پیش‌نویس:مدرسه

مدرسه؛ محلی برای درس دادن و درس آموختن

افتتاح مدرسه‌ای در تبریز با مشارکت خیرین

واژه‌شناسی مدرسه

مدرسه مکانی است که در آن تدریس و تحصیل می‌کنند. مدرسه را با عناوینی دیگر مانند آموزشگاه، مکتب، دبستان، دبیرستان و دانش‌سرا نیز می‌شناسند.

پیشینه مدرسه در ایران

هرچند واژه مدرسه، یک واژه عربی است، اما در ایران پیش از اسلام نیز قدمتی دیرینه دارد؛ زیرا آموزش، با اختراع خط (در حدود هزاره سوم پیش از میلاد) آغاز شد.

مدارس در ایران پیش از اسلام

در دوره مادها و هخامنشیان، بناهایی باز در نزدیکی عمارات حکومتی برای آموزش وجود داشت. داریوش اول، مدرسه طب را در مصر برای آموزش شیوه طبابت مصری، بنیان نهاد. در دوره هخامنشیان، مدارس زیادی در سراسر مقر حکومتی برپا بوده که بر سنت‌های آموزشی سلوکیان و سپس اشکانیان نیز تأثیر گذاشت. ساسانیان، دارای نهاد آموزش و پرورش بودند که مدارس معروف ادسا و نصیبین و مدرسه عالی گندی‌شاپو از آن جمله‌اند. آموزش در آن دوران، ویژهٔ افرادی خاص از دربار و اطرافیان آن‌ها بود.

پیوند نخستین: مساجد و حلقه‌های درسی

در دوران پس از اسلام، مدارس و مساجد همواره با یکدیگر پیوند داشتند. حلقه‌های مباحثه و مناظره طالبان علوم اسلامی در مساجد، بخشی از مدارس به‌حساب می‌آمد.

نهادینه‌سازی آموزش: از بیت‌الحکمه تا مدارس مستقل

در سده دوم هجری پس از تأسیس «بیت‌الحکمه»، رسم برپایی مراکز ویژهٔ یادگیری علوم، رایج شد و مدرسه فراوانی در نقاط مختلف سرزمین اسلامی ساخته شد. مانند مدرسه نیشابور (توسط طاهریان)، مدرسه آمل (توسط علویان)، مدرسه بلخ و بخارا (توسط سامانیان)، مدارس اصفهان، شیراز و بغداد (توسط آل‌بویه)، مدرسه دربستیان (در غزنین)، مدرسه فخریه (در سبزوار) و مدرسه دارالسنه (در نیشابور) توسط غزنویان، و مدارسی که در خوارزم توسط خوارزمشاهیان بنا گردید. در این دوره، سوادآموزی به کودکان نیز توسعه یافت.

دوران پس از هجوم مغول: ویرانی و بازسازی

با هجوم مغولان به ایران، بسیاری از مدارس ویران شد، اما پس از چندی برخی از مدارس آموزش عالی، مانند مدرسه ترکان‌خاتون در کرمان، گسترش یافته و از نظر امکانات کامل‌تر شدند. در دوره ایلخانیان، چند مدرسه بزرگ مانند مدرسه ربع‌رشیدی تأسیس شد. تیموریان، چندین مدرسه باشکوه مانند مدرسه غیاثیه در خواف و مدرسه پریزاد در مشهد را بنا کردند.

عصر صفویه و قاجار: رونق مدارس دینی و معماری

در دوره صفویه پس از رسمی‌شدن مذهب شیعه در ایران، مدارسی در شهرهای بزرگ به‌ویژه اصفهان، تبریز، مشهد و شیراز ساخته شد. قاجاریان نیز به تأسیس مدارس توجه شایانی داشتند و مدرسه خواجو، مدرسه دارالشفا و مدرسه مروی (فخریه) یادگار آن دوره است.

