پیشنویس:هگمتانه: تفاوت میان نسخهها
حذف ردهها |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:هگمتانه.jpg|300px|thumb|تپه باستانی هگمتانه در ورودی شهر همدان|جایگزین=تپه باستانی هگمتانه در ورودی شهر همدان]]{{درشت|'''هگمتانه'''}}؛ شهر باستانی برجای مانده از دوران مادها در نزدیکی همدان امروزی{{سخ}} | |||
[[پرونده:هگمتانه.jpg|300px|thumb| | هگمتانه، که در زبان پارسی باستان بهصورت «هَگمَتانَه» و در پارسی میانه «همتان» تلفظ میشد،<ref>فرهوشی، فرهنگ فارسی به پهلوی، چ3، 1381ش، برگه556.</ref> پایتخت مادها بوده که امروزه با نام «همدان» در ایران معروف است.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/هگمتان دهخدا، لغتنامه دهخدا، ذیل واژه هگمتان، سایت واژهیاب.]</ref> این واژه، در زبان مادی نیز بهصورت «هنگ متنه» و بهمعنای مکانی برای گردآمدن و جای تجمع<ref>دیاکونوف، تاریخ ماد، چ6، 1380ش، ص89.</ref> بوده که جلسات مهم قبایل مادی در آن برگزار میشد.<ref>گیرشمن، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، 1346ش، ص42.</ref> معنای دیگر برای هگمتانه را «بازار مکاره» عنوان کردهاند.<ref>مهاجرینژاد، تاریخ ماد (از دیدگاه باستانشناسی)، 1384ش، ص37.</ref> هگمتانه را همردیف شهرهای کهن دیگری مانند «آتن» در یونان، «رم» در ایتالیا و «شوش» در [[خوزستان]] میدانند که از جمله شهرهای باستانی، زنده و با اهمیت جهان هستند. | ||
هگمتانه، که در زبان پارسی باستان بهصورت «هَگمَتانَه» و در پارسی میانه «همتان» تلفظ میشد،<ref>فرهوشی، فرهنگ فارسی به پهلوی، چ3، 1381ش، برگه556. </ref> | |||
این شهر در دوره هخامنشایان، پس از پارس، بهعنوان دومین شهر بااهمیت ایران شناخته میشد. در دوره [[اشکانیان]] نیز که تیسفون پایتخت بود، هگمتانه بهعنوان اقامتگاه [[تابستان|تابستانی]] پادشاهان اشکانی انتخاب شده بود. [[ساسانیان]] نیز کاخهای تابستانی خود را در همین شهر بنا کرده بودند.<ref>مصطفوی، هگمتانه آثار تاریخ همدان و فصلی دربارة ابوعلی سینا، 1332ش، ص81-125.</ref> هگمتانه، همزمان با حملات اسکندر مقدونی ویران شد. | |||
این شهر در دوره | |||
==نام و ریشه هگمتانه== | ==نام و ریشه هگمتانه== | ||
برای اولینبار در مکتوبات کهن، نام این شهر بهصورت «آمَدانه» ذکر شده<ref> | برای اولینبار در مکتوبات کهن، نام این شهر بهصورت «آمَدانه» ذکر شده<ref>پیرنیا، تاریخ ایران باستان، ج1، چ6، 1381ش، ص182.</ref> و پس از آن در کتیبه بیستون (فارسی باستان)، نام این شهر بهصورت «هَگمتانَ» آمده است.<ref>شارپ، فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی، 1346ش، ص45.</ref> در زبان ایلامی، از آن بهصورت «اَگ-مَ-دَ-نَ» و در زبان اکدی نیز بهصورت «اَ-گَ-مَ-تَ-نُ» یاد شده است. در کتیبههایی به زبان ایلامی بهصورت «هَل-مَتَه-نَه» و بهمعنی سرزمین مادها آمده است. در منابع باستانی و دیگر منابع نیز برای هگمتانه، نامهای مختلفی مطرح شده است: در زبان آرامی «اَحمِتَ»، در زبان ارمنی «اَحمَتَن، هَمَتَن، اِکبَتَن»، در زبان لاتین «اکباتانا، اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم» و در یونانی نیز هگمتانه را «اکباتان/ اگباتان» میخواندند. | ||
