در حال ویرایش پیش‌نویس:زیارتگاه‌های افغانستان


'''<big>زیارتگاه سخی</big>'''؛ از اماکن مقدس در شهر کابل که به امام علی منسوب است.

زیارتگاه سخی واقع در منطقۀ «کارته‌سخی» [[کابل]] و دامنۀ کوه علی‌آباد است که مدتی خرقۀ منتسب به [[پیامبر]] در مسیر انتقال به [[قندهار]] در آن نگهداری می‌شد و پس از آن تبدیل به زیارتگاهی برای [[شیعیان]] و [[اهل سنت]] شد.

== تاریخچه ==
قدمت این مکان به دوران احمدشاه ابدالی باز می‌گردد. طبق دستور احمدشاه، خرقۀ منتسب به [[پیامبر]] را از فیض‌آباد بدخشان به‌سمت قندهار آوردند.<ref>[https://maskanyab.af/ziarat-e-sakhi-kabul/ Ziarat-e Sakhi (Shrine place) -Kabul Afghanistan", maskanyab.]</ref>  این خرقه بین سال‌های 1109 تا 1181ق در فیض‌آباد بدخشان بوده است.<ref>وکیلی پوپلزائی، عزیزالدین، تاریخ خرقه شریفه قندهار، 1367ش، ص18.</ref>  در مسیر، صوفیانِ حامل خرقه مدتی در کارته‌سخی کابل (محل فعلی زیارت سخی) استراحت کردند. به‌روایت تاریخ، صوفیان دو شب متوالی [[حضرت علی]] را در خواب می‌بینند که در این محل نماز می‌خواند. پس از بازگویی خواب برای شاه، او دستور می‌دهد که در این منطقه زیارتگاهی بسازند که زیارت سخی شاه مردان نامیده شد.<ref>"[https://maskanyab.af/ziarat-e-sakhi-kabul/ Ziarat-e Sakhi (Shrine place) -Kabul Afghanistan", maskanyab.]</ref>  در منابع، سال انتقال خرقه 1180ق و 1182ق آمده است و مدت زمانی که خرقه در محل زیارت سخی کنونی نگهداری شده نیز از 8 ماه تا 40 روز ذکر شده است.<ref>[https://fa.alkawthartv.ir/news/274874 «زیارتگاه سَخی شاه مردان کجاست؟»، الکوثر فارسی.]</ref>

== موقعیت جغرافیایی ==
زیارتگاه سخی شاه‌مردان، معروف به زیارت سخی واقع در کارتۀ سخی کابل و دامنۀ کوه علی‌آباد است.<ref>[https://abadis.ir/fatofa/%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B3%D8%AE%DB%8C/ زیارتگاه سخی»، آبادیس.]</ref>  این زیارتگاه، از غرب با دانشگاه [[کابل]]، بیمارستان علی‌آباد و حسینیۀ عرفان و از جنوب با مسجد امام علی همسایگی دارد. در ضلع غربی و جنوبی زیارتگاه نیز قبرستان است.<ref>[https://fa.alkawthartv.ir/news/274874 «زیارتگاه سَخی شاه مردان کجاست؟»، الکوثر فارسی.]</ref>  بیرون محوطه، در تپۀ سلام، مسجد و مدرسۀ محمدیه قرار داشته که توسط سید سرور واعظ بهسودی در کنار مسجد محمدیه ساخته شده است.<ref>بختیاری، شیعیان افغانستان، 1385ش، ص385.</ref>

== نام‌گذاری ==
«سخی» لقب امام علی در بین مردم [[افغانستان]] است که وجه تسمیۀ آن نیز گشاده‌دستی فراوان امام نسبت به مردم بوده است.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%AD%D8%AC%D8%AA_%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84%DB%8C?hilight=%D8%B3%D8%AE%DB%8C «سید علی‌احمد حجت کابلی»، ویکی فقه.]</ref>

== کتیبه و آرامگاه ==
در قبرستانِ زیارتگاه افرادی همچون سید علی‌احمد حجت، حیات بیگم مادر امان‌الله خان، سید سرور واعظ بهسودی و برخی دیگر از شهدای دوران کمونیست‌ها و حملات انتحاری مدفون هستند.<ref>[https://fa.alkawthartv.ir/news/274874 «زیارتگاه سَخی شاه مردان کجاست؟»، الکوثر فارسی.]</ref>  داخل زیارتگاه نیز کتیبه‌ای قرار داده شده که تاریخچۀ زیارتگاه در آن نوشته شده است.<ref>[https://fa.alkawthartv.ir/news/274874 «زیارتگاه سَخی شاه مردان کجاست؟»، الکوثر فارسی.]</ref>

== معماری ==
مساحت این بنای مذهبی، در حدود 10000 مترمربع بوده و دارای سه راه خروجی و یک حیاط بزرگ است.<ref>[https://maskanyab.af/ziarat-e-sakhi-kabul/ Ziarat-e Sakhi (Shrine place) -Kabul Afghanistan", maskanyab.]</ref>  حرم با کاشی‌های لعاب‌دار به سبک ایرانی نئوصفوی تزئین شده است.<ref>[https://www.wikiwand.com/en/Sakhi_Shrine "Sakhi Shrine", wikiwand.]</ref>  بنای زیارتگاه متشکل از دو اتاق متصل بوده و هر اتاق دارای گنبد نقره است.<ref>خامه‌یار، آثار منسوب به پیامبر خدا در افغانستان، 1392ش، ص53.</ref>

== مرمت و بازسازی ==
پس از اعلام استقلال [[افغانستان]] از بریتانیا توسط امان‌الله خان در سال 1919م، حیات بیگم، مادر شاه، گنبد دیگری در کنار گنبد قبلی ساخت. بعدها سید علی‌احمد حجت گنبدهای بیشتری را در این زیارتگاه، ساخت. در حال حاضر، این حرم شش گنبد دارد.<ref>.[https://maskanyab.af/ziarat-e-sakhi-kabul/ "Ziarat-e Sakhi (Shrine place) -Kabul Afghanistan", maskanyab.]</ref>

== سنگ ذوالفقار ==
حاملان خرقه دو شب متوالی امام علی را در خواب می‌بینند که در این مکان شمشیر را بر سنگی گذاشته و نماز می‌خواند.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/12/03/661089/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AE%D8%A8%D8%B1%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%AA%D8%B3%D9%86%DB%8C%D9%85-%D8%A7%D8%B2-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%88%D9%81-%D8%B3%D8%AE%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84 روایت‌نگاری خبرنگار تسنیم از زیارتگاه معروف «سخی» در کابل»، خبرگزاری تسنیم.]</ref>  این سنگ که در دیوار شمالی زیارتگاه قرار دارد،<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/87449/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B3%D8%AE%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84-%D8%B9%DA%A9%D8%B3 هاشمی، «نگاهی به تاریخچه زیارتگاه سخی در کابل+عکس»، شهرآرا نیوز.]</ref>  سنگ ذوالفقار نام گرفته است.<ref>[https://fa.alkawthartv.ir/news/274874 «زیارتگاه سَخی شاه مردان کجاست؟»، الکوثر فارسی.]</ref>

== کارکرد ==

# مراسم برافراشتن جهندۀ سخی؛ در نوروز هر سال پرچمی در این مکان برافراشته می‌شود و تا چهل روز در اهتزاز است. طی این مراسم یک عالم [[شیعه]] و یک عالم [[اهل سنت|سنی]] سخنرانی کرده و افراد حکومتی نیز در این مراسم حضور دارند.<ref>[https://fa.alkawthartv.ir/news/274874 «زیارتگاه سَخی شاه مردان کجاست؟»، الکوثر فارسی.]</ref>
# زیارتگاه اهل سنت و شیعیان؛ این زیارتگاه منحصر به [[شیعیان]] نیست، بلکه [[اهل سنت]] نیز از اطراف کشور به این زیارتگاه می‌آیند.<ref>[https://www.yjc.news/fa/news/7906111/%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B3%D8%AE%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84-%D8%B1%D8%A7-%D9%85%D8%B3%D8%AF%D9%88%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%AF «طالبان «زیارتگاه سخی» در کابل را مسدود کرد»، باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>  در سال 1400ش زمانی‌که طالبان برای بار دوم کابل را گرفت، برای مدتی، درهای ورودی زیارتگاه را به بهانۀ شرک بودن زیارت، بستند.<ref>[https://www.seratnews.com/fa/news/572286/%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B3%D8%AE%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84-%D8%B1%D8%A7-%D9%85%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B9-%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%D8%B9%DA%A9%D8%B3 «طالبان ورود به زیارتگاه سخی در کابل را ممنوع کرد + عکس»، پایگاه خبری تحلیلی صراط.]</ref>