تأسیس دارالفنون و آموزش نوین به‌عنوان نقطه عطف

تأسیس دارالفنون توسط میرزا تقی‌خان فراهانی (امیرکبیر)، گامی بلند در نهاد آموزش و پرورش ایران بود که دانش‌های تازه‌ای را آموزش می‌داد. از آن پس، مدارس بسیاری در تهران و سایر نقاط ایران بنا شد و نظام مکتب‌خانه‌ای نیز مورد توجه بیش‌تری قرار گرفت. همچین در این دوره، مدارس دینی مانند مدرسه سپهسالار رونقی فراوان داشتند.

مدارس نوین در ایران

قانون تعلیم و تربیت رایگان در ایران، در دوره مشروطیت و در سال ۱۳۲۹ق، در دومین مجلس شورای ملی ایران به تصویب رسید. پس از آن، تأسیس مدارس گوناگون تحت نظارت وزارت معارف رونق یافت.

نظام آموزش و پرورش ایران و همچنین شیوه ساخت مدارس در دوره پهلوی دچار تغییرات گسترده‌ای شد. تأسیس مدارس با شیوه‌های نوین در دستور کار قرار گرفت و آغاز تعلیم از سن ۷ سالگی در ایران اجباری شد. در این دوره، کم‌کم از رونق مکتب‌خانه‌ها کاسته شد. در ۱۳۲۲ش، قانون تعلیمات اجباری در ایران تصویب شد. شکل و معماری مدارس نیز که همانند مدارس علمیه و مشابه با مساجد بود، هم‌زمان با دوره پهلوی، دگرگون شد. بنای مدارس امروزی، به‌صورت ساختمانی با یک سرسرای مرکزی، دالان‌های جانبی و کلاس‌هایی در دو طرف آن است.

اولین مدارس نوین در ایران

دارالفنون

مدرسه‌ای متوسطه بود که به‌دستور و ابتکار امیرکبیر ساخته شد. امیرکبیر، ۷ معلم در رشته‌های مختلف را برای تدریس در این مدرسه، از اتریش به تهران دعوت کرد. رشته‌های تحصیلی دارالفنون شامل پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپ‌خانه، پزشکی و جراحی، داروسازی و کانی‌شناسی بود. در این مدرسه، علاوه بر زبان فارسی، زبان‌های فرانسه، انگلیسی و روسی نیز تدریس می‌شد.
مدرسه مقدسه تربیت

این مدرسه در ۱۳۲۶ش، در شیراز، هم‌زمان با انقلاب مشروطه و به‌دست «آقا ملا علی‌رضا تربیت» بنا شد. وی، در ۱۳۳۸ نیز مدرسه‌ای مخصوص بانوان با نام «مدرسه تربیت نسوان» به‌صورت جداگانه تأسیس کرد. در این مدرسه، علاوه بر علومی مانند قرآن، ادبیات فارسی و ریاضیات، به تدریس علوم طبیعی و جغرافیا، زبان‌های انگلیسی و فرانسه نیز پرداختند.

مدرسه رشدیه

این مدرسه توسط «میرزا حسن رشدیه» در ۱۲۶۸ش، در تبریز ساخته شد. این مدرسه را نخستین دبستان به‌سبک نوین در ایران می‌شناسند.

مدرسه شوکتیه بیرجند

این مدرسه، اولین مؤسسه آموزشی در بیرجند بود که ۱۲۶۹ش به‌عنوان حسینیه ساخته شد و بعدها در سال ۱۲۸۲ش به مدرسه تبدیل شد. مدرسه شوکتیه، تنها در مقطع ابتدائی شروع به‌کار کرد، اما پس از چند سال، مقطع دبیرستان نیز به آن اضافه شد.
مدرسه سعادت بوشهر

این مدرسه را که توسط «احمدخان دریابیگی» ساخته شد، از نظر تاریخی، به‌عنوان مادر مدارس مناطق جنوبی ایران می‌شناسند. از آن‌جایی که دریابیگی در ساخت این مدرسه از کمک‌های نقدی مظفرالدین شاه استفاده کرد، نام آن به «سعادت مظفری» معروف شد.

مدرسه نوین شهرکرد

این مدرسه در ۱۲۹۳ش، توسط «حاج میرزا زیرک» و با نام «مدرسه مبارکه بختیاری» ساخته شد. بیشتر فارغ‌التحصیلان این مدرسه، به درجات مهمی در نهادهای سیاسی و حکومتی دست یافتند.

