در حال ویرایش پیش‌نویس:مسجد در افغانستان

<big>'''مسجد در افغانستان؛'''</big> مکان‌ عبادت و گردهمایی‌های دینی مردم افغانستان در سراسر کشور.    

مساجد جامع در افغانستان کانون اصلی حیات دینی و اجتماعی بوده و نقش بی‌بدیلی در تاریخ و فرهنگ این سرزمین دارد. این اماکن مقدس که از قرون نخستین اسلامی تاکنون پابرجا مانده‌اند، علاوه‌ بر محل عبادت،  مراکز آموزشی، اجتماعی و قضایی جامعه نیز محسوب می‌شوند.    

== نخستین مسجد در افغانستان ==
مسجد نه گنبد که با نام‌های نه گنبدان و مسجد حج پیاده نیز شناخته می‌شود، یکی از کهن‌ترین مساجد افغانستان محسوب می‌شود. این بنا در سه کیلومتری جنوب شهر بلخ در قریه «ده رازی» واقع شده و به باور بسیاری از مردم منطقه، نخستین مسجد ساخته شده در افغانستان است.

<nowiki>###</nowiki> نام‌گذاری  

وجه تسمیه این مسجد به تعداد نه گنبد آن اشاره دارد که در معماری اولیه وجود داشته‌اند. نام "حج پیاده" نیز احتمالاً به زیارتگاه بودن آن در ادوار تاریخی مربوط می‌شود.

<nowiki>###</nowiki> تاریخچه  

قدمت این بنا به دوره پیش از اسلام و به عنوان نیایشگاه بوداییان (نوبهار) بازمی‌گردد. پس از اسلام، این مکان به مسجد تبدیل شد. تاریخ دقیق ساخت آن مورد اختلاف است؛ برخی آن را به قرن دوم هجری و دوران ابوخالد برمک یا فضل پسر یحیای برمکی نسبت می‌دهند، tandis que برخی دیگر آن را مربوط به دوره سامانیان (قرن سوم و چهارم هجری) می‌دانند.

<nowiki>###</nowiki> موقعیت جغرافیایی  

مسجد نه گنبد در سه کیلومتری جنوب شهر بلخ در قریه «ده رازی» واقع شده است. این مکان در گذشته بخشی از مجموعه بزرگ نیایشگاه‌های بودایی بوده که حدود ۳۰۰ اتاق کوچک برای آموزش و اسکان زائران داشته است.

<nowiki>###</nowiki> معماری  

این مسجد با مساحتی حدود ۴۰۰ متر مربع، از خشت پخته، گل پخته، سنگ، گچ و چوب ساخته شده است. معماری آن تلفیقی از سبک‌های بودایی، ساسانی و اسلامی است و دارای ۱۶ ستون اصلی (۶ ستون داخلی و ۱۰ ستون متصل به دیوار) بوده است. تزئینات گچبری با نقش‌های گیاهی مانند برگ‌های توت، پیچک تاک و گل نیلوفر از ویژگی‌های بارز این بنا است. عمق برخی از این گچبری‌ها به بیش از دو سانتیمتر می‌رسد.

<nowiki>###</nowiki> اهمیت تاریخی و فرهنگی  

این مسجد به دلیل پیشینه کهن و معماری منحصر به فرد، از مهم‌ترین آثار تاریخی افغانستان محسوب می‌شود. ابن بطوطه، جهانگرد مشهور، آن را از نظر زیبایی با مسجد الحمراء در اسپانیا مقایسه کرده است. همچنین، این بنا نمونه‌ای از تحول فرهنگی و مذهبی منطقه از دوران بودایی به اسلامی را نشان می‌دهد.

<nowiki>###</nowiki> وضعیت کنونی  

متأسفانه بخش‌های زیادی از این بنای تاریخی در اثر حوادث طبیعی و گذر زمان از بین رفته است. با این حال، بقایای به جا مانده، هنوز هم جلوه‌ای از هنر و معماری اصیل دوره‌های کهن را به نمایش می‌گذارد.

==مسجد جامع هرات==
این مسجد که به مسجد جمعۀ هرات<ref> [https://www.musalla.ir/news/112/ «مسجد جامع هرات»، وب‌سایت مصلای امام خمینی تهران.]</ref> و «مسجد آبی» نیز شهرت دارد<ref>[https://atis.af/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%AA/ محمدی، «مسجد جامع هرات، مسجد آبی»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.] </ref> از مساجد قدیمی افغانستان محسوب می‌شود و در قسمت شمال شرق شهر قدیم هرات<ref>خلیلی، آثار هرات، ۱۳۰۹ش، ج۱، ص۲۷.</ref> و در ناحیۀ دوم شهر فعلی هرات واقع شده است.<ref>[https://doorbin.af/?p=3573 «مسجد جامع بزرگ شهر هرات»، وب‌سایت دوربین دانشنامه هرات.]</ref>

===تاریخچه مسجد جامع هرت===
برخی محققین معتقدند مکان فعلی مسجد جامع، معبد بزرگ آریایی‌ها و خانۀ اهورامزدا بوده و قدمتی چند هزار ساله دارد.<ref>پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۹؛ [https://www.mehrnews.com/news/5183965/ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر.]</ref>  پس از فتح هرات به دست مسلمانان در ۲۹ق و تشرف مردم به دین اسلام، این بنا، از حالت معبد خارج و به مسجد مسلمانان تبدیل ‌شده است.<ref>پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۹؛ [http://shabestan.ir/detail/News/1161164 «مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده»، خبرگزاری شبستان.]</ref>  بنای اولیۀ مسجد در قرن‌های اول تا پنج هجری چوبین و منقّش بوده است.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، 1390، ص۲۰۵.</ref> 