== موقوفات ==
از سال 1182ق در کابل روزانه پنجاه مَن نان پخته و میان فقراء و مساکین از طرف دربار، وقف خرقۀ شریف شده بود. برای علمای حاضر در زیارتگاه نیز مواجبی پرداخت می‌شد.<ref>وکیلی پوپلزائی، عزیزالدین، تاریخ خرقه شریفه قندهار، 1367ش، ص56-55.</ref>

== حادثه‌های تروریستی ==

# حملۀ تروریستی شب عاشورای 1395ش: در این حادثه، تروریست‌ها وارد محوطۀ زیارتگاه شده و افراد حاضر را هدف گلوله قرار دادند. سپس به‌سمت داخل رفته، افراد را گروگان گرفته و عدۀ زیادی را به شهادت رساندند.<ref>[http://www.jomhornews.com/fa/news/85917/print/ «حمله تروریستی و گروگانگیری در کارته‌سخی و کارته چهار با کشته‌شدن همه تروریست‌ها پایان یافت»، خبرگزاری جمهور.]</ref>  ارگ ریاست‌جمهوری این حمله را محکوم کرد.<ref>[https://khabarnama.net/blog/1395/07/21/terrorist-attack-on-shia-afghans-in-kabul/ جعفری، «حمله تروریستی کابل؛ ۶۰ کشته و زخمی در حمله برعزاداران عاشورا در کابل»، خبرنما.]</ref>
# دومین حمله، انفجار بمب در سال 1397ش در مسیر افرادی بود که برای شرکت در مراسم بالا بردن عَلَم به‌سمت سخی در حرکت بودند.
# در اول فروردین 1398ش نیز سه بمب در مسیر منتهی به زیارتگاه سخی منفجر شد که در جریان این حمله، 6 نفر کشته شدند.<ref>[https://fa.wikishia.net/view/%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%B3%D8%AE%DB%8C «زیارتگاه سخی»، ویکی شیعه.]</ref>

== روضه سخی ==
<big>'''روضه سخی،'''</big> بارگاه منسوب به امام علی در شمال افغانستان. 

روضۀ سخی (مسجد کبود)، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بارگاه دینی در افغانستان است که به باور اکثریت مردم آن کشور پیکر امام علی در آن محل دفن شده است. این بارگاه تاریخی مورد توجه و مراجعۀ عموم مردم افغانستان و برخی از کشورهای همسایه و محل برگزاری برخی از مراسمات دینی و ملی، از جمله جشن سنتی و رسمی عید نوروز در افغانستان است.

== نام‌گذاری ==
بارگاه منسوب به حضرت علی در شهر مزارشریف به «روضۀ سخی»، «بارگاه شاه ولایت»، «روضۀ شریف»، «مزار شاه مردان» و «مسجد کبود» شهرت دارد. این بارگاه با توجه به آیۀ ولایت<ref>سورۀ مائده، آیه 55.</ref>  به «روضۀ سخی» و «بارگاه شاه ولایت» شهرت دارد. سخی از القاب ویژه و مشهور امام علی در افغانستان است. از جهت قداست و احترام ویژۀ مردم افغانستان به حضرت علی آن بارگاه به «روضۀ شریف» مشهور است و با توجه به جریان فداکاری امام علی و خوابیدن او به جای پیامبر اسلام در زمان هجرت، فتح خیبر، جنگ احزاب و دیگر جریانات تاریخ اسلام، «شاه مردان» از صفات مورد توجه مردم افغانستان در ارتباط با امام علی و تکیه‌کلام بسیاری از مردم است که آن را فقط مختص وی می‌دانند. به‌جهت رنگ آبی بارگاه و مسجد روضه، بارگاه حضرت «مسجد کبود» نیز خوانده می‌شود. شهر مزارشریف نیز که در جای قریۀ «خواجۀ خیران» سابق بنا شده، به‌دلیل وجود این بارگاه به «مزارشریف» مشهور شده است.<ref>خلیق، ساحه‌های باستانی و بناهای تاریخی بلخ، 1394ش، ص203؛ انصاری، انکشاف امروزی شهر مزار‌شریف، ۱۳۷۳ش، ص4؛ خلیق، «روضۀ شریف»، 1387ش، ص62.</ref>

== پیشینه ==
بر اساس برخی منابع، ابومسلم بعد از قیام در 129ق و تصرف خراسان، پیامی به امام صادق  فرستاد تا خلافت را به او واگذارد. آن حضرت قبول نکرد، اما از ابومسلم خواست تابوت امام علی را از کوفه به خراسان منتقل کند. به دستو ابومسلم جمعی از عیاران او تابوت امام علی را از کوفه به بلخ بردند و آن را در قریۀ «خواجه خیران» و در محلی مشهور به «تل علی» دفن کردند و لوحی نیز بر آن نهادند.<ref>لاری، تاریخچۀ مزار‌شریف، 1349ش، ص26.</ref>  اولین‌بار ابوسعید هروی در کتاب «رحلة ‌الهرویه» در قرن سوم هجری از مرقد حضرت علی در بلخ یاد کرده است.<ref>حبیبی، «مجمع‌الغرایب و مطالب خواندنی آن»، 1335ش، ص363.</ref>  بعد از او ابوالحسن هروی متوفی 611ق در کتاب «الاشارات الی معرفة ‌الزیارات» از این مزار نام برده است.<ref>هروی، الاشارات الی معرفة‌الزیارات، ۱۴۲۳ق، ص77؛ غرناطی، تحفةالالباب و نخبةالاعجاب، ۱۴۱۳ق. ص162.</ref>  معین‌الدین اسفزاری نیز در حدود 898ق از مرقد علی در بلخ یاد کرده است.<ref>اسفزاری، روضات الجنات في أوصاف مدينة هرات، ج1، 1338ش، ص160.</ref>  سلطان‌محمد بن درویش بلخی در کتاب «مجمع‌الغرایب» در حدود 934ق به معرفی این مرقد پرداخته است.<ref>حبیبی، «روضۀ سخی»، 1340ش، ص42.</ref>  بر اساس برخی از منابع اولین مرتبه در 530ق و در دوران حکومت سلطان ابوحارث سنجر بن ملکشاه سلجوقی با شهادت 400 نفر از علما، سادات و مشایخ منطقه نزد احمد قماچ والی بلخ مبنی بر وجود مرقد امام علی در آن ناحیه، محل مورد نظر حفاری و لوحه سنگی منقوش به عبارت «هذا ولی الله علی اسدالله اخ رسول‌الله» از آنجا به‌دست آمد و به دستور سلطان سنجر عمارتی بر آن ساخته شد. این عمارت در حملۀ مغول در 617ق قمری تخریب شد. در دورۀ سلطان‌حسین بایقرا در 859ق منطقه دوباره حفاری و لوحه سنگی به دست آمد که «هذا قبر اسدالله الغالب اخ رسول‌الله علی ولی‌الله». چون خبر به سلطان‌حسین رسید، او عازم بلخ شد در حالی‌که زمزمه می‌کرد:

بر درت آمد گدای بینوا سلطان‌حسین

رحم کن بر حال این مشتاق ای شاه کرام

سلطان‌حسین با حضور در بلخ گنبد و بارگاهی بر آن مرقد بنا کرد. او همچنین جویی از رودخانۀ مشهور بلخ‌آب که بلخ را مشروب می‌سازد<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ص196.</ref>  به خواجه‌خیران کشید که به«نهر شاهی» مشهور شد و تولیت بارگاه را به سید تاج‌الدین اندخویی واگذار کرد.<ref>خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد‌البشر، ۱۳۸۰ش، ج4، ص172؛ گوگه‌دی، تاریخچه مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص35.</ref>

== روایت شیعی ==
بیشتر روایات مذهبی شیعی بیانگر وجود مرقد حضرت علی در نجف<ref>امین، اعیان‌الشیعه، 1403ق، ج1، ص530.</ref>  و روایات تاریخی مؤید وجود آن بارگاه در مزارشریف است. با توجه به این منابع روایی، شیعیان افغانستان همانند دیگر شیعیان جهان معتقد به وجود بارگاه آن حضرت در نجف هستند، اما عموم مردم افغانستان با توجه به منابع تاریخی به بودن مرقد امام علی در مزارشریف باور محکمی دارند.<ref>امین، اعیان‌الشیعه، 1403ق، ج1، ص530.</ref>

