قلعه جوشین

قلعه جوشین؛ دژ باستانی صعب‌العبور در ارتفاعات ارسباران با قدمت ۶۵۰۰ سال.

قلعه جوشین، دژ باستانی واقع در ارتفاع ۱۸۰۰ متری کوهستان قره‌داغ (ارسباران) در شهرستان ورزقان، یکی از استحکامات تاریخی شاخص شمال‌غرب ایران محسوب می‌شود. این قلعه با قدمتی حدود ۶۵۰۰ سال، نقش مهمی در شبکه دفاعی منطقه ایفا کرده است. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن، پلکان‌های تراشیده شده در صخره، حوضچه‌های ذخیره آب و سیستم ارتباطی مبتنی بر مشعل برای ارسال پیام با دژهای همجوار مانند قلعه بابک است. این قلعه که در مقاومت‌های تاریخی ازجمله در ورود سپاهیان مسلمان و نیز در جنبش خرمدینان نقش داشته، در سال ۱۳۸۶ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و اگرچه متأسفانه با حفاری‌های غیرمجاز و تخریب‌های انسانی روبرو شده، اما همچون نگینی تاریخی در جنگل‌های ارسباران، ظرفیت بالایی برای جذب گردشگران و علاقه‌مندان به میراث فرهنگی دارد.

موقعیت جغرافیایی

قلعه جوشین در شهرستان ورزقان از توابع استان آذربایجان شرقی، در ارتفاع تقریبی ۱۸۰۰ متر از سطح دریا، روی کوهی صخره‌ای با ارتفاع ۳۰۰ متر و در منطقهٔ کوهستانی قره‌داغ ارسباران قرار دارد. فاصلهٔ قلعه تا شهر ورزقان حدود ۲۶ کیلومتر و تا روستای جوشین حدود ۶ کیلومتر است. دسترسی به قلعه از طریق یک مسیر کوهستانی باریک و صعب‌العبور انجام می‌شود که تنها امکان عبور یک یا دو نفر را به‌طور همزمان می‌دهد.

معماری و ساختار قلعه جوشین

ساختار اصلی قلعه جوشین از سنگ‌های محلی و بخش‌هایی از اتاق‌های مسکونی با ملات آهک و گچ ساخته شده است. شاخص‌ترین ویژگی معماری این قلعه، دیوارهای خشکه‌چین آن است که با سنگ‌های تراش‌نخورده و بدون ملات، به‌ویژه در بخش غربی، ساخته شده‌اند. این دیوارها که امروزه بخش عمدهٔ آن‌ها به‌صورت آوار سنگی درآمده است، احتمالاً نقش حفاظ اصلی پیرامونی را در تنها بخش قابل دسترس قلعه ایفا می‌کرده‌اند.

مهندسی سنگی

یکی از شگفت‌انگیزترین عناصر معماری در قلعه جوشین، پلکان‌های سنگی است که در دل صخره و کوه، کنده شده و تا هنوز استحکام خود را حفظ کرده‌اند. مردمان محلی، این پله‌ها را قرخ‌پله می‌گویند که در زبان ترکی به‌معنای چهل و نماد تعداد زیاد یا مقدس‌بودن است.

مدیریت آب

مهندسان قلعه جوشین با حفر حوضچه‌ها، استخرها و آب‌انبارهای متعدد در دل سنگ‌های سخت خارا توانسته‌اند آب باران و برف را جمع‌آوری و ذخیره کنند. این سیستم شامل شبکه‌ای از کانال‌ها و قنات‌های سطحی است که آب را از ارتفاعات به داخل انبارهای آب هدایت می‌کردند. چنین سیستم مهندسی هیدرولیکی، ترکیب منحصر به‌فردی از معماری صخره‌کن و مهندسی عصر آهن در این منطقه است.

سازه‌های دیدبانی و سیستم ارتباطی

ساختار معماری قلعه شامل پلکان‌های کنده‌شده در دل کوه، دیوارهای خشکه‌چین و حوضچه‌های ذخیره آب، نشان‌دهندهٔ کاربری نظامی آن است. قلعه جوشین در قلب منطقهٔ سرسبز و گستردهٔ جنگل ارسباران واقع شده است که پوشش جنگلی آن نقش مهمی در ایجاد موانع طبیعی و حفاظت از قلعه داشته است. در دو سوی شرقی و غربی قلعه، صخره‌های بزرگی قرار دارند که به‌عنوان برج‌های دیدبانی عمل می‌کردند و نگهبانان از این نقاط بر اطراف قلعه و جنگل ارسباران نظارت داشتند. در محوطهٔ قلعه گودال‌های کوچک استوانه‌ای شکل وجود دارد که محل استقرار مشعل‌ها بوده‌اند و این مشعل‌ها برای ارسال پیام‌های هشدار به قلعه‌های هم‌جوار مانند قلعه بابک در کلیبر، آغچه قلعه و قیزقلعه‌سی در منطقه ارسباران و جمهوری آذربایجان استفاده می‌شدند. این شبکهٔ دیدبانی و ارتباطی، امکان هشدار سریع و هماهنگ در دفاع منطقه‌ای را فراهم می‌آورد و اهمیت نقش قلعه جوشین به‌عنوان یک مرکز فرماندهی و هستهٔ حیاتی در این سیستم ارتباطی نظامی را آشکار می‌سازد.