==پیشینه و موقعیت جغرافیایی هگمتانه== | ==پیشینه و موقعیت جغرافیایی هگمتانه== | ||
از آنجایی که هرودوت، نام این شهر را «اگباتان» آورده، میتوان حدس زد که قدمت این شهر حداقل به حدود قرن | از آنجایی که هرودوت، نام این شهر را «اگباتان» آورده، میتوان حدس زد که قدمت این شهر حداقل به حدود قرن ۱۱ام قبل از میلاد برمیگردد. | ||
موقعیت این شهر در انتهای کوههای کردستان و در ابتدای مسیر بینالنهرین به ایران قرار داشت. بهدلیل نزدیکی موقعیت جغرافیایی شهر با کوه الوند، امنیت آن در برابر حمله دشمنان از طرف جنوب و شرق تأمین بوده است. از همینرو، هگمتانه را بهعنوان پایتخت اولین شاهنشاهی ایرانزمین انتخاب کردهاند. هرچند، عدهای دیگر از باستانشناسان، این شهر را بهعنوان پایتخت قوم ماد ندانسته و معتقدند که پایتخت آنها در تخت سلیمان امروزی و نزدیک دریاچه ارومیه | موقعیت این شهر در انتهای کوههای [[کردستان]] و در ابتدای مسیر بینالنهرین به [[ایران]] قرار داشت. بهدلیل نزدیکی موقعیت جغرافیایی شهر با کوه الوند، امنیت آن در برابر حمله دشمنان از طرف جنوب و شرق تأمین بوده است. از همینرو، هگمتانه را بهعنوان پایتخت اولین شاهنشاهی ایرانزمین انتخاب کردهاند. هرچند، عدهای دیگر از باستانشناسان، این شهر را بهعنوان پایتخت قوم ماد ندانسته و معتقدند که پایتخت آنها در تخت سلیمان امروزی و نزدیک دریاچه ارومیه بوده است. | ||
==ساختار | |||
هرودوت (مورخ یونانی)، بنای شهر اگباتان را منسوب به دوره دیااکو (اولین پادشاه | ==ساختار قلعهٔ هگمتانه== | ||
هرودوت (مورخ یونانی)، بنای شهر اگباتان را منسوب به دوره دیااکو (اولین پادشاه قوم ماد) دانسته که بهدستور او پس از [[تربیت]] تیم حراستی برای خود، مردم را بر آن داشت تا شهری ساخته و در آن قصری بسازند. این قصر، هفت قلعهٔ تو در تو داشت که دیوار هر قلعه بر قلعه دیگر اشراف داشته و درنهایت دیواری بزرگ بر تمام آن احاطه داشت و رنگ تمام دیوارها از یکدیگر متفاوت بود.<ref>هرودوت، تواریخ، چ2، 1368ش، کتاب اول، بند98.</ref> برخی، محیط بیرونیترین دیوار قلعه را با حصار شهر آتن در آن روزگار، برابر دانستهاند. قصر شاهی، در آخرین قلعه درونی این مجموعه، دارای صدها اتاق بوده و خانههای مسکونی مردم عوام نیز در کنار همین قلعهها قرار داشته است. پولی بیوس (مورخ قرن دوم قبل از میلاد) نیز بر شکوه و زیبایی چشمگیر این شهر و قصر آن که بیش از یک کیلومتر محیط آن بوده است، اشاره میکند.<ref>دیاکونوف، تاریخ ماد، چ6، 1380ش، ص379؛{{سخ}} | |||
پیرنیا، تاریخ ایران باستان، ج1، چ6، 1381ش، ص183 و 221.</ref> ابنفقیه در کتاب البلدان به این شهر اشاره کرده و آن را بزرگترین شهر جبال دانسته است. | |||
==کشفیات تپه هگمتانه== | ==کشفیات تپه هگمتانه== | ||
[[پرونده:هگمتانه۱.jpg|جایگزین=لوح زرین مربوط به داریوش دوم در دوران هخامنشی از کشفیات تپه هگمتانه|بندانگشتی|لوح زرین مربوط به داریوش دوم در دوران هخامنشی از کشفیات تپه هگمتانه]] | |||