== موقعیت ==
روضۀ سخی در مرکز شهر مزارشریف و در 22 کیلومتری شرق شهر باستانی بلخ قرار دارد و چهار خیابان اصلی شهر و مراکز مهم تجاری، اداری، سیاسی و اقتصادی شهر در چهار سمت آن روضه واقع شده‌اند.<ref>خلیق، ساحه‌های باستانی و بناهای تاریخی بلخ، 1394ش، ص203.</ref>

== توسعه ==
حاکمان ازبیک و بارکزایی بناهای جدیدی بر روضه افزودند، از جمله عبدالمؤمن خان اوزبیک (یازدهمین امیر شیبانی) گنبدی بر آن ساخت. ولی‌محمد خان (دومین امیر دودمان جانی) نیز دستور به ساخت چهار باغ به مساحت ۱۰۰ جریب زمین در اطراف روضه داد که دارای ۱۸ چمن بود و جاده‌ای بین بلخ و روضه کشید. سبحان قلی‌خان حاکم بلخ (1091ق) این جاده را ترمیم کرد و دو طرف آن را درخت کاشت. او همچنین چهار دروازۀ قاسم‌خانی (شرقی)، منظرگاه (غربی)، بهاءالدین (جنوبی) و چهارباغ (شمالی) را با دو گلدسته در چهار سوی بارگاه ساخت. به سفارش شیرعلی خان (1278ق) محمدعَلَم حاکم بلخ دو گنبد پوششی روی دو گنبد مرقد ساخت و مسجدی در سمت قبله بنا کرد. امیر عبدالرحمن خان نیز تعمیراتی در روضه انجام داد. محمد ظاهرشاه نیز در 1319ش تزییناتی در ایوان مرقد صورت داد.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص54.</ref>

== معماری ==
گنبد اصلی به ارتفاع حدود 150 سانتی‌مترو پهنای 046/4 متر مربع با رواق‌های متعدد احاطه شده است. برای حفاظت از گنبدها بر روی هر کدام گنبد دیگری ساخته‌اند که گنبد دوم به‌نام آستانه یا گنبد مسجد جامع معروف است. در زمان ولی‌محمد‌خان (دومین پادشاه اشترخانی) چهارباغی به وسعت یک‌صد جریب در اطراف روضه ساخته شد که در شمال آن برکه‌ای 60 در 60 سانتی‌متر بنام «حوض سران» توسط چهارده درخت چنار بزرگ احاطه شده بود.<ref>خلیق، ساحه‌های باستانی و بناهای تاریخی بلخ، 1394ش، ص203.</ref>  به دستور سلطان‌حسین بایقرا مأمورین روضه وظیفه داشتند هر ساله دیوارهای مرقد را با گچ و عطر سفید معطر کنند که این فرمان تا زمان شیرعلی خان انجام می‌شد. شیرعلی خان دستور به کاشی‌کاری دیوارها داد. کاشی‌کاری‌ روضه از دوره شیرعلی خان در ۱۲۸۷ش توسط استاد سمیع سمرقندی آغاز شد و بعد از او نیز ادامه یافت. او در تزیین بنا از 700 نوع کاشی استفاده کرد. سقف و پیزارۀ گنبد حرم، گنبد خانقاه و رواق‌ها از درون توسط اسلم‌خان کابلی و علم‌خان غزنوی مینیاتوری، تهذیب و رنگ‌آمیزی شده است. دیوارهای مسجد از بیرون سراپا کاشی‌کاری و از درون تا پیزاره کاشی‌کاری و بقیه گچ‌بری شده و سقف بر 110 ستون بتونی کاشی‌کاری شده استوار است.<ref>خلیق، ساحه‌های باستانی و بناهای تاریخی بلخ، 1394ش، ص205.</ref>  مسجد روضه دارای یک منبر از سنگ رخام سرخ‌رنگ و محراب مقرنس‌کاری است. بخش‌های گوناگون آرامگاه و مسجد دارای کتیبه‌هایی با انواع خطوط است. مسئولیت بخش کاشی روضه از حدود 200 سال قبل به عهده قوم انصار است و اینک نیز آن قوم با حفظ شیوه‌ سنتی به کاشی‌سازی و کاشی‌کاری مشغول‌اند.<ref>انصاری، انکشاف امروزی شهر مزار‌شریف، ۱۳۷۳ش، ص4.</ref>

== بناها و آیین‌ها ==

=== کتابخانه ===
کتابخانۀ این مرقد که بین قبر محمداکبر خان و ورودی گنبد قرار دارد، در ۱۳۶۵ش تأسیس شده است. این کتابخانه علاوه‌بر کتاب‌های دینی، دارای نسخه‌های متفاوتی از قرآن است که برخی از آنها را خوش‌نویسان مشهوری نوشته‌اند. بسیاری از کتاب‌های این کتابخانه مربوط به دورۀ باختریان، کیانیان، سلجوقیان، تمیوریان و دیگر دوره‌های مختلف اسلامی و بیشتر به‌صورت خطی هستند.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص35.</ref>

=== چله‌خانه ===
در اطراف گنبد بیش از ۱۱۰ اتاق (حجره) وجود دارد که در برخی از آنها صوفیان (به‌صورت موقت یا دایم) سکونت داشته و به ذکر و عبادت مشغول بوده‌اند.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص54.</ref>

=== موزۀ اصلی و فرعی ===
موزۀ اصلی روضه شامل مجموعه‌های بسیار نفیسی است. بخشی از مجموعه‌های آن مربوط به آثار پیامبر اسلام است و از جمله ظرفی که پیامبر در آن غذا می‌خورده و کفشی که می‌پوشیده است. در این موزه همچنین از نامه‌ای نگهداری می‌شود که پیامبر اسلام برای «مقوقس» حاکم مصر فرستاده و ظرف‌هایی سفالی که نام پیامبر اسلام روی آن نوشته شده است. شمشیر «ابوبکر» از دیگر آثار ارزشمند این موزه است. همچنین تعدادی نسخۀ خطی از دورۀ اسلامی نیز در این موزه نگه‌داری می‌شود. موزۀ فرعی روضه شامل برخی از اشیا، لوازم و اجناس به‌دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسان در ولایت بلخ و هدایای مقامات داخلی وخارجی است که در داخل روضۀ شریف موقعیت دارد.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص55.</ref>

=== مدرسه علوم دینی ===
در گذشته یک مدرسۀ علوم دینی نیز در داخل روضه فعالیت داشت و تعدادی محصل مشغول فراگیری و آموزش علوم دینی بودند. امروزه این افراد به خارج از روضه منتقل شده‌اند.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص65</ref>

=== دار‌الحُفّاظ ===
دار‌الحُفّاظ از زمان عبدالرحمن، برای تربیت حافظان قرآن بنیان گذاشته شده است و در طبقۀ دوم مرقد قرار دارد.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص35</ref>

=== لنگرخانه ===
لنگرخانه با هدف تغذیه زوار و خادمان روضه توسط عبدالرحمان تأسیس شد. اکنون دو دیگ چدنی از این آشپزخانه در محوطه مرقد وجود دارد.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص55</ref>

=== سلام‌نامه ===
امیر عبدالرحمن خان در 1267ش پس از تصرف ترکستان (ولایات شمالی افغانستان فعلی) به مزارشریف آمد و هنگام ورود به روضه عباراتی را به زبان آورد. سپس دستور داد آنها را به‌نام «سلام‌نامه» بر لوحی نوشته و بر دیوار ورودی مرقد نصب کنند تا زائران بخوانند.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص35</ref>

=== مسجد روضه ===
در 1336ش غلام‌رسول خان پرماج حاکم بلخ مسجدی با ظرفیت 2500 نمازگزار در کنار روضه ساخت. در این اواخر مقامات محلی با تخریب آن مسجد قدیمی به جای آن مسجد بزرگی ساخته‌اند که 4500 متر مربع مساحت و  گنجایش 7500 نمازگزار را دارد.<ref>عظیمی، آشنایی با بناهای تاریخی افغانستان، 1389ش، ص237.</ref>

=== عَلَم ===
علم سخی لولۀ آهنی بسیار بلندی است که در صحن مرقد قرار دارد. در آخر سال با بستن پارچه‌های سبز‌رنگ دست‌دوزی شده آن را تزیین می‌کنند. روز اول نوروز آن را می‌افرازند. چهل روز بعد علم را طی مراسم خاصی پایین می‌آورند. علم سخی در سمت قبلۀ روضۀ شریف قرار دارد که بر سر در آن شعری از عبدالرحمن جامی حک شده است.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص۵۵.</ref>