در ۳۷۲ق به نقل از مؤلف کتاب حدود العالم، این مسجد از آبادترین مسجدها بوده و خواجه عبدالله انصاری نیز در آن کرسی تدریس داشته است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5183965/ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر.]</ref>  در سال ۴۱۴ق بر اثر آتش‌سوزی نیمی از مسجد که بیشتر از جنس چوب بوده، سوخته است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5183965/ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر.]</ref> 

مسجد جامع را به‌شکل کنونی سلطان غیاث‌الدین محمد غوری در  ۵۹۷ق<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، 1390، ص۲۰۵.</ref>  با استفاده از خشت پخته و گچ<ref>پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۹.</ref> طرح‌ریزی کرد اما موفق به تکمیل آن نشد. مقبرۀ او در پشت ایوان شمالی مسجد قرار دارد.<ref>[http://shabestan.ir/detail/News/1161164 «مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده»، خبرگزاری شبستان.]</ref>  پسر او سلطان محمود کارهای باقی‌ماندۀ پدر را تکمیل کرد.<ref>پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۹.</ref>

===مرمت و بازسازی مسجد جامع هرات===
این مسجد، در دوران‌های مختلف بارها تخریب و دوباره بازسازی و تعمیر شده است:

#در  قرن هفتم هنگام حملۀ چنگیزخان خسارت‌های زیادی بر آن وارد شد. در زمان ملوک آل‌کرت، ملک غیاث‌الدین (۷۰۷-۷۲۹ق) آن را تعمیر کرده و در سمت شمال آن مدرسه‌ای‌ به‌نام «غیاثیه» ساخت.<ref>گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۰؛ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۹.</ref>
#در دورۀ ملک معزالدین کرت (۷۳۲-۷۷۱ق) بعد از افزودن تزئینات، در کنار آن خانقاهی برای عبادت صوفیان ساخته شد.<ref>گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۰؛ [https://www.musalla.ir/news/112/ «مسجد جامع هرات»، وب‌سایت مصلای امام خمینی تهران.]</ref>
#در دورۀ شاهرخ میرزا (۸۰۷-۸۵۰ق) از امرای تیموری نیز بازسازی‌هایی صورت گرفت و نقش‌ونگار رواق‌ها و دیوار‌های مسجد ترمیم شد.<ref>گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۰؛‌ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۹.</ref> در سال ۹۰۴ق امیر علی‌شیر نوائی، وزیر سلطان حسین بایقراء، مسجد جامع را تعمیرات اساسی کرد و تمام دیوارها و رواق‌های این مسجد با ستون‌های نفیس، سنگ‌های مرمر و کاشی‌های معرق تزئین شد.<ref>گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۷؛ فدائیان، هرات دیروز، امروز، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۶.</ref> در همین دوره، منبری ۹ پله‌ای از سنگ مرمر طی شش سال در سال ۹۰۹ق توسط استاد شمس‌الدین سنگ‌تراش برای مسجد ساخته شد.<ref>گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۰؛‌ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۹.</ref>
#در سال 916ق با هجوم سپاهیان شاه اسماعیل صفوی، ویرانی‌هایی به مسجد جامع وارد شد تا این‌که در سال 1036ق حسن‌خان شاملو آن ویرانی‌ها را تعمیر کرد.<ref>پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۱.</ref>
#در زمان وزیر یارمحمد خان (1253ش) ایوان شمالی مسجد و قسمتی از شبستان‌های آن ترمیم شد. در دورۀ امیر حبیب‌الله خان مسجد ترمیم‌های بیشتری یافت.<ref>پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۱.</ref> در سال 1324ش به‌همت عبدالله خان ملک‌یار نائب‌الحکومۀ هرات، خیابان‌های وسیع در اطراف و باغی به وسعت بیش از 25 هزار مترمربع در سمت شرق مسجد ایجاد شد.<ref>[https://www.musalla.ir/news/112/ «مسجد جامع هرات»، وب‌سایت مصلای امام خمینی تهران]؛ [https://www.yjc.news/00QK1a «آشنایی با مسجد جامع 5 هزار ساله هرات»، باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>
#تعمیرات و بازسازی‌های دیگری نیز طی سال‌ها در این بنا صورت گرفت. از جمله ساخت محراب عالی و نفیس از سنگ‌های گران‌قیمت به‌جای محراب سابق و منبری بزرگ از سنگ مرمر در کنار آن توسط محمدسعید مشعل، ساخت منارۀ یادگار شهدای مدافع هرات در وسط باغ شرقی مسجد، سنگ‌فرش کردن صحن مسجد، ساخت پنج عدد حوض آب برای وضو گرفتن مردم، حفر دو حلقه چاه عمیق و نیمه‌ عمیق در داخل پارک شرقی مسجد، ساخت کناره‌های آهنی در دیوارهای مسجد، ساخت یک باب وضوخانه در داخل پارک مسجد، توسعۀ کتابخانۀ مسجد، عایق‌سازی بام‌های مسجد در  ۱۳۸۲ش، ترمیم غسال‌خانۀ مسجد و رنگ‌آمیزی با ۵۲۰ قطع سنگ مرمر سفید در صحن مسجد جامع.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5183965/ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر.]</ref>