از میان آثاری که در حفاریهای این منطقه بهدست آمده، میتوان به لوح زرین آریارمنه اشاره کرد؛ این لوح که در ابعاد ۱۲ در ۸ سانتیمتر و از [[طلا]] ساخته شده حاوی نوشتههایی در ۱۰ سطر است که امروزه در موزه برلن در آلمان نگهداری میشود. همچنین لوح زرین آرشام در ابعاد ۸ در ۱۳ سانتیمتر و به خط میخی از دوره هخامنشیان به یادگار مانده است. الواح زر و سیم [[داریوش]] نیز که هماندازه هستند در کاوشهای سال ۱۳۰۷ش پیدا شدند. محتوای حکشده بر روی هر دو لوح، مشابه و به خط میخی است. لوح نقره در موزهٔ کاخ مرمر و لوح زرین در موزهٔ ایران باستان در [[تهران]] نگهداری میشود. لوح زرینی که بهنام داریوش دوم است و روی آن ۲۳ سطر به خط میخی نوشته شده، لوح زرینی که بهنام اردشیر دوم است و ۲۰ سطر میخی با زر ناب بر روی آن حک شده، کوزهای نقرهای بهنام خشایارشا با خطوط میخی، بشقابهای نقره مربوط به زمان هخامنشیان، مجموعهای از زینتهای طلایی هخامنشیان، پایهٔ ستون سنگی مربوط به دوران اردشیر دوم هخامنشی و تَهستون دیگری از همان دوره، در حفاریهای تپه هگمتانه بهدست آمده است. | |||
==تمدن باستانی هگمتانه== | ==تمدن باستانی هگمتانه== | ||
از ویژگیهای شهر باستانی هگمتانه، معماری و | از ویژگیهای شهر باستانی هگمتانه، معماری و نقشهٔ منظم آن است. امروزه از این قصر باشکوه، بهجز یک تپه باستانی در ورودی شهر همدان، اثری نمانده و بخش زیادی از آن، زیر خانههای مسکونی مردم مدفون شده است؛ اما آثار کشفشده از همین تپه و اطراف آن، حاکی از وجود یک شبکهٔ منظم و بسیار پیشرفتهٔ آبرسانی است. در فواصل مابین کانالهای آبرسانی، معابری با پهنای ۵٫۳ متر وجود داشته و کف این معابر را با آجرهای مربعیشکل و منظمی فرش کرده بودند. در فواصل ۳۵ متری بین معابر نیز، دو سِری واحدهای ساختمانی قرار داشته که شامل حیاط مرکزی، اتاقها و انبارهایی قرینه در گرداگرد آن بوده است. | ||
اولینبار، در | اولینبار، در ۱۹۱۳م، یک تیم کاوشگر فرانسوی از طرف موزهٔ لوور پاریس، حفاریهایی در این تپه انجام داد. طی سالهای ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸ش نیز حدود ۱۴۰۰۰ مترمربع از این شهر باستانی کاویده شد که ثمرهٔ آن رونمایی از یکی از کهنترین دورههای تمدن بشری بود. در این سالها، حصاری به ارتفاع ۹ متر و ۲ برج عظیم و کمنظیر و نیز شهر بزرگی در دل تپه هگمتانه کشف شده است. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
* | {{آغاز منابع}} | ||
* دهخدا، علیاکبر، لغتنامه دهخدا، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: | * پیرنیا، حسن (مشیرالدوله)، تاریخ ایران باستان، تهران، دنیای کتاب، چ۶، ۱۳۸۱ش. | ||
* | * دهخدا، علیاکبر، لغتنامه دهخدا، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۰ش. | ||
* شارپ، رالف نارمن، | * دیاکونوف، ایگور میخائیلوویچ، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، تهران، علمی و فرهنگی، چ۶، ۱۳۸۰ش. | ||