=== دیگ بزرگ ===
دیگ بزرگی در ورودی روضه قرار دارد که حدود 200 سال قبل آن را از بخارا به مزارشریف آورده‌اند و یا  اهالی بخارا آن را ساخته‌اند. در قدیم در بین این دیگ شربت تهیه شده و به زوار داده می‌شد. در شرایط فعلی مردم درون آن دیگ نذورات خود را می‌ریزند.<ref>انصاری، انکشاف امروزی شهر مزار‌شریف، ۱۳۷۳ش، ص4.</ref>

== ساختار اداری ==
ادارۀ روضه ابتدا زیر نظر وزارت اطلاعات و کلتور (فرهنگ) بود و سپس به وزارت حج و اوقاف منتقل شد. بخش‌های اداری روضه شامل ریاست، مدیریت اداری، مدیریت فنی، مدیریت مالی و مدیریت فرهنگی است.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص56.</ref>  بیش از 50 نفر شامل 11 باغبان، 11 خدمه، 11 فراش، 6 خادم و صفاکار، یک رئیس و یک معاون در بخش مالی و اداری، سه نفر در بخش موزه و تعلیم و تربیت از سوی وزارت حج و اوقاف در این مکان مشغول کار هستند. یک پاسگاه پلیس نیز مسئول تأمین امنیت روضه است.<ref>خلیق، «روضۀ شریف»، بلخ امروز، 1387ش، ص35.</ref>

== موقوفات ==
از زمان بنای روضۀ شریف، زمین‌ها و بناهایی نیز برای آن وقف شده است. وسعت و مقدار وقفیات به‌مرور زمان گسترش یافت و بخش قابل توجهی از شهر مزار شریف را در برمی‌گرفت ولی قسمتی از آن به تصرف دیگران درآمد. امیر عبدالرحمان خان پس از تصرف مزارشریف در 1267ش همۀ اسناد وقف را به خزانۀ مسجد کبود سپرد و ادارۀ آن را زیر نظر خود قرار داد.<ref>عبدالرحمن، تاج التواریخ، خاطرات، 1375ش، ص128.</ref> پس از وی درصد بزرگی از زمین‌های وقفی فروخته شده یا بین فرزندان متولیان تقسیم شده است.<ref>صفا، طغیان ساکایی، روضۀ شاه ولایت‌مآب، ۱۳۸۷ش، ص۱۷.</ref>  امیر عبدالرحمان خان  نذورات و هدایای نقدی را به تعمیرات، خرید فرش و شمع، تکفین فقیران، خریدن داروهای شفاخانه مرقد و دستمزد متولی و ملاهای مرقد اختصاص داد. هدایای مالی نیز در صندوق مرقد نگه‌داری می‌شد و کسی حق تملیک و استفاده از آنها را نداشت.<ref>خلیق، «روضۀ شریف»، بلخ امروز، 1387ش، ص35.</ref>

== امکانات رفاهی ==
روضه سخی امکانات و تسهیلات خوبی برای زائران دارد. این بارگاه دارای چاه‌های آب، پارک، نماز‌خانه، 21 اتاق ، ۸ دروازۀ ورودی بیرونی و ۵ دروازۀ ورودی داخلی است.<ref>خلیق، «روضۀ شریف»، مجلۀ بلخ امروز، 1387ش، ص35.</ref>

== نمادسازی‌ها ==

=== وحدت و همگرایی مذهبی ===
مراکز دینی در افغانستان و به‌خصوص روضۀ سخی در مزارشریف از نمادهای دینی مشترک بین مذاهب مختلف اسلامی در کشور است. با توجه به اعتقاد و باور راسخ مردم افغانستان به وجود مرقد حضرت علی در مزارشریف و احترام ویژه به او به‌عنوان خلیفۀ چهارم مسلمین و ارتباط نزدیک او با پیامبر اسلام، همۀ مردم افغانستان و به‌خصوص اهل‌سنت توجه ویژه‌ای به روضه سخی دارند. ادارۀ امور، تولیت، حفاظت و مراقبت از روضۀ مبارکه نیز در دست اهل سنت است.<ref>خلیق، «روضۀ شریف»، مجلۀ بلخ امروز، 1387ش، ص32.</ref>

=== تولیدات هنری و ادبی ===
روضۀ سخی مهم‌ترین نماد تاریخی و دینی در افغانستان است. به‌همین دلیل از این نماد دینی در آثار مختلف همانند سکه‌ها، انواع اسکناس (در دوره‌های مختلف)، تمبرهای پستی و آثار نفیس تولیدی در کشور استفاده شده است. این اثر مهم دینی و تاریخی در طول تاریخ در کتاب‌ها، جراید‌، سفرنامه‌ها، آثار ادبی و هنری بازخورد زیادی داشته است. از جمله رابرت بایرون در کتاب «سفر به کرانه‌های جیحون» شرح مفصلی از آن آورده است. در بین شاعران سرودۀ عبدالرحمن جامی (شاعر قرن نهم هجری) شاید اولین نمونه باشد که بر دروازۀ جنوبی روضه حک شده است:

گویند که مرتضی علی در نجف است

در بلخ بیا ببین چه بیت‌الشرف است

جامی نه عدن گوی و نه بین‌الجبلین

خورشید یکی و نور او هر طرف است<ref>خلیق، ساحه‌های باستانی و بناهای تاریخی بلخ، 1394ش، ص203.</ref>

کتیبه دیگر از سردار احمدخان (فرزند امیر دوست‌محمد خان) در داخل گنبد حرم نصب شده است:

سر‌به‌سر گنجینۀ دل پر ز مهر حیدر است

هرکه را حب علی در دل نباشد کافر است

راست گویم با تو ای مؤمن اگر داری یقین

جانشین چارمین حضرت پیغمبر است

قطب‌الدین سیدحسین میرحاج هروی (درگذشته در 520ق) در دیوان خود قصیده‌ای دارد بسیار طولانی که این‌گونه آغاز می‌شود:

ای مرقد شریف تو را حرمت حرم

کوی تو کعبۀ عرب و قبلۀ عجم

از بهر روشنایی او مهر و ماه شمع

وز بهر سدره بوسی او پشت چرخ خم

مولانا عبدالقادر بیدل دهلوی (1056ق) غزلی دارد که در بیتی از آن چنین گفته است:

ز اقبال عرب غافل مباشید ای عجم‌زادگان

سریر اقتدار بلخ هم شاه نجف دارد

در ادبیات عامیانه و به‌خصوص موسیقی افغانستان نیز روضۀ سخی جایگاه ویژه‌ای دارد که نمونۀ مشهور آن آهنگ «ملا ممدجان» است:

بیا بریم به مزار ملا ممدجان

سیل گل لاله‌زار واوا دلبر جان<ref>خلیق، ساحه‌های باستانی و بناهای تاریخی بلخ، 1394ش، ص208.</ref>

== آداب و رسوم ==

=== میلۀ گل سرخ ===
میلۀ‌ سخی یا جشن گل‌سرخ، باشکوه‌ترین مراسم سال نو در افغانستان است که با تشریفات خاصی هر ساله در روضۀ سخی انجام می‌شود. چند روز پیش از نوروز، با مشارکت مقامات، روحانیون، تجار و اصناف مختلف بازار، کمیته‌ای برای مراسم، تشکیل می‌شود. رسته‌های زرگران، نقره‌کاران، مسگران و بزازان، هرکدام در نوسازی و تزیین در و دیوار روضۀ شریف و عَلَم شاه اولیا، سهیم می‌شوند. قبل از فرارسیدن سال نو، مردم از شهرهای مختلف راهی مزارشریف می‌شوند تا خود را به مراسم جهنده‌بالا و میلۀ گل‌سرخ برسانند. صبح روز اول حَمَل (فروردین)، مردمی که از اقصی نقاط کشور، کشورهای همسایه و حتی کشورهای اروپایی،‌ در مزارشریف جمع شده‌اند، برای برپایی مراسم جهندۀ سخی، در روضۀ شریف گردهم می‌آیند. برافراشتن علم با سخنرانی مقامات حاضر در مراسم، شلیک 21 گلولۀ توپ و به پرواز در آمدن خیل عظیمی از کبوتران سفید در میان هلهله و فریاد مردم آغاز می‌شود. لحظۀ برافراشته‌شدن علم، با دعا و خواستن حاجات از صاحب علم همراه است.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص56.</ref>

=== مراسم جهنده‌بالا ===
بزرگ‌ترین رسم در مزارشریف در ارتباط با روضۀ سخی بلند کردن علم سخی است که هر ساله در اولین روز سال انجام می‌شود. در مراسم بر افراشتن میله مردم سعی می‌کنند پارچه‌هایی را به علم ببندند.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص56.</ref>