===معماری مسجد جامع هرات===
مسجد جامع ۴۶۷۶۰ متر مربع مساحت دارد و مشتمل بر ۴ ایوان بزرگ، ۶ دروازه، ۴۶۰ گنبد، ۱۳۰ رواق، ۴۴۴ ستون و ۱۲ مناره است که مناره‌های آن بین ۱۷ تا ۳۶ متر ارتفاع و ۷ تا ۱۰ متر قطر دارند و هر یک دارای ۸ رواق هستند که به‌همراه بام خود با کاشی فیروزه‌ای تزئین شده‌اند.<ref> [http://shabestan.ir/detail/News/1161164 «مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده»، خبرگزاری شبستان.]</ref>  

صحن مسجد که در وسط آن حوضی بزرگ قرار دارد، یک محوطۀ مستطیلی‌شکل به‌وجود آورده که چهار طرف آن را بنای مسجد احاطه کرده است.<ref>خلیلی، آثار هرات، ۱۳۰۹ش، ج۱، ص۲۹؛ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، 1390، ص۲۰۵.</ref> ۴ کتیبۀ بزرگ، سه سرای‌چه، یک منبر سنگی، یک کتابخانه (شامل ۴ هزار جلد کتاب)، یک وضوخانه و یک مدرسۀ علمیه در این مسجد وجود دارد.<ref>[http://shabestan.ir/detail/News/1161164 «مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده»، خبرگزاری شبستان.]</ref> 

در کتیبه‌های مسجد، آیات قرآن و اشعار شعرای نام‌دار حکاکی شده است. چنان‌که در کتیبۀ ایوان شرقی اشعاری از سنایی غزنوی، کتیبۀ ایوان غربی از بوستان سعدی، کتیبۀ ایوان شمالی از تحفة الاحرار جامی و کتیبۀ ایوان جنوبی از سبحة الاحرار جامی به خط نستعلیق قابل مشاهده است. در کتیبه‌های دیگر مسجد نیز آیاتی از قرآن و اشعار عرفانی از سعدی، جامی، خسرو دهلوی، شیخ ابوسعید، عطار و نیز از مقالات خواجه عبدالله انصاری حکاکی شده که بر زیبایی مسجد افزوده است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5183965/ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر.]</ref>

===اهمیت و جایگاه مسجد جامع هرات===
مسجد جامع هرات علاوه بر کاربردهای دینی و برگزاری فرایض مذهبی، دارای امکاناتی جهت تدریس، گردهمایی و فعالیت‌های اجتماعی مختلف بوده است.<ref>فدائیان، هرات دیروز، امروز، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۰.</ref> علمای بزرگی چون خواجه عبدالله انصاری، خواجه محمد تاکی و فخر رازی در آن هم به موعظه مردم پرداخته و هم دروس مختلف را تدریس می‌کردند.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5183965/ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر]؛ [https://www.yjc.news/00QK1a «آشنایی با مسجد جامع ۵ هزار سالۀ هرات»، باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref> 
در حال حاضر نیز مراسم عبادی و نمازهای عید و جمعه در آن برگزار می‌شود و با توجه به وسعت آن در یک زمان گنجایش بیش از یک‌صد هزار نمازگزار را دارد.<ref> [https://www.mehrnews.com/news/5183965/ «مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده»، خبرگزاری شبستان.]</ref>

===دیگ هفت‌جوش===
دیگ بزرگ فلزی هفت‌جوش و منقشی در گوشه‌ای از صحن مسجد با قطر یک‌ونیم و عمق ۲ متر وجود دارد. این دیگ وقف مسجده بوده و در گذشته، در روزهای متبرک در آن شربت درست کرده و بین مردم توزیع می‌کردند. در حاشیۀ بیرونی دیگ اسم محمد بن محمد بن محمد کرت حکاکی شده و این دو بیت در مدح پادشاه وقت و تاریخ اتمام آن دیده می‌شود:
هزار سال جلالی بقای ملکش باد *** شهور او همه اردیبهشت و فروردین
به‌سال هفت‌صد و هفتاد و شش بعد از هجرت *** که نقش بند حوادث نمود صورت این<ref>گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۱.</ref>

=='''<big>مسجد عیدگاه افغانستان</big>'''==
مسجد عیدگاه از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد شهر [[کابل]] است که سبک [[معماری]] آن نیز گویای قدمت [[مسجد]] و میراث غنی [[مسلمانان]] است. این مسجد در طول تاریخ، میزبان مراسم‌ها، اعیاد و اجتماعات سیاسی بوده است.<ref>[https://www.gpsmycity.com/attractions/id-gah-mosque-54623.html “Id Gah Mosque”, Kabul, GPSMYCITY.]</ref>  عیدگاه، سالانه در دو [[عیدِ فطر]] و [[عید قربان|قربان]]، میزبان جمعیتی در حدود 2 میلیون نفر به‌منظور اقامۀ نماز است.<ref>[https://www.budowle.pl/place/id-gah-mosque/28555 “Id Gah Mosque”, budowle.]</ref>

===نام‌گذاری===
مؤسس دولت مدرن [[افغانستان]]، احمدشاه درانی، نماز [[عید قربان]] (عید اضحی) را در سال 1756م در این مکان اقامه کرد و به‌همین دلیل این مسجد را «عیدگاه» می‌خوانند.<ref>[https://www.archnet.org/sites/2733 “Id Gah Mosque”, ARCHNET.]</ref>