* | * شارپ، رالف نارمن، فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی، شیراز، شورای مرکزی جشنهای شاهنشاهی، ۱۳۴۶ش. | ||
* فرهوشی، بهرام، فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، | * گیرشمن، رومن، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، ترجمه عیسی بهنام، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۶ش. | ||
* | * فرهوشی، بهرام، فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، چ۳، ۱۳۸۱ش. | ||
* | * مصطفوی، محمدتقی، هگمتانه آثار تاریخ همدان و فصلی دربارة ابوعلی سینا، بیجا، بینا، ۱۳۳۲ش. | ||
* هرودوت، | * مهاجرینژاد، عبدالرضا، تاریخ ماد (از دیدگاه باستانشناسی)، تهران، سمیرا، ۱۳۸۴ش. | ||
* هرودوت، تواریخ، ترجمه وحید مازندرانی، با توضیحات علیرضا شاپور شهبازی، تهران، دنیای کتاب، چ۲، ۱۳۶۸ش. | |||
{{پایان منابع}} | |||
{{همدان-افقی}} | |||
[[رده:آثار باستانی ایران]] | |||
[[رده:جاذبههای گردشگری استان همدان]] | |||
[[رده:محوطههای باستانی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۹ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۶:۵۶
هگمتانه؛ شهر باستانی برجای مانده از دوران مادها در نزدیکی همدان امروزی
هگمتانه، که در زبان پارسی باستان بهصورت «هَگمَتانَه» و در پارسی میانه «همتان» تلفظ میشد،[۱] پایتخت مادها بوده که امروزه با نام «همدان» در ایران معروف است.[۲] این واژه، در زبان مادی نیز بهصورت «هنگ متنه» و بهمعنای مکانی برای گردآمدن و جای تجمع[۳] بوده که جلسات مهم قبایل مادی در آن برگزار میشد.[۴] معنای دیگر برای هگمتانه را «بازار مکاره» عنوان کردهاند.[۵] هگمتانه را همردیف شهرهای کهن دیگری مانند «آتن» در یونان، «رم» در ایتالیا و «شوش» در خوزستان میدانند که از جمله شهرهای باستانی، زنده و با اهمیت جهان هستند.
این شهر در دوره هخامنشایان، پس از پارس، بهعنوان دومین شهر بااهمیت ایران شناخته میشد. در دوره اشکانیان نیز که تیسفون پایتخت بود، هگمتانه بهعنوان اقامتگاه تابستانی پادشاهان اشکانی انتخاب شده بود. ساسانیان نیز کاخهای تابستانی خود را در همین شهر بنا کرده بودند.[۶] هگمتانه، همزمان با حملات اسکندر مقدونی ویران شد.
نام و ریشه هگمتانه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برای اولینبار در مکتوبات کهن، نام این شهر بهصورت «آمَدانه» ذکر شده[۷] و پس از آن در کتیبه بیستون (فارسی باستان)، نام این شهر بهصورت «هَگمتانَ» آمده است.[۸] در زبان ایلامی، از آن بهصورت «اَگ-مَ-دَ-نَ» و در زبان اکدی نیز بهصورت «اَ-گَ-مَ-تَ-نُ» یاد شده است. در کتیبههایی به زبان ایلامی بهصورت «هَل-مَتَه-نَه» و بهمعنی سرزمین مادها آمده است. در منابع باستانی و دیگر منابع نیز برای هگمتانه، نامهای مختلفی مطرح شده است: در زبان آرامی «اَحمِتَ»، در زبان ارمنی «اَحمَتَن، هَمَتَن، اِکبَتَن»، در زبان لاتین «اکباتانا، اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم» و در یونانی نیز هگمتانه را «اکباتان/ اگباتان» میخواندند.