=== مراسم نیمۀ شعبان ===
در گذشته در شب نیمۀ شعبان که به شب برات معروف است، رسم بود مردم حدود ۴۰۰۰ چراغ گِلی با فتیلۀ نخی تهیه کرده و روی دیوار رواق‌ها و اتاق‌های مرقد نصب و روشن می‌کردند.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص56.</ref>

=== پخش نذورات ===
مردم در طول ایام میله یعنی از اول نوروز تا چهل ‌روز سعی می‌کنند نذورات و خیرات خود را ادا کنند. آنان در شب و روز نوروز، نذورات نقدی خود را به صندوق روضۀ شریف تحویل می‌دهند.<ref>گوگه‌دی، تاریخچۀ مزار شاه اولیاء، ۱۳۲۵ش، ص56.</ref>

== باورهای عامیانه ==
در ارتباط با روضۀ سخی در مزارشریف باورهای زیادی به‌خصوص در بین اهل سنت وجود دارد. تمام مردم افغانستان به این روضه اعتقاد دارند و به زیارت آن می‌روند. زنان ترکمن بچه‌های بیمار خود را به زیارت و طواف روضه برده و می‌گویند: «سخی شاه مردان اوقلیم شفا وردی» یعنی ای سخی شاه مردان! فرزندم را شفا بده.<ref>گنابادی، «سفرنامۀ سلطان‌حسین تابنده»، ۱۳۳۹ش، ص25.</ref> مردم باور دارند اگر جهندۀ سخی به آسانی برافراشته شد، سال نیک و پرباری در پیش است، اما اگر جهنده به سختی در جای خودش نصب شد، سال سختی در پیش خواهد بود. مردم باور به متبرک بودن پارچه‌های میلۀ سخی دارند و سعی می‌کنند تکه‌هایی از پارچۀ دست‌دوزی شدۀ سبزرنگ را به‌عنوان تبرک بردارند. مردم اعتقاد راسخی دارند که شاه اولیا، بیماران را به‌خصوص در ایام میلۀ گل سرخ شفا می‌دهد. بسیاری از مردم بیماران خود را به امید شفا از سراسر کشور (و برخی از کشورهای همسایه) در آن ایام به روضۀ سخی می‌آورند. روضه سخی دارای کبوترخانه بزرگی است که همۀ کبوتران آن سفید هستند. زائران برای کبوترها ارزن و گندم نذر کرده و آن را در محوطۀ روضه برای کبوتران می‌ریزند. کبوتران سخی با زوار انس و الفت زیادی داشته و روی دست، سر، پا و کمر آنها نشسته و راه می‌روند.<ref>انصاری، انکشاف امروزی شهر مزار‌شریف، ۱۳۷۳ش، ص19.</ref>  مردم باور دارند که اگر کبوتر رنگی را در بین کبوتران سخی رها کنند، خود به خود رنگ آن همانند دیگر کبوتران سخی به سفید تبدیل می‌شود.<ref>عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص65؛ گنابادی، «سفرنامۀ سلطان‌حسین تابنده»، نشریۀ مجموعۀ حکمت، ۱۳۳۹ش، ص35.</ref>

'''<big>زیارت سلطان آقا</big>'''؛ از اماکن زیارتی در شهر هرات منتسب به یکی از سادات هاشمی.

زیات سلطان آقا در قسمت جنوبی شهر هرات، امروزه، یکی از اماکن زیارتی در این شهر محسوب می‌شود.

== تاریخچه ==
بر اساس منابع تاریخی، عبدالله الواحد فرزند زید، فرزند [[امام حسن مجتبی]] در حوالی سال ۸۸ق در این منطقه از شهر هرات، به [[شهادت]] رسیده و در همین مکان دفن شده است.<ref>[http://heratbastan.blogfa.com/post/7 یاری، «مزار میر عبدالواحد شهید(پدر حضرت عبدالعظیم حسنی)»، وبلاگ هرات باستان.]</ref>  عبدالله الواحد نزد مردم به میر عبدالواحد شهید و سلطان میرشهید معروف بود. امروزه مردم از او با ‌نام سلطان آقا یاد می‌کنند.<ref>حسینی، مزارت هرات، 1346ش، ص12؛ حسینی، مقصد الاقبال سلطانیه، 1351ش، ص14.</ref>  سلطان آقا را برخی پژوهشگران، فرزند مسلم بن عقیل دانسته‌اند؛<ref>حسینی، مزارات هرات، 1346ش، ص12.</ref>  گروهی او را فرزند زید بن حسن (امام حسن مجتبی)<ref>فکری سلچوقی، پاورقی مزارت هرات، 1346ش، ص12.</ref>  و بعضی او را از نوادگان امام حسن مجتبی و پدر [[عبدالعظیم حسنی]]، می‌دانند. <ref>[https://www.farsnews.ir/af/news/13940513000780/- «سلطان آقا زیارتگاه و مأمن عاشقان خاندان رسول الله، خبرگزاری فارس.]</ref>

== موقعیت جغرافیایی ==
زیارت سلطان آقا، در جنوب شهر کهنۀ هرات واقع شده که در قدیم به فیروزآباد و خنچه‌‌آباد معروف بوده و امروزه به دروازه قندهار تغییرنام داده است. دروازة قندهار بعد از قیام ۲۴ حوت هرات علیه کمونیست‌ها به‌نام میدان شهدای ۲۴ حوت تغییر نام داد.<ref>[https://af.shafaqna.com/FA/64556 «سلطان آقا زیارتگاه و مأمن عاشقان خاندان رسول الله در هرات»، خبرگزاری شفقنا.]</ref>

== کتیبه و بارگاه ==
در این زیارتگاه دو کتیبة سنگی قدیمی از جنس مرمر وجود دارد که در یکی از آنها زندگی‌‌نامة میر عبدالواحد نوشته شده و در رواق بالای سر او در دیوار غربی نصب شده است.<ref>حسینی، مزارات هرات، 1346ش، ص12.</ref>

میر عبدالواحد دارای گنبد و بارگاه است. در اطراف این زیارت، قبرستانی وجود دارد که مردم [[شیعه]] و سنی، اموات خود را آن‌جا دفن می‌کنند. این قبرستان، از قبرستان‌های اصلی و قدیمی شیعیان در هرات است.<ref>[http://heratbastan.blogfa.com/post/7 «مزار میر عبدالواحد شهید پدر عبدالعظیم حسنی»، وبلاگ هرات باستان.]</ref>

== معماری و مرمت ==
در زمان حکومت آل کرت بارگاه و گنبد مزار میر عبدالواحد بنا شد؛ به‌مرور زمان خرابی‌‌هایی در بنای این بارگاه به وجود آمد که در قرن نهم توسط امیرعلی شیرنوایی مرمت شد.

در جنگ بین مجاهدین و خلقی‌ها، منطقۀ درب قندهار یا فیروزآباد قدیم، معرکۀ نبرد بین طرفین بود و عمارت این بارگاه به‌صورت کامل تخریب شد. پس از آن و در سال ۱۳۷۳ش شخصی بنام حاجی حبیب‌الله عزیزی، دوباره با هزینۀ شخصی خود بارگاه فعلی را بنا کرد.<ref>[https://akharinkhabar.ir/interestings/1928549 «زیارتگاه «سلطان آقا»؛ مدفن بسیاری از شیعیان هرات»، وب‌سایت آخرین خبر.]</ref>

== جایگاه ==
بزرگانی از صوفیه همچون سیدعبدالله مختار، شیخ عمو و شیخ عبدالله مالانی توصیه به زیارت و ملازمت مزار این سید نموده‌‌اند.<ref>حسینی، مزارت هرات، 1346ش، ص12.</ref>

حدود نیم‌قرن است که مردم هرات در [[نوروز]] به آن زیاتگاه رفته و مراسم جَنده یا جهنده بالا را اجرا می‌کنند. در این مراسم علمی را به‌ نام «علم شاه اولیا مرتضی علی» در صحن زیارت برافراشته و در حدود چهل روز به‌صورت برافراشته نگه می‌‌دارند و مردم برای گرفتن حاجت‌های خود به آن‌جا می‌روند. این علم شبیه علمی است که در زیارت مزارشریف، زیارت سخی [[کابل]] و شاه مرتضی جبرئیل و امام‌زاده یحیی در سرپل، در نوروز برپا می‌شود. مردم در اجرای این مراسم عقیده دارند که اگر این علم به‌راحتی استوار شود آن سال آسان و به‌دور از امراض و خشک‌سالی خواهد بود؛ ولی اگر به‌سختی برافراشته شود آن سال، سال سخت و با مشقت خواهد بود.<ref>[https://www.farsnews.ir/af/news/13940513000780/- «سلطان آقا زیارتگاه و مأمن عاشقان خاندان رسول الله، خبرگزاری فارس.]</ref>

مردم [[شیعه]] هرات در طول سال، صبح‌های جمعه به این مزار رفته، مراسم دعای ندبه و مناجات برگزار می‌کنند. بعد از آن به زیارت اموات خود رفته، فاتحه می‌خوانند و خیرات می‌‌دهند.<ref>[http://heratbastan.blogfa.com/post/7 یاری، «مزار میر عبدالواحد شهید، پدر عبدالعظیم حسنی»، وبلاگ هرات باستان.]</ref>

<big>'''امام صاحب (زیارت)؛'''</big> زیارتگاهی منسوب به امام حسین در کندوز افغانستان. 