===تاریخچه===
ساخت مسجد به‌شکل کنونی آن توسط امیر عبدالرحمن خان صورت گرفته است. پس از آن، سنگ بنای محراب، توسط امیر حبیب‌الله خان در سال 1893م گذاشته شد.<ref>[https://www.archnet.org/sites/2733 “Id Gah Mosque”, ARCHNET.]</ref>  در دیوار این مسجد کتیبه‌ای سنگی قرار دارد که تمام ویژگی‌های این بنا در آن بیان شده است.<ref> [https://www.pixstory.com/story/what-do-you-know-about-kabul-eidgah-mosque/41949 "What do you know about Kabul Eidgah Mosque?", pixstory.]</ref>

===موقعیت جغرافیایی مسجد عیدگاه===
این مسجد بین باغ علیمردان و چمن حضوری واقع‌ شده است.<ref>[https://www.pixstory.com/story/what-do-you-know-about-kabul-eidgah-mosque/41949 "What do you know about Kabul Eidgah Mosque?", pixstory.]</ref> زمین بزرگی که در حال‌حاضر مسجد عیدگاه در آن قرار دارد، در گذشته، فضای سبزی بوده که توسط ساکنان بالاحصار (ارگ عُلیا) کابل برای اقامۀ نماز در جشن‌های مهم مذهبی استفاده می‌شده است. این مکان، در میانۀ جوی مستان در غرب، رودخانۀ کابل در شمال و باغ اردو در غرب قرار گرفته است.<ref> [https://www.archnet.org/sites/2733 “Id Gah Mosque”, ARCHNET.]</ref>

===معماری مسجد عیدگاه===
مسجد در یک طبقه با استفاده از سنگ، آجر و ملات آهک ساخته ‌شده است. طرح مسجد عیدگاه شامل دو ردیف موازی از فضاهای گنبدی شکل است که در جهت شمالی- جنوبی قرار گرفته‌ و در مجموع 230 متر طول دارد. علاوه بر آن، این مسجد دارای 76 گنبد کوچک‌تر است که در 2 ردیف 19 تایی در شمال و به‌تعداد مساوی در جنوب کشیده شده‌اند. یک گنبد مرکزی بزرگ به ارتفاع 13 متر نیز در قسمت مرکزی قرار دارد. گنبد اصلی با آهن پوشیده شده و باقی گنبدها کاهگل است.<ref>بهبودی، آثار باستامی افغانستان، 1392ش، ص27.</ref>  دو پلکان در انتهای ساختمان واقع‌ شده و کل مساحت مسجد، در حدود 2800 متر مربع است.<ref>[https://www.archnet.org/sites/2733 “Id Gah Mosque”, ARCHNET.]</ref>  رواق‌ها و مناره‌های مسجد منقش به نقوش اسلامی است.<ref>[https://atis.af/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B9%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84/ نظری، «مسجد عیدگاه کابل»، در وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.]</ref>  نمای مسجد به رنگ سفید و کرِم بوده و دارای چهار منارۀ بزرگ در جلو و پشت و یک مناره نیز در مرکز بام است. مسجد حدود یک متر بالاتر از صحن ساخته ‌شده و سه دروازۀ بزرگ در سمت شرقی آن، با طاق‌های [[طلاکاری]] و تزئین شده، وجود دارد.<ref>[https://www.pixstory.com/story/what-do-you-know-about-kabul-eidgah-mosque/41949 "What do you know about Kabul Eidgah Mosque?", pixstory.]</ref>  از جذابیت‌های طراحی این مسجد که آن را منحصر به فرد کرده، طول زیاد و عرض کم آن است.<ref>[https://safiransafar.com/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%B9%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ رهنما، «مسجد جامع عیدگاه افغانستان»، سفیران سفر]</ref>  سبک معماری این مسجد از نوع اسلامی- مغولی است.<ref>[https://tarikhema.org/ancient/other/afgan/36406/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B9%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84/ زارع، «تاریخچه مسجد عیدگاه در کابل»، در وب‌سایت تاریخِ ما.]</ref>  
در زمان نادرخان (1933-1929م) مسجد تعمیر شد و یک تراس روباز بزرگ به آن اضافه شد. در جریان سال‌هایی که [[افغانستان]] تحت اِشغال شوروی قرار گرفته بود، در سال 1986م، درختان این مسجد قطع شده و محوطۀ باغ با بتن سنگفرش شد تا زمینه برای رژۀ نظامی فراهم شود. پس از آن و در خلال سال‌هایی که افغانستان درگیر جنگ‌های داخلی بود، با توجه به موقعیت مسجد و اینکه ساختمان‌های مجاور آن به‌شدت آسیب ‌دیده بودند، مسجد عیدگاه از تخریب جدی و گسترده در امان ماند.<ref>[https://www.archnet.org/sites/2733 “Id Gah Mosque”, ARCHNET.]</ref> 
در آپریل 2016م یک انفجار بزرگ در سمت ادارۀ امنیت ملی به درهای شیشه‌ای در طاق مسجد آسیب زد که بقایای این درها اکنون برداشته‌ شده است.<ref>[https://www.archnet.org/sites/2733 “Id Gah Mosque”, ARCHNET.]</ref>