قدمت و اهمیت تاریخی

شواهد باستان‌شناسی از جمله سفالینه‌های کشف‌شده، نشان می‌دهد که قدمت بنای قلعه جوشین به دورهٔ نوسنگی در ۶۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردد و یکی از قدیمی‌ترین استحکامات تاریخی است. این قلعه، مرکز مقاومت مردم دیزمار در برابر سپاه مسلمانان در دورهٔ خلیفهٔ دوم نیز بوده است. قلعه جوشین دژی مستحکم و صعب‌العبور بوده که نیروهای دفاعی منطقه از آن به‌عنوان پایگاه فرماندهی و دفاع استفاده می‌کردند. عرب‌های مسلمان بارها در تلاش برای تصرف این دژ با مقاومت شدید مواجه شدند. در دوره دیگری از تاریخ، این قلعه نقش کلیدی در شبکهٔ دفاعی بابک خرمدین داشته است.

ثبت در فهرست آثار ملی ایران

امروزه قلعه جوشین یکی از میراث‌های فرهنگی‌تاریخی در استان آذربایجان شرقی شناخته می‌شود. این قلعه با چشم‌اندازهای طبیعی زیبا و فضای کوهستانی بکری که دارد همراه با ارزش‌های تاریخی آن، تجربه‌ای منحصر به فرد برای بازدیدکنندگان و گردشگران در فصول بهار و تابستان فراهم می‌آورد. قلعه جوشین، در ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ش با شماره ثبت ۲۲۵۴۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و از آن زمان تحت حفاظت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است. حفاری‌های غیرمجاز و غارت آثار باستانی از محوطهٔ قلعه، خسارات فراوانی به ساختار تاریخی آن وارد کرده است. همچنین، تخریب گورستان باستانی در غرب قلعه به‌دلیل احداث خط لولهٔ گاز، آسیب جبران‌ناپذیری به قلعه وارد کرد؛ اما اقدامات مثبتی نیز در حوزه گردشگری انجام شده است، ازجمله در سال ۱۳۹۹ش، مسیر سنگ‌فرش و دیوارکشی به طول ۱۵۰ متر اجرا شد. همچنین، پروژه‌ای برای ایجاد مسیر گردشگری به طول حدود ۵۰ کیلومتر بین قلعه جوشین و قلعه بابک با تمرکز بر اکوتوریسم منطقه در دست مطالعه است.

منابع

• «آثار تاریخی شهرستان ورزقان»، وب‌سایت سازمان تبلیغات اسلامی شهرستان آذربایجان‌شرقی، تاریخ بازدید: ۲۶ آبان ۱۴۰۴ش.
• انتظاری، احسان، «نقد و بررسی مهم‌ترین رویدادهای دوران حکومت خلیفه دوم»، فصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش، شماره ۳۹، ۱۳۹۸ش.
• «تدوام عملیات سامان‌دهی مسیر دسترسی سنگی به قلعه جوشین در آذربایجان‌شرقی»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
• «جوشین، قلعه‌ای با قدمتی بیش از ۶۵۰۰ سال»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۴۰۰ش.
• «قلعه جوشین»، وب‌سایت ایرانگردی، تاریخ بازدید: ۲۶ آبان ۱۴۰۴ش.
• «قلعه جوشین، جوشون»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۲۶ آبان ۱۴۰۴ش.
• «قلعهٔ جوشین، جوشین قالاسی»، وب‌سایت تبریز تریپ، تاریخ به‌روزرسانی: ۱۷ اسفند ۱۳۹۶ش.
• «قلعه جوشین خاروانا، خورشید زیبایی‌های آذربایجان‌شرقی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۱ش.
• «قلعه جوشن شهرستان ورزقان در فهرست آثار ملی به ثبت رسید»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۹ دی ۱۳۸۷ش.
• «قلعه گال-جوشین»، وب‌سایت ایران‌ویو، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۳۹۱ش.