امام صاحب؛ زیارتگاهی است منسوب به [[امام حسین]] در ولسوالی (شهرستان) [[امام صاحب|امام‌ صاحب]] از ولایت کندوز در شمال افغانستان. حضرت امام‌صاحب، دومین زیارتگاه بزرگ در افغانستان به‌شمار می‌رود و مورد توجه مردمان آن سرزمین بوده و در ارتباط با آن، عقاید و باورهای عامیانه بسیاری وجود دارد.

== پیشینه ==
بر اساس روایات تاریخی، بعد از واقعۀ کربلا، سر امام حسین را به عسقلان شام منتقل کردند. در قرن ششم هجری خلیفۀ فاطمی تصمیم گرفت آن سر را به مصر منتقل و در آنجا دفن کند. قبل از آن عده‌ای از ترکان سر را به تخارستان برده و آن را در محلی به‌نام ارهنگ دفن کردند.<ref>گروتس باخ، جغرافیاى شهرى در افغانستان، 1368ش.  ص101؛ ادریسی، نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، 1409ق.  ج1، ص483؛ شمس بخارائى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، 1377ش، ص234.</ref>  برخی نیز معتقدند که سلطان‌ حسین‌میرزا (شاه تیموری هرات) بعد از بازسازی روضۀ منسوب به [[حضرت علی]] در [[مزارشریف]]، به تعمیر این بارگاه پرداخت و از آن تاریخ به بعد شایع شد که سر امام حسین در این محل مدفون است.<ref>صدقی، شهرهای آریانا، 1354ش، ص141؛ یمین، افغانستان تاریخی، 1388ش، ص89.</ref>  برخی منابع دیگر معتقدند که این سر به حضرت یحیی (مدفون در سرپل) تعلق دارد. بر اساس این روایت فردی که حامل سر حضرت یحیی بود تا آن را به بغداد ببرد، در این منطقه به قتل رسید و مردم آن سر را در این محل دفن کردند. در سدۀ دوازدهم، برخی نویسندگان گزارش مفصّلى از عقاید و روایات رایج دربارۀ چگونگى شكل گرفتن این زیارتگاه آورده‌اند.<ref>شمس بخارائى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، 1377ش، ص234.</ref>  در آن زمان، زیارتگاه داراى مرقد، گنبد و آثار دیگری بوده و حدود هزار خانوار در اطراف آن می‌زیسته‌اند.<ref>مروى، عالم آراى نادرى، تهران، 1364ش، ج3، ص1129.</ref>

== نام‌گذاری ==
شهر آرهنگ در زمان سلطان حسین‌میرزا بعد از تعمیر زیارتگاه موجود در آن، ابتدا به آرهنگ حسین، سپس به حضرت امام و امام‌صاحب مشهور شد که تا امروز نیز همین نام را حفظ کرده است. برخی منابع شهرت این شهر به نام «امام» را تا سدۀ یازدهم میلادی پیش برده‌اند.<ref>محمدنادرخان، راهنماى قطغن و بدخشان، 1367ش، ص15؛ دولت‌آبادى، شناسنامۀ افغانستان، 1382ش، ص209؛ ناهض، قاموس جغرافیائى افغانستان، 1956م، ص214؛ جفرسون، فرهنگ جغرافیاى تاریخى و سیاسى افغانستان، 1388ش.  ج4، ص264 و 267.</ref>

== موقعیت ==
بر اساس منابع تاریخی، بارگاه حضرت امام‌صاحب در نزدیكى شهر قدیمى هُلْبَك (كولاب كنونى) و در كنار رود جیحون در ولایت تخارستان قرار داشته است.<ref>اصطخری، المسالک والممالک، 1375ش، ص275؛ حدودالعالم من المشرق الی‌المغرب، 1342ش، ص205؛ شمس بخارائى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، 1377ش، ص233؛ مارکوارت، وهرود و ارنگ، 1368ش، ص233؛ ادریسی، نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، 1409ق.  ج1، ص483.</ref>  امروزه این بارگاه در مرکز ولسوالی امام‌صاحب و در ولایت کندوز در شمال افغانستان موقعیت دارد.<ref>ناهض، قاموس جغرافیائى افغانستان، 1956م، ص214. جفرسون، فرهنگ جغرافیاى تاریخى و سیاسى افغانستان، 1388ش.  ج4، ص264 و 267.</ref>

== معماری ==
[[پرونده:469869173_1316744416429030_7982511045412067746_n.jpg|جایگزین=زیارت گاه امام صاحب|بندانگشتی|زیارت گاه امام صاحب ضلع غربی]]
ساختمان امام صاحب نمای آجری ساده و فضای چهارگوشی است که قبه‌ای بر آن قرار دارد. این بارگاه از نظر معماری شبیه روضۀ سخی (در مزارشریف) و مشتمل بر چند بخش است. کتیبه‌ای در آن وجود دارد که مشتمل بر جملات «بسم الله الرحمن الرحیم، هذا مشهد سالار خلیل» به خط کوفی گرده‌دار برجسته است که اطراف درب را احاطه کرده‌است. در داخل بنا سه طاقچۀ گچ‌بری برجسته، محراب را احاطه کرده است. گچ‌بری‌های آن مشابه آثار بازمانده از مقبره‌های قرن پنجم است و در آن گونه‌های متنوعی از نگاره برجسته نیم‌رخ سر بز کوهی حکاکی شده است. بر ساقه گنبد دعای طولانی به خط کوفی حک شده است.<ref>عظیمی، آشنایی با بناهای تاریخی افغانستان، 1389ش، ص141؛محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.</ref>  در دو طرف بارگاه اتاق‌های متعددی وجود دارد که متولیان یا زوار از آنها استفاده می‌کنند. بارگاه امام‌صاحب دارای مسجدی است که در سمت شمال زیارتگاه قرار دارد. در فاصلۀ 20 متری زیارتگاه، نقاره‌خانه در یک مکان گنبدی شکل واقع شده است که هر هفته یک‌بار نقاره می‌زند.  سازۀ این زیارتگاه در طول تاریخ، توسعه یافته و در اوایل دهۀ 1390ش نیز این بنا ترمیم شده است.<ref>محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.</ref>

== ساختار اداری ==
متولی بارگاه امام‌صاحب وزارت ارشاد، حج و اوقاف است که زیر نظر تعدادی از بزرگان محل به امور حضرت امام و موقوفات آن رسیدگی می‌کند.