===کارکردهای مسجد عیدگاه===
این مکان، محل برگزاری اعیاد و مراسم‌های مذهبی و ملی همچون تاج‌گذاری بوده است.<ref> [https://www.touristlink.com/afghanistan/id-gah-mosque/overview.html “Id Gah Mosque”, tourist link.]</ref>  چندین جُرگۀ بزرگ مشورتی و دستور آغاز جنگ دوم [[انگلیس]] و [[افغانستان]] در سال 1878م نیز از این مسجد داده‌ شد.<ref>[https://www.archnet.org/sites/2733 “Id Gah Mosque”, ARCHNET.]</ref>  

همچنین، دستور آغاز سومین جنگ [[افغانستان]] توسط امان‌الله خان، در سال 1919م، از همین مسجد صادر شد.<ref>[https://www.archnet.org/sites/2733 “Id Gah Mosque”, ARCHNET.]</ref>  تا مدتی قبل، جرگه‌های قومی و فیصله‌های عمومی نیز در این مسجد صورت می‌گرفت.<ref>بهبودی، آثار باستامی افغانستان، 1392ش، ص27.</ref>  علاوه بر آن، مسجد عیدگاه، محل جمع شدن زائرانی است که در [[مراسم حج]] شرکت می‌کنند.<ref>[https://www.archnet.org/sites/2733 “Id Gah Mosque”, ARCHNET.]</ref>  نماز تراویح در ماه رمضان نیز در همین مسجد خوانده می‌شود.<ref>[https://www.archnet.org/sites/2733 “Id Gah Mosque”, ARCHNET.]</ref>

===حملات تروریستی===
از جمله حوادث تروریستی که در این مسجد رخ ‌داده مربوط به ۸ اردیبهشت 1387ش است که در جریان آن به رئیس‌جمهور وقت [[افغانستان]]، حامد کرزی، تیراندازی شد.<ref>[https://km.gov.af/520/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B9%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84 «مسجد عیدگاه، مسجد سیاسی کابل»، کابل شاروالی.]</ref>  همچنین در حملۀ انتحاری نزدیک به دروازۀ مسجد در 2021م، آسیب جزئی به طاق زینتی دروازۀ ورودی مسجد وارد شد.<ref>[https://www.npr.org/2021/10/03/1042830210/kabul-afhanistan-mosque-attack-taliban "At least 5 civilians were killed in the deadliest attack on Kabul since the U.S. exit", NPR.]</ref> 

=='''<big>مسجد شاه دو شمشیره</big>'''==
مسجد شاه دو شمشیره، از قدیمی‌ترین مساجد شهر کابل است که در مرکز شهر واقع شده و اکنون از آن به‌عنوان مکانی برای برگزاری نماز‌‌ و سایر مراسم‌های عبادی استفاده می‌‌شود.

===نام‌گذاری شاه دو شمشیره===
این مسجد که در مرکز شهر کابل در سَرَک (خیابان) عمومی اندرابی در کنار رودخانۀ کابل قرار گرفته<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ص۲۷۲.</ref> منتسب به یکی از سرداران سپاه اسلام به‌نام «لیث بن قیس» است که هنگام جنگ با سپاه «رَتْبیل‌شاه» حاکم کابل با دو شمشیر می‌جنگید. وقتی او در این جنگ کشته ‌شد، وی را در همین مکان دفن کردند و مسجدی نیز در جوار آن ساختند و آن را «مسجد شاه دوشمشیره» نام‌گذاری کردند.<ref>[http://afghanistanefarda.blogfa.com/post/152 محمود، «مسجد شاه دوشمشیره، اولین مسجد مسلمانان در کابل»، وبلاگ افغانستان فردا]؛ [https://atis.af/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1/ محمدی، «مسجد شاه دوشمشیر، مسجدی با سقف‌های آبی و دیوارهای زردرنگ»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان (Atis).]</ref>  از این مسجد، گاهی به‌عنوان «نگین شهر کابل» نیز یاد می‌شود.<ref>[https://w.mudl.gov.af/index.php/dr/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%87-%D9%86%DA%AF%DB%8C%D9%86-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84-%D8%A8%D9%87-%D8%A8%D9%87%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B3%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D8%B4%D8%AF نصیری، «مسجد شاه دوشمشیره (نگین شهر کابل) به بهره‌برداری سپرده شد»، وب‌سایت وزارت شهرسازی و اراضی.]</ref>

===تاریخچه مسجد شاه دو شمشیره===
تاریخ ساخت این مسجد به سال ۸۱ق برمی‌گردد که مسلمانان در جنگ با «رتبیل‌شاه» پیروز شده و کابل را فتح کردند. آنها در کنار مقبرۀ لیث بن قیس، این مسجد را ساختند.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ص۲۷۲.</ref>  برخی از مورخین معتقدند که این مسجد در جایگاه معبد ویران‌شدۀ هندوها ساخته شده و کوه آسمایی که در کنار آن هست، نام الهۀ بزرگ طبیعت بوده است.<ref>[http://database-aryana-encyclopaedia.blogspot.com/2009/09/shah-e-do-shamshera_11.html توحیدی، «شاه‌ دوشمشیره»، دایرةالمعارف آریانا.]</ref>