مدرسه احمدیه زابل

این مدرسه در ۱۲۹۸ش، به‌دستور «شوکت‌الملک علم» و به نام «مدرسه احمدیه» (منتسب به احمدشاه قاجار) بنا شد. پایه‌های تحصیلی در این مدرسه، چنان اصولی و محکم برنامه‌ریزی شده بود که دانش‌آموزان کلاس چهارم قادر به حفظ و خواندن کتبی همچون گلستان ،کلیله و دمنه و امثال آن بودند.

مدرسه محمدیه بندر لنگه: این مدرسه در ۱۲۹۰ش و به مدیریت «عبدالحق» که از فضلای هندوستان بود، تأسیس شد.

مدرسه البرز

از قدیمی‌ترین مراکز آموزشی در تهران (۱۲۵۲ش) و یکی از پرافتخارترین مراکز آموزشی ایران است. این مدرسه، فعالیت خود را در مقطع ابتدایی آغاز کرد و در ۱۲۷۸ش به دبیرستان تبدیل شد. ساختمان مرکزی البرز و ساختمان علوم این دبیرستان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه مظفریه رشت

در سال ۱۲۷۷ش و به دستور «محمدولی خان سپهسالار» در رشت ساخته شد. این مدرسه، سرآغاز تأسیس مدارس ملی در رشت بود. در این مدرسه، بزرگانی همچون محمد معین، فضل‌الله رضا، عنایت‌الله رضا، هوشنگ ابتهاج و مجید سمیعی تحصیل کرده‌اند.

مدارس ویژهٔ دختران

تا پیش از دوره مشروطه، مدرسه‌ای ویژهٔ بانوان و دختران وجود نداشت و تحصیل دختران، در فرهنگ عمومی، ناپسند بود. اما پس از مشروطه، حمایت‌ها از تحصیل دختران آغاز شد. اولین مدرسه دخترانه که در سال ۱۲۸۲ش در تهران و با نام «مدرسه پرورش» افتتاح شد تنها ۴ روز دوام آورد و در اثر مخالفت‌های اجتماعی بسته شد. پس از چند سال، مدرسه‌ای دیگر به‌نام «مدرسه ناموس» برپا شد که فعالیت خود را با سوادآموزی بانوان شروع کرد و سپس قرآن و تعالیم مذهبی و علم حدیث نیز به برنامه درسی آن اضافه شد. استخدام اساتید مرد در این مدرسه ممنوع بود. اولین دبیرستان دخترانه در تهران و در ۱۳۰۷ش تأسیس شد.

انواع مدرسه

از نظر مقطع تحصیلی

1. کودکستان (مهد کودک): مدارسی اختیاری برای کودکان بین ۳ تا ۵ سال، که پیش از شروع مدارس ابتدایی استفاده می‌شوند.
2. پیش‌دبستانی: در ایران کودکان ۶ ساله، با حضور در این دوره، برای حضور رسمی در مدارس آماده می‌شوند.
3. مدرسه ابتدائی: مدرسه‌ای است که در آن کودکان نوآموز تحصیل می‌کنند. کودکان در سنین ۷ تا ۱۲ سال در این مقطع درس می‌خوانند.
4. مدرسه متوسطه (دبیرستان): ۶ سال تحصیلی دوم برای دانش‌آموزان در ایران است که بلافاصله پس از دوره ابتدائی، شروع می‌شود. هنرستان‌ها و مدارس فنی و حرفه‌ای در ایران، از نظر مقطع تحصیلی با دبیرستان‌ها برابر هستند.
5. دانشگاه: پس از پایان تحصیلات دوران متوسطه، افراد می‌توانند در صورت تمایل به این مدارس آموزش عالی رفته و در رشته‌های مورد علاقهٔ خود به تحصیل ادامه دهند.

از نظر هزینه‌های مالی

1. مدرسه دولتی: مدرسه‌ای است که کاملاً تحت حمایت مالی و معنوی دولت است و از شاگردان، برای تحصیل در این مدارس، حق‌التعلیمی گرفته نمی‌شود.
2. مدرسه خصوصی: این مدارس، مستقل از نهادهای دولتی هستند و حمایت مالی از طرف دولت برای این مدارس صورت نمی‌گیرد. هزینه‌های این مدارس از سوی خانواده دانش‌آموزان تأمین می‌شود.