== امکانات رفاهی ==
امام صاحب امکانات و تسهیلات خوبی برای زائران دارد. این بارگاه دارای چشمه، نماز‌خانه و چندین اتاق است که زائرین و متولیان از آنها استفاده می‌کنند.<ref>.  محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.</ref>

== آداب زیارت ==
هرگاه کسی قصد زیارت حضرت امام داشته باشد ابتدا در چشمۀ قتور بلوغ رفته [[وضو]] می‌گیرد و سپس اولین قبر موجود در بارگاه را که به دوست دوم امام شهرت دارد زیارت کرده و سپس به نزد قبر بابه قشقار (دوست اول امام) رفته و [[دعا]] می‌کند. زائر سپس به بارگاه امام مشرف شده و به دعا و زیارت می‌پردازد.<ref>محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.</ref>

== نمادسازی‌ها ==
[[پرونده:5573480219_29681a5452_z_d.jpg|جایگزین=زیارت گاه امام صاحب|بندانگشتی|روضه در صحن زیارت گاه امام صاحب]]

=== همگرایی مذهبی ===
مراکز دینی در افغانستان از جمله حضرت امام‌صاحب از نمادهای دینی مشترک بین مذاهب مختلف اسلامی در کشور است. با توجه به اعتقاد و احترام ویژۀ مردم افغانستان به [[اهل‌بیت]] [[پیامبر اسلام]]، همۀ مردم افغانستان و به‌خصوص اهل‌سنت توجه ویژه‌ای به این زیارتگاه دارند. ادارۀ امور، تولیت، حفاظت و مراقبت از آن مکان نیز در دست اهل سنت است.<ref>محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.</ref>

=== تولیدات ادبی ===
این اثر مهم دینی و تاریخی در طول تاریخ در کتاب‌ها، جراید‌، سفرنامه‌ها، آثار ادبی و هنری بازخورد زیادی داشته است. از جمله محمدكاظم مروى در کتاب عالم‌آرای نادری و محمدنادرخان در کتاب قطغن و بدخشان شرح مفصلی از آن مکان آورده‌اند.<ref>مروى، عالم‌آراى نادرى، تهران، 1364ش، ج3، ص1129؛ محمدنادرخان، راهنماى قطغن و بدخشان، 1367ش، ص291.  21. محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.</ref>

=== عَلَم ===
علم امام‌صاحب چوب بسیار بلندی است که در صحن مرقد قرار دارد. در آخر سال با بستن پارچه‌های سبز‌رنگ دست‌دوزی شده آن را تزیین می‌کنند.<ref>محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.</ref>  در روز دهم حمل/[[فروردین]] علم زیارتگاه با مشارکت مقامات محلی و زائران برافراشته شده و چهل روز جشن در شهر برگزار می‌شود.  برافراشتن علم با سخنرانی مقامات و بزرگان حاضر و میان هلهله و فریاد مردم آغاز می‌شود. لحظۀ برافراشته‌شدن علم، با دعا و خواستن حاجات از صاحب علم (امام حسین) همراه است. در مراسم برگزاری میله/جشن، مردم سعی می‌کنند پارچه‌هایی را به قصد تبرک به علم ببندند.<ref>گروتس باخ، جغرافیاى شهرى در افغانستان، 1368ش.  ص101؛ ادریسی، نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، 1409ق.  ج1، ص483؛ شمس بخارائى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، 1377ش، ص233.</ref>

== نذورات ==
مردم در طول ایام میله/جشن یعنی از روز دهم [[نوروز]] تا چهل ‌روز سعی می‌کنند نذورات و خیرات خود را به حضرت امام‌صاحب ادا کنند. آنان در این ایام نذورات نقدی خود را به متولی زیارتگاه تحویل می‌دهند.<ref>محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.</ref>

== موارد مشابه ==
گرچه شیعیان معتقدند که سر امام حسین همراه با پیکر آن حضرت در کربلا دفن شده است و مرقد امامان [[شیعه]] نیز در افغانستان وجود ندارد، اما بین مردم محلی اماکن مختلفی با نام «حضرت امام» مورد توجه قرار دارد که مشهورترین و مهم‌ترین آنها امام‌صاحب در کندوز است.  موارد دیگر زیارتگاه حضرت امام منسوب به امام زین‌العابدین در شصت كیلومترى غرب مزارشریف و زیارتگاه حضرت امام در روستاى حضرت امام در 25 كیلومترى شمال‌غربى شهر سرپل است.<ref>محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.</ref>

== باورهای عامیانه ==
در ارتباط با حضرت امام‌صاحب انگاره‌هایی بین مردم وجود دارد، از جمله:

مردم باور دارند اگر علم/جهنده آن حضرت به آسانی برافراشته شد، سال نیک و پرباری در پیش خواهد بود، اما اگر جهنده به سختی در جای خودش نصب شود، سال سختی در پیش خواهد بود.<ref>عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص125.</ref>

مردم به متبرک بودن پارچه‌های علم امام صاحب باور دارند و سعی می‌کنند تکه‌هایی از پارچۀ دست‌دوزی شدۀ سبزرنگ علم را به‌عنوان تبرک بردارند.<ref>عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص125.</ref> مردم اعتقاد راسخی دارند که حضرت امام صاحب، بیماران را به‌خصوص در ایام میله/جشن شفا می‌دهد. بسیاری از مردم بیماران خود را به امید شفا در آن ایام به زیارت امام می‌برند.<ref>عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص125.</ref>

مردم عقیده دارند اگر کسی با اخلاص در برابر بارگاه حضرت امام  ایستاده و حاجت خود را از خداوند بخواهد، حاجت روا می شود.<ref>محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.</ref>

'''<big>زیارت شاه دوشمشیره</big>'''؛ از اولین اماکن تاریخی- زیارتی شهر کابل زیارت شاه دوشمشیره، اولین اثر معماری و نخستین گنبدی است که به‌عنوان یابود به‌دست سپاهیان اسلام در [[کابل]]، ساخته شده است.

== نام‌گذاری ==
این زیارتگاه محل دفن «لیث بن قیس» فرماندۀ سپاه اسلام است که در جنگ با سپاه «رَتْبیل‌شاه» حاکم کابل کشته شد، چون او با دو شمشیر می‌جنگید این زیارتگاه به‌نام «شاه دوشمشیره» نام‌گذاری شده است.<ref>[http://afghanistanefarda.blogfa.com/post/152 محمود، «مسجد شاه دوشمشیره، اولین مسجد مسلمانان در کابل»، وب‌سایت افغانستان فردا]؛ احمدی‌نژاد، سیمای کابل، ۱۳۷۳ش، ص۱۹۰.</ref>

== تاریخچه ==
سپاه اسلام در سال ۸۱ق به رهبری عبدالرحمان بن اشعث مأمور به فتح کابل می‌شود. او فرماندهی سپاه مسلمانان را به شخصی به‌نام «لیس بن قیس بن عباس» می‌دهد. جنگی میان دو سپاه در می‌گیرد که در اثنای آن، لیث کشته شده و عبدالرحمان او را در همین مکان فعلی دفن می‌کند.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ۱۳۹۰ش ، ص۲۷۲.</ref>

== موقعیت جغرافیایی ==
این زیارتگاه در مرکز شهر [[کابل]]، در کنار سَرَک (خیابان) عمومی اندرابی و در سمت راست [[مسجد شاه دو شمشیره|مسجد شاه دوشمشیره]] قرار دارد. بین این زیارتگاه و مسجد ۷ متر فاصله وجود دارد که سَرَک (خیابان) عمومی میان آنها جدایی انداخته است.<ref>[https://afghantravel.af/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B4%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%87/ سلطانی هروی، «مسجد شاه دو شمشیره»، وب‌سایت افغان ‌تراول.]</ref>  به این موقعیت جغرافیایی در اشعار مردمی نیز اشاره شده است:

ز جادۀ احمدشاهی یک بار گذر کن *** در منظرۀ شاه دو شمشیره نظر کن

دریا به‌میان، کوه دو سو، سبزه به‌هر سو *** جان تازه ز نظارۀ این کوه و کمر کن<ref>[http://www.afghan-german.net/upload/Tahlilha_PDF/gohgadai_a_massjede_shahe_2_shamshira.pdf کهگداری، «مسجد شاه دوشمشیره و پیامد‌های آن»، وب‌سایت افغان جرمن آنلاین.]</ref>

== معماری ==
زیارت شاه دو شمشیره دارای یک گنبد آبی و چند تالار است که با سنگ‌های زیبا مزین و در دوران امیر حبیب‌الله، توسط یکی از رجال معروف حکومت بنا شده است.<ref>[http://database-aryana-encyclopaedia.blogspot.com/2009/09/shah-e-do-shamshera_11.html توحیدی، «شاه‌ دوشمشیره»، دایرةالمعارف آریانا]؛ [http://afghanistanefarda.blogfa.com/post/152 محمود، «مسجد شاه دوشمشیره، اولین مسجد مسلمانان در کابل»، وب‌سایت افغانستان فردا.]</ref>  در این زیارتگاه دو قبر در کنار هم، با صندوق‌های سنگی زیبا و تزئین‌شده وجود دارند که یکی مربوط به «لیث بن قیس بن عباس»، مشهور به شاه دو شمشیره و دومی متعلق به فرماندۀ سپاه اسلام «عبدالرحمن بن اشعث» است.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۲۷۳.</ref>

== جایگاه ==
مردم کابل به این زیارتگاه توجه خاصی داشته و افراد زیادی برای برآورده شدن حاجت یا ادای نذری، به‌خصوص در روزهای چهارشنبه به این مکان می‌آیند. برخی این محل را مکانی برای برآورده شدن آروزهای دختران و پسران جوان کابل می‌دانند.<ref>خلیل، مزارات کابل، ۱۳۳۹ش، ص۱۴۶؛ [http://afghanistanefarda.blogfa.com/post/152 محمود، «مسجد شاه دوشمشیره، اولین مسجد مسلمانان در کابل»، وبلاگ افغانستان فردا.]</ref>

<big>'''زیارت یحیی بن زید،'''</big> زیارتگاه نوۀ امام سجاد در ولایت سرپل افغانستان. 