پیشینه و موقعیت جغرافیایی هگمتانه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]از آنجایی که هرودوت، نام این شهر را «اگباتان» آورده، میتوان حدس زد که قدمت این شهر حداقل به حدود قرن ۱۱ام قبل از میلاد برمیگردد.
موقعیت این شهر در انتهای کوههای کردستان و در ابتدای مسیر بینالنهرین به ایران قرار داشت. بهدلیل نزدیکی موقعیت جغرافیایی شهر با کوه الوند، امنیت آن در برابر حمله دشمنان از طرف جنوب و شرق تأمین بوده است. از همینرو، هگمتانه را بهعنوان پایتخت اولین شاهنشاهی ایرانزمین انتخاب کردهاند. هرچند، عدهای دیگر از باستانشناسان، این شهر را بهعنوان پایتخت قوم ماد ندانسته و معتقدند که پایتخت آنها در تخت سلیمان امروزی و نزدیک دریاچه ارومیه بوده است.
ساختار قلعهٔ هگمتانه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]هرودوت (مورخ یونانی)، بنای شهر اگباتان را منسوب به دوره دیااکو (اولین پادشاه قوم ماد) دانسته که بهدستور او پس از تربیت تیم حراستی برای خود، مردم را بر آن داشت تا شهری ساخته و در آن قصری بسازند. این قصر، هفت قلعهٔ تو در تو داشت که دیوار هر قلعه بر قلعه دیگر اشراف داشته و درنهایت دیواری بزرگ بر تمام آن احاطه داشت و رنگ تمام دیوارها از یکدیگر متفاوت بود.[۹] برخی، محیط بیرونیترین دیوار قلعه را با حصار شهر آتن در آن روزگار، برابر دانستهاند. قصر شاهی، در آخرین قلعه درونی این مجموعه، دارای صدها اتاق بوده و خانههای مسکونی مردم عوام نیز در کنار همین قلعهها قرار داشته است. پولی بیوس (مورخ قرن دوم قبل از میلاد) نیز بر شکوه و زیبایی چشمگیر این شهر و قصر آن که بیش از یک کیلومتر محیط آن بوده است، اشاره میکند.[۱۰] ابنفقیه در کتاب البلدان به این شهر اشاره کرده و آن را بزرگترین شهر جبال دانسته است.
کشفیات تپه هگمتانه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از میان آثاری که در حفاریهای این منطقه بهدست آمده، میتوان به لوح زرین آریارمنه اشاره کرد؛ این لوح که در ابعاد ۱۲ در ۸ سانتیمتر و از طلا ساخته شده حاوی نوشتههایی در ۱۰ سطر است که امروزه در موزه برلن در آلمان نگهداری میشود. همچنین لوح زرین آرشام در ابعاد ۸ در ۱۳ سانتیمتر و به خط میخی از دوره هخامنشیان به یادگار مانده است. الواح زر و سیم داریوش نیز که هماندازه هستند در کاوشهای سال ۱۳۰۷ش پیدا شدند. محتوای حکشده بر روی هر دو لوح، مشابه و به خط میخی است. لوح نقره در موزهٔ کاخ مرمر و لوح زرین در موزهٔ ایران باستان در تهران نگهداری میشود. لوح زرینی که بهنام داریوش دوم است و روی آن ۲۳ سطر به خط میخی نوشته شده، لوح زرینی که بهنام اردشیر دوم است و ۲۰ سطر میخی با زر ناب بر روی آن حک شده، کوزهای نقرهای بهنام خشایارشا با خطوط میخی، بشقابهای نقره مربوط به زمان هخامنشیان، مجموعهای از زینتهای طلایی هخامنشیان، پایهٔ ستون سنگی مربوط به دوران اردشیر دوم هخامنشی و تَهستون دیگری از همان دوره، در حفاریهای تپه هگمتانه بهدست آمده است.