از نظر ساعت کاری

1. مدارس روزانه: مدارسی هستند که در زمان عادی تشکیل می‌شوند.
2. مدارس شبانه: که به مدارس غیرحضوری نیز معروف هستند، گاهی ساعت تشکیل کلاس‌ها در زمان‌هایی متفاوت با دوره‌های روزانه است (عموما بعدازظهرها). برای تحصیل در این مدارس، دانش‌آموزان باید شهریه پرداخت کنند.
3. مدارس شبانه‌روزی: آموزشگاهی که در آن، دانش‌آموزان در طی تحصیل، با هم‌کلاسی‌های خود در یک مکان، اقامت دارند. در برخی موارد، آموزگاران و کارکنان نیز با دانش‌آموزان در یک محل زندگی می‌کنند.

اصول طراحی مدرسه

هر طرحی برای اجرا، نیازمند اصولی اولیه است که چهارچوب اولیهٔ آن را بیان کرده و طرح را از آشفتگی نهایی نجات می‌دهد. مهم‌ترین اصول اولیهٔ ساخت یک مدرسه را این‌گونه عنوان می‌کنند:

1. تلفیق الگوهای سازماندهی مختلف
2. فضاهای عمومی اطراف مدرسه و حفظ ارتباط آن با جامعه
3. نواحی و فضاهای مختلف یک مدرسه (کلاس‌ها، فضای عمومی، فضای باز بیرونی و جز این‌ها)
4. نقش راهرو به‌عنوان هستهٔ مرکزی سازمان‌دهندهٔ ساختمان مدرسه
5. فضاهای باز بیرونی مدرسه
6. تشکیل واحدهای همجوار در سازماندهی کلاس‌ها

منابع

• بروشکی، محمدمهدی، بررسی روش اداری و آموزشی ربع‌رشیدی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۵ش.
• «تاریخچه: تأسیس نخستین مدارس جدید در ایران»، سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۳۰ آبان ۱۴۰۰ش.
• «تاریخچه مدارس در ایران»، سایت مهرگیتی، تاریخ بارگذاری: خرداد ۱۳۹۷ش.
• تکمیل همایون، ناصر، آموزش و پرورش در ایران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۵ش.
• تکمیل همایون، ناصر، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران (از آغاز تا دارالخلافه ناصری)، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
• تکمیل همایون، ناصر، نظام و نهادهای آموزشی در ایران باستان، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۳۰ آبان ۱۴۰۰ش.
• رویمر، ه‍. ر (گردآورنده)، تاریخ تیموریان، پژوهش دانشگاه کمبیریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران، جامی، ۱۳۸۲ش.
• سلطان‌زاده، حسین، تاریخ مدارس ایران (از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون)، تهران، آگاه، ۱۳۶۴ش.
• سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، ۱۳۷۶ش.
• صدیق، عیسی، «آموزش و پرورش» در دانشنامه اسلام و ایران، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۶ش.
• کامل‌نیا، حامد، «دستور زبان طراحی محیط‌های یادگیری مفاهیم و تجربه‌ها»، چ۲، تهران، سبحان نور، ۱۳۸۵ش.
• گزنفون، کوروش‌نامه، ترجمه رضا مشایخی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۲ش.
• فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، تصحیح ژول مول، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش.
• محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۰ش.
• «مدارس شبانه‌روز یا مدرسه روزانه؟»، سایت ویکی‌گرام، تاریخ بارگذاری: ۳ آبان ۱۳۹۷ش.
• «مدارس قدیمی ایران»، روزنامه اطلاعات، تاریخ بارگذاری: ۷ مهر ۱۳۹۳ش.
• مساوات، زهرا، «مدارس و مراکز آموزش در سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰»، مجله معماری و فرهنگ، سال پنجم، شماره ۱۵ و ۱۶، پاییز و زمستان ۱۳۸۲ش.
• هینتس، والتر، دنیای گمشده عیلام، ترجمه فیروز فیروزنیا، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۶ش.