===معماری مسجد شاه دو شمشیره===
مسجد شاه دوشمشیره ۱۲ متر طول، ۱۲ متر عرض و ۸ متر ارتفاع دارد که در دو طبقه و بر چهار پایۀ استوانه‌ای استوار است.<ref>[https://www.voptv.cc/news/2464 سیرت، «شمار سیاحین مسجد شاه دوشمشیره کابل افزایش یافته است»، وب‌سایت تلویزیون صدای صلح.]</ref>  این مسجد دارای یک گنبد فیروزه‌ای، دیوارهای کرمی‌رنگ مایل به سفید<ref> [https://atlaspress.af/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%87/ «مسجد شاه دوشمشیره»، خبرگزاری اطلس.]</ref>  و دو منارۀ بسیار زیبا است.<ref> [https://www.iranhotelonline.com/blog/post-556/%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84-%D8%A2%D8%B1%D8%B2%D9%88%D9%87%D8%A7-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%A2%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D9%85%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF «شاه دو شمشیره کابل آرزوها را برآورده می‌کند»، وب‌سایت ایران هتل.]</ref>  در سقف آن از چوب‌های مخصوصی استفاده شده که موقع ورود به مسجد، انسان را به خود جذب می‌کند.<ref> [https://atis.af/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1/ محمدی، «مسجد شاه دوشمشیر، مسجدی با سقف‌های آبی و دیوارهای زردرنگ»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان (Atis).]</ref>   در سمت راست ورودی مسجد تابلویی نصب است که آیۀ ۷۷ سورۀ حج و تاریخ بازسازی آن نوشته شده است.<ref>[http://afghanistanefarda.blogfa.com/post/152 محمود، «مسجد شاه دوشمشیره، اولین مسجد مسلمانان در کابل»، وبلاگ افغانستان فردا]؛ [https://atis.af/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1/ محمدی، «مسجد شاه دوشمشیر، مسجدی با سقف‌های آبی و دیوارهای زردرنگ»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان (Atis).]</ref>

===مرمت و بازسازی مسجد شاه دو شمشیره===
این مسجد در ابتدا فقط یک چهار دیواری کوچک و ابتدایی داشت<ref>[https://km.gov.af/368/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%87-%D8%B9 «مسجد جامع شاه دوشمشیره»، وب‌سایت کابل‌شاروالی.]</ref>  که چندین مرتبه تعمیر و بازسازی شد. نخستین‌بار، این مسجد، توسط نصیرالدین همایون پسر شاه بابر (۱۵۰۸–۱۵۵۶م) تعمیر شد. در  سال ۱۱۲۶ش نیز وقتی احمدشاه وارد کابل می‌شود پس از خواندن نماز در این مسجد، به سردار جهان‌خان توصیه کرد این مسجد را توسعه دهد.<ref> [http://afghanistanefarda.blogfa.com/post/152 محمود، «مسجد شاه دوشمشیره، اولین مسجد مسلمانان در کابل»، وبلاگ افغانستان فردا.]</ref>  

ساختمان مسجد با سبک فعلی به‌ درخواست مادر شاه امان‌الله (۱۸۹۲ –۱۹۶۰م) و هزینۀ شخصی او به مبلغ صد لَکْ یا لگْ (صد هزار) روپیه در سال ۱۳۰۶ش با کمک مهندسان ترکیه‌ای<ref> [http://afghanistanefarda.blogfa.com/post/152 محمود، «مسجد شاه دوشمشیره، اولین مسجد مسلمانان در کابل»، وبلاگ افغانستان فردا.]</ref> در دو طبقه بازسازی شد. چون مبلغ مذکور در آن‌ زمان پول زیادی بود مردم کابل تا مدت‌ها از آن به‌نام مسجد «لَکی» یاد می‌کردند.<ref>[http://www.afghan-german.net/upload/Tahlilha_PDF/gohgadai_a_massjede_shahe_2_shamshira.pdf کهگداری، «مسجد شاه دوشمشیره و پیامد‌های آن»، وب‌سایت افغان جرمن آنلاین.]</ref> با گذشت سالیان متمادی و چندین دهه جنگ‌ در کابل، قسمت‌هایی از این مسجد آسیب دیده است. 

در ۱۳۹۸ش اشرف غنی، رئیس‌جمهور وقت افغانستان، دستور به بازسازی این مسجد داد که شرکت خصوصی «انکشاف ملی» بازسازی آن را بر عهده گرفت. این شرکت، بازسازی مسجد را طی دو سال زیر نظر وزارت شهرسازی و اراضی، در ماه ثور (اردیبهشت) سال ۱۴۰۰ش به اتمام رساند.<ref>نصیری، [https://w.mudl.gov.af/index.php/dr/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%87-%D9%86%DA%AF%DB%8C%D9%86-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84-%D8%A8%D9%87-%D8%A8%D9%87%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B3%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D8%B4%D8%AF «مسجد شاه دوشمشیره (نگین شهر کابل) به بهره‌برداری سپرده شد»، وب‌سایت وزارت شهرسازی و اراضی.]</ref>

===کارکردهای مسجد شاه دو شمشیره===
این مسجد از قدیم‌الایام تا کنون مورد توجه مردم کابل بوده است. نمازهای عید فطر و قربان و نیز نماز جمعه در آن برگزار می‌شود.<ref>[https://atlaspress.af/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%87/ «مسجد شاه دوشمشیره»، خبرگزاری اطلس]؛ [https://atis.af/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1/ محمدی، «مسجد شاه دوشمشیر، مسجدی با سقف‌های آبی و دیوارهای زردرنگ»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان (Atis).]</ref>  علاوه بر آن، روزهای چهارشنبه جمعیت زیادی از مردم عادی، بیماران، زنان و نیازمندان به این مسجد آمده و برای برآورده شدن حاجات خود دعا خوانده و نذر می‌کنند که اگر حاجات آنها برآورده شود به کبوتران اطراف مسجد دانه و گندم بدهند.<ref> [https://www.iranhotelonline.com/blog/post-556/%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84-%D8%A2%D8%B1%D8%B2%D9%88%D9%87%D8%A7-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%A2%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D9%85%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF «شاه دو شمشیره کابل آرزوها را برآورده می‌کند»، وب‌سایت ایران هتل.]</ref>  عکس این مسجد در اسکناس‌های ۵۰ افغانی در افغانستان چاپ شده است. 

