۳۹۷ش.
  • «مشهد به‌عنوان قطب پیوند عضو در کشور نیازمند حمایت بیشتر دولت و خیران است»، وب‌سایت صدا و سیمای خراسان رضوی، تاریخ بارگذاری: ۱۸ مهر ۱۳۹۳ش.
  • «مشهد به‌عنوان مرکز آموزش متروپلیس انتخاب شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: ۱۵ آبان ۱۳۸۷ش.
  • «مشهد»، ویکی‌سفر، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
  • «مشهد»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
  • «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
  • منجم یزدی، ملا جلال‌الدین محمد، تاریخ عباسی، به‌تحقیق سیف‌الله وحیدنیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶ش.
  • «موزه‌ها و اماکن فرهنگی، تاریخی خراسان رضوی مشهد»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
  • «موقوفات زنان از صفویه تا قاجار در مشهد»، خبرگزاری شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
  • مؤسسة گیتاشناسی، اطلس گیتاشناسی استان‌های کشور، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
  • «نقش مشهد در پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر کشورهای جهان اسلام»، وب‌سیات شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: ۱۷ بهمن ۱۴۰۰ش.
  • نورالهی، طه، توزیع و طبقه‌بندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماری‌های ۷۵–۱۳۳۵، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
  • وکیلی، زیبا، «با صنایع دستی مشهد آشنا شوید»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: ۲۲ شهریور ۱۴۰۰ش.
  • Bosworth, C. Edmund, Streck, M. , Hourcade, B. "Mashhad". Historic Cities of the Islamic World. Brill, 2007.
  • Houtsma, M. Th, E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume 5. BRILL, 1993.
  • Justi, Ferdinand, Iranisches Namenbuch, Olms Hildesheim, 1963.
  • Keall, E, M. Roaf, R. Talbert, T. Elliott, S. Gillies, "Places: 952108 (Tusa/Sousia)", Pleiades, 2015.
  • Lockhart, Laurence, "Mashhad", Persian Cities, Luzac, 1960.
  • Patai, Raphael, Jadīd Al-Islām: The Jewish "new Muslims" of Meshhed, Wayne State University Press, 1997.
  • Zabeth, Hyder Reza, Lanmarks of Mashhad, Alhoda UK, 1999.


برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:مشهد&oldid=22663»