تمدن باستانی هگمتانه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]از ویژگیهای شهر باستانی هگمتانه، معماری و نقشهٔ منظم آن است. امروزه از این قصر باشکوه، بهجز یک تپه باستانی در ورودی شهر همدان، اثری نمانده و بخش زیادی از آن، زیر خانههای مسکونی مردم مدفون شده است؛ اما آثار کشفشده از همین تپه و اطراف آن، حاکی از وجود یک شبکهٔ منظم و بسیار پیشرفتهٔ آبرسانی است. در فواصل مابین کانالهای آبرسانی، معابری با پهنای ۵٫۳ متر وجود داشته و کف این معابر را با آجرهای مربعیشکل و منظمی فرش کرده بودند. در فواصل ۳۵ متری بین معابر نیز، دو سِری واحدهای ساختمانی قرار داشته که شامل حیاط مرکزی، اتاقها و انبارهایی قرینه در گرداگرد آن بوده است.
اولینبار، در ۱۹۱۳م، یک تیم کاوشگر فرانسوی از طرف موزهٔ لوور پاریس، حفاریهایی در این تپه انجام داد. طی سالهای ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸ش نیز حدود ۱۴۰۰۰ مترمربع از این شهر باستانی کاویده شد که ثمرهٔ آن رونمایی از یکی از کهنترین دورههای تمدن بشری بود. در این سالها، حصاری به ارتفاع ۹ متر و ۲ برج عظیم و کمنظیر و نیز شهر بزرگی در دل تپه هگمتانه کشف شده است.
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ فرهوشی، فرهنگ فارسی به پهلوی، چ3، 1381ش، برگه556.
- ↑ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ذیل واژه هگمتان، سایت واژهیاب.
- ↑ دیاکونوف، تاریخ ماد، چ6، 1380ش، ص89.
- ↑ گیرشمن، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، 1346ش، ص42.
- ↑ مهاجرینژاد، تاریخ ماد (از دیدگاه باستانشناسی)، 1384ش، ص37.
- ↑ مصطفوی، هگمتانه آثار تاریخ همدان و فصلی دربارة ابوعلی سینا، 1332ش، ص81-125.
- ↑ پیرنیا، تاریخ ایران باستان، ج1، چ6، 1381ش، ص182.
- ↑ شارپ، فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی، 1346ش، ص45.
- ↑ هرودوت، تواریخ، چ2، 1368ش، کتاب اول، بند98.
- ↑ دیاکونوف، تاریخ ماد، چ6، 1380ش، ص379؛
پیرنیا، تاریخ ایران باستان، ج1، چ6، 1381ش، ص183 و 221.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- پیرنیا، حسن (مشیرالدوله)، تاریخ ایران باستان، تهران، دنیای کتاب، چ۶، ۱۳۸۱ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه دهخدا، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۰ش.
- دیاکونوف، ایگور میخائیلوویچ، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، تهران، علمی و فرهنگی، چ۶، ۱۳۸۰ش.
- شارپ، رالف نارمن، فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی، شیراز، شورای مرکزی جشنهای شاهنشاهی، ۱۳۴۶ش.
- گیرشمن، رومن، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، ترجمه عیسی بهنام، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۶ش.
- فرهوشی، بهرام، فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، چ۳، ۱۳۸۱ش.
- مصطفوی، محمدتقی، هگمتانه آثار تاریخ همدان و فصلی دربارة ابوعلی سینا، بیجا، بینا، ۱۳۳۲ش.
- مهاجرینژاد، عبدالرضا، تاریخ ماد (از دیدگاه باستانشناسی)، تهران، سمیرا، ۱۳۸۴ش.
- هرودوت، تواریخ، ترجمه وحید مازندرانی، با توضیحات علیرضا شاپور شهبازی، تهران، دنیای کتاب، چ۲، ۱۳۶۸ش.
| مناطق گردشگری | |||
|---|---|---|---|
| شهرها | |||
| مشاهیر |
| ||