===جاذبه‌های گردشگری مسجد شاه دو شمشیره===
قرار گرفتن مسجد در یک مکان پرتردد، کنار رودخانۀ کابل، نمای زیبا، باستانی و تاریخی بودن زیارتگاه آن و وجود کبوتران رنگارنگ که بر زمين یا بر گرد گنبد در حال پرواز هستند، باعث می‌شود هر گردشگری که به کابل بیاید از این مسجد دیدن کند.<ref>[https://atis.af/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1/ محمدی، «مسجد شاه دوشمشیر، مسجدی با سقف‌های آبی و دیوارهای زردرنگ»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان (Atis).]</ref> همچنین بازارهای محلی کوچک و بزرگ در اطراف مسجد وجود دارد که انواع قالیچه‌های دست‌بافت، کیف‌های دست‌ساز چرم طبیعی و محصولاتی ساخته شده با پوست گوسفند، لباس‌های محلی و وسائل باستانی در آنها به‌فروش رسیده و گردشگران داخلی و خارجی را به خود جذب می‌کنند.<ref> [https://www.iranhotelonline.com/blog/post-556/%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84-%D8%A2%D8%B1%D8%B2%D9%88%D9%87%D8%A7-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%A2%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D9%85%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF «شاه دو شمشیره کابل آرزوها را برآورده می‌کند»، وب‌سایت ایران هتل.]</ref>

==مسجد جامع پل‌خشتی کابل==
مسجد جامع پل خشتی یکی از بزرگ‌ترین و تاریخی‌ترین مساجد شهر کابل است که گنبد و مناره‌های آن پیش از ساخت ساختمان‌های مرتفع جدید، از بیشتر نقاط شهر قابل مشاهده بود. این مسجد دارای پیشینه تاریخی غنی و روایت‌های متعدد است.

===نام‌گذاری مسجد پل‌خشتی===
این مسجد به نام‌های «مسجد نورالاسلام» و «مسجد لب دریا» نیز شناخته می‌شود. وجه تسمیه پل خشتی به‌دلیل ساخت پلی از خشت در مجاورت مسجد بر روی رودخانه کابل بوده است.<ref>[https://www.mizanonline.ir/fa/news/134995/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D9%BE%D9%84-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%86%DA%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B4%D8%AA%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84 «مسجد جامع پل خشتی نگینی بر انگشتری کابل»، خبرگزاری میزان.]</ref>

===تاریخچه مسجد پل‌خشتی===
بر اساس روایت‌های شفاهی، محل کنونی مسجد عبادتگاه  سلیمان پیامبر بوده که حدود سه هزار سال قدمت دارد. پس از فتح کابل توسط مسلمانان، سنگ بنای اولیه مسجد در کنار رودخانه کابل نهاده شد. این مسجد پس از مسجد شاه دوشمشیره، دومین مسجد بزرگ ساخته شده در کابل محسوب می‌شود.

===موقعیت جغرافیایی  مسجد پل‌خشتی===
مسجد در مرکز شهر کابل واقع شده و توسط گذرهای تاریخی مانند چهارچته، گذر قصاب کوچه، گذر کتابفروشی و مرادخانی احاطه شده است. همچنین بازارهای معروفی چون سرای شازده و طلافروشی‌های اطراف میدان کابل در مجاورت آن قرار دارند.

===معماری مسجد پل‌خشتی===
مسجد کنونی دارای مناره‌ای به ارتفاع ۶۲ متر و گنبدی سبزرنگ با ۱۸ متر ارتفاع از سطح زمین است. ساختمان مسجد با سنگ مرمر نماکاری شده و گنبد آن با کاشی‌های آبی و سبز تزئین گردیده است. مسجد ظرفیت پذیرش سه هزار نمازگزار را دارد و دارای سیستم‌های پیشرفته صوتی، آبرسانی و روشنایی است.

===کارکردها مسجد پل‌خشتی===
این مسجد علاوه بر کاربرد عبادی، دارای مدرسه‌ای برای اطفال نوآموز بوده و در طول تاریخ میزبان مراسم مذهبی و اجتماعی مختلفی بوده است. مسجد دارای امکاناتی شامل سقاخانه، وضوخانه و سیستم روشنایی با ۷۰ چراغ آویز بلوری است.<ref>[https://www.shabestan.news/news/1169599/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D9%BE%D9%84-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84-%D9%86%DA%AF%DB%8C%D9%86-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B9%DA%A9%D8%B3 «مسجد پل خشتی کابل، نگین معماری اسلامی در افغانستان+عکس»، خبرگزاری شبستان.]</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==

*آثار باستانی افغانستان، بهبودی، مرتضی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان، 1392ش.
*آشنایی با مسجد جامع 5 هزار ساله هرات، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۹۶ش.
*آغاز دو پروژۀ بازسازی در مسجد جامع بزرگ هرات، وب‌سایت ماندگار روزنامه صبح افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۲۶ حمل (فروردین) ۱۳۹۳ش.
*افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، عظیمی، محمدعظیم، کابل، الهدی، 1390ش.
*افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، عظیمی، محمدعظیم، کابل، الهدی، ۱۳۹۰ش.
*آثار هرات، خلیلی،‌ خلیل‌الله، هرات، مطبعه فخریه سلجوقی ۱۳۰۹ش.
*آبدات نفیسه هرات، گویا اعتمادی، سرور، کابل، انجمن تاریخ، ۱۳۴۳ش.
*پویان، رسول، جغرافیۀ عمومی هرات، مشهد، ترانه، ۱۳۸۸ش.
*تاریخچه مسجد عیدگاه در کابل، زارع، بابک، در وب‌سایت تاریخِ ما تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1398ش.
*توحیدی، صدیق‌الله، شاه‌ دوشمشیره، در دایرةالمعارف آریانا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۸۸ش.
*خلیلی،‌ خلیل‌الله، آثار هرات، هرات، مطبعه فخریه سلجوقی ۱۳۰۹ش.
*رهنما، مهسا، «مسجد جامع عیدگاه افغانستان»، وب‌سایت سفیران سفر، تاریخ بازدید: 25 آبان 1401ش.
*سیرت، فضل‌الرحمن، «شمار سیاحین مسجد شاه دو شمشیره کابل افزایش یافته است»، وب‌سایت تلویزیون صدای صلح، تاریخ درج مطلب: ۱ جولای ۲۰۲۲م.
*شاه دو شمشیره کابل آرزوها را برآورده می‌کند، وب‌سایت ایران هتل، تاریخ درج مطلب: ۳ آبان ۱۳۹۷ش.
*عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، الهدی، 1390ش.
*فدائیان، مجید، هرات دیروز، امروز، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۸۵ش.
*کهگداری، عزیز، «مسجد شاه دوشمشیره و پیامد‌های آن»،‌ وب‌سایت افغان جرمن آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ آگوست ۲۰۱۵م.
*«مسجد‌‌‌‌ پل خشتی کابل، نگین معماری اسلامی در افغانستان+عکس»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
*مسجد جامع بزرگ شهر هرات، وب‌سایت دوربین دانشنامه هرات، تاریخ درج مطلب: ۶ مارس ۲۰۱۸م.
*«مسجد جامع پل خشتی نگینی بر انگشتری کابل»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۳ فروردین ۱۳۹۵ش.
*مسجد جامع هرات، اوج هنر معماری اسلامی در افغانستان، وب‌سایت تبیان، تاریخ انتشار: ۱۵ آذر ۱۳۹۵ش.
*مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۱۴ فروردین ۱۴۰۱ش.
*مسجد جامع هرات، وب‌سایت مصلای امام خمینی تهران، تاریخ درج مطلب: ۲ تیر ۱۳۹۶ش.
*مسجد جامع شاه دوشمشیره، وب‌سایت شهرداری کابل، تاریخ درج مطلب: ۲۰ آذر ۱۴۰۱ش.
*مسجد شاه دوشمشیره اولین و قدیمی‌ترین مسجد در کابل، وب‌سایت گردش‌بان، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۴۰۰ش
*مسجد شاه دوشمشیره، خبرگزاری اطلس، تاریخ درج مطلب: ۵ حوت(اسفند) ۱۳۹۹ش.
*مسجد عیدگاه، مسجد سیاسی کابل، کابل شاروالی، وب‌سایت شاروالی کابل، تاریخ بازدید: 23 آبان 1401ش.
*محمدی، احمد، «مسجد جامع هرات، مسجد آبی»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان (Atis)، تاریخ درج مطلب: ۲ قوس (آذر) ۱۳۹۶ش.
*محمدی، احمد، «مسجد شاه دوشمشیر، مسجدی با سقف‌های آبی و دیوارهای زردرنگ»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان (Atis)، تاریخ درج مطلب: ۱۸ جدی (بهمن) ۱۳۹۶ش.
*محمود، شاه محمود، «مسجد شاه دوشمشیره، اولین مسجد مسلمانان در کابل»، وبلاگ افغانستان فردا، تاریخ درج مطلب: ۷ تیر ۱۳۹۲ش.
*نصیری، «مسجد شاه دوشمشیره (نگین شهر کابل) به بهره‌برداری سپرده شد»، وب‌سایت وزارت شهرسازی و اراضی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ خرداد ۱۴۰۰ش.
*نظری، سمیه، «مسجد عیدگاه کابل»، در وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان(atis)، تاریخ بارگذاری: 23 حوت 1396ش.
*نوری‌زاده قمصری، سمانه، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۴۰۰ش.

*"At least 5 civilians were killed in the deadliest attack on Kabul since the U.S. exit", npr, updated: 3 october 2021.
*“Id Gah Mosque”, ARCHNET, last visited: 14 November 2022.
*“Id Gah Mosque”, budowle, last visited: 14 November 2022.
*“Id Gah Mosque”, Kabul, GPSMYCITY, last visited: 14 November 2022.
*“Id Gah Mosque”, tourist link, last visited: 14 November 2022.
*“Kabul”, LETUS EXPLORE, last visited: 15 November 2022.
*"What do you know about Kabul Eidgah Mosque?", PIXSTORY, ast visited: 14 November 2022.