زیارت یحیی بن زید، مشهور به «امام خُورد»، زیارتگاه اولین امام زیدیه و نوۀ امام سجاد است که پس از شهادت پدر خود، علیه بنی‌امیه قیام کرد و در روستای اَرغَوی جوزجان (انبار) به شهادت رسید و در همان محل توسط ابومسلم دفن شد. این بارگاه مورد توجه مردم افغانستان است.

== نام‌گذاری ==
مرقد یحیی نزد مردم سرپل به امام خُورد شهرت دارد. اطلاق امام خورد به یحیی در مقابل امام کلان است که مرقد او در فاصلۀ 3 کیلومتری مرقد یحیی و در غرب شهر سرپل قرار دارد و دارای بارگاه  بزرگ و محوطۀ وسیع است.<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص219.</ref>

== موقعیت ==
بارگاه یحیی در شرق شهر سرپل و در مسیر جاده‌ای واقع شده است که به سمت ولسوالی سانچارک ولایت سرپل امتداد دارد. در گذشته که شهر سرپل کوچک بود این بارگاه از شهر حدود 2 کیلومتر فاصله داشت اما با توسعۀ حریم شهری، امروزه این منطقه به شهر سرپل وصل شده است.<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص219.</ref>

== پیشینه ==
بعد از شهادت یحیی در سرپل لشکر اموی سر او را از تن جدا کرده برای خلیفۀ اموی در شام فرستادند و بدن او را بر دروازۀ جوزجان به دار آویختند. بدن یحیی از شعبان 125ق تا 129ق به مدت چهار سال بر دار بود تا آن‌که در سال 129ق ابومسلم قیام کرد. او بدن یحیی را با احترام از دروازۀ جوزجان پایین آورد، بر آن نماز خواند و در همان قریۀ ارغوی به خاک سپرد.<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، 1385ق، ج5، ص272؛ اندیشه خراسانی، خورشید جوزجان، 1393ش، ص59؛ مستوفی، تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، ۱۳۶۴ش، ص78.</ref>  ساختمان آرامگاه یحیی در شرق شهر سرپل امروزی، شاهکار معماری دورۀ سلجوقی بوده و دارای کتیبه‌های زیبا و گل‌کاری‌شده به خط کوفی و گچ‌بری‌های ظریف است. صاحب این بارگاه تا 1341ش ناشناخته بود و مردم سرپل آن را بنام «امام خُورد» در مقابل بارگاه «امام کلان» واقع در غرب شهر سرپل می‌شناختند. در 1341ش قارى محمدعظيم عظيمى جوزجانی موفق به خواندن خطوط کوفی کتیبۀ آن بارگاه شد. بر اساس کتیبه، این بارگاه متعلق به یحیی بن زید بن علی است که در روستای ارغوی و در سال 125ق به دست سلم بن احوز و نصر بن سیار، در عهد ولید بن یزید به شهادت رسیده است. این بارگاه در عهد سلجوقی به دستور محمد بن شاذان فارسی و توسط ابونصر محمد ترمذی ساخته شده است. گرچه محمد بن شاذان شناخته نشده است ولی فردی بنام علی بن شاذان در عصر سلجوقی معتمد بلخ بوده که خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر معروف آن دوره، مدتی در خدمت او بوده است.<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص219.</ref> به این ترتیب تاریخ بنای این بارگاه به حدود 430ق بر می‌گردد. بارگاه قدیم دارای یک گنبد کوچک و یک ضریح بود که در یک محوطۀ وسیع قرار گرفته بوده است.  چندین مکان منسوب به یحیی بن زید در ایران نیز وجود دارد.<ref>محمدی جلالی، قیام یحیی بن زید، ۱۳۸۵ش، ص28؛ سالک بیرجندی، «امامزاده یحیی بن حسین زید میامی»، ۱۳۸۳ش، ص45؛  اندیشه خراسانی، خورشید جوزجان، 1393ش، ص62.</ref>  دعبل خزاعی در قصیدۀ رثای آل‌علی نیز به آن اشاره کرده است:

و آخری بارض الجوزجان محلها

و قبر بباخمری لدی القربات<ref>و قبر دیگری از فرزندان فاطمه در سرزمين جوزجان است و قبری هم در باخمری از نزديكان پیامبر است.</ref>

در سال‌های اخیر زیارت‌نامه‌ای برای یحیی تهیه شده و در اختیار زوار قرار گرفته است.<ref>.احمدی‌نژاد، آفتاب جوزجان، 1386ش، ص98.</ref>

== توسعه ==
در دورۀ معاصر تعمیرات و تغییرات جزئی در زیارتگاه انجام شده است. بعد از سقوط طالبان در 1382ش توسعه و نوسازی این بنا توسط سید محمد‌علی عالمی بلخابی با حفظ گنبد و بارگاه قدیمی که در فهرست یونسکو به‌عنوان آثار تاریخی ثبت شده است، آغاز شد. در طرح جدید، مزار یحیی بن زید در دو طبقه ساخته شده که هر طبقه ۱۵ اتاق دارد. ساختمان این حرم در مساحت شش هزار متر‌مربع دارای ۶۰ ستون و چهار درب ورودی اصلی، رواق‌ها، آسایش‌گاه و مهمان‌سرا است. از ۶۰ ستون، ۱6ستون آن زیر گنبد اصلی به ارتفاع 25 متر قرار دارد که روی گنبد قدیم قرار گرفته است. طبقۀ اول این زیارتگاه ۵/۴ متر ارتفاع دارد و در قسمت ورودی شرقی یک مناره به ارتفاع ۲۲ متر طراحی شده است. صحن مرکزی این بنا نیز به مساحت 4000 متر زمین، دارای ۴ درب ورودی ‌است. در قسمت شمالی بنا ۸۵۰ متر مربع برای تأسیسات شامل منبع آب، قصابی، کشتارگاه و سردخانه طراحی شده ‌است.<ref>رحیمی عبدلی، روایت نابسامانی، 1389ش، ص122.</ref>  طرح توسعه زیارت‌گاه یحیی تا سال 1402ش، حدود 80 درصد پیشرفت داشته است. رواق‌ها آماده و طبقۀ همکف سنگ‌فرش شده است. طبقۀ دوم نیز آماده است که بخشی از آن به کتابخانه اختصاص دارد. توسعۀ این بارگاه با هزینۀ شخصی عالمی و کمک‌های مالی مردم منطقه و خیرین و کمک‌های جمهوری اسلامی ایران انجام شده است. همچنین عبدالرشید دوستم، رئیس جنبش ملی شمال افغانستان و والی وقت سرپل و برخی از مولوی‌های اهل سنت و بزرگان شیعه در سرپل و به‌خصوص سید عبدالرحیم، همکاری زیادی در توسعۀ این بارگاه داشته‌اند.<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص219, رحیمی عبدلی، روایت نابسامانی، 1389ش، ص122.</ref>

== بناها و آثار مرتبط ==
در طرح توسعه روضۀ یحیی، مدرسۀ علوم دینی در 1200 متر زمین و در دو طبقه ساخته شده است که طبقۀ اول آن به بانوان اختصاص دارد. در طبقۀ دوم ساختمان بارگاه، کتابخانه‌ای با 80 هزار نسخه کتاب، احداث شده است. شفاخانه (بیمارستان) و مصلی نیز از بناهای دیگری است که در کنار زیارتگاه بنا نهاده شده است.<ref>رهیاب (بلخی)، سیمای گردشگری سرپل، آماده چاپ، ص119-121.</ref> در صحن زیارتگاه، علم آهنی بلندی وجود دارد که آخر هر سال با بستن پارچه‌های سبز‌رنگ دست‌دوزی شده آن را تزیین کرده و برای افراشتن در نوروز استفاده می‌کنند.<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص221.</ref>  همچنین دیگ بزرگی در داخل روضه قرار دارد که از آن برای جمع‌آوری نذورات مردم استفاده می‌شود.<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص221.</ref>

== ساختار اداری ==
بارگاه یحیی زیر نظر وزارت ارشاد، حج و اوقاف و توسط تولیت امام‌زاده اداره می‌شود. برخی از امور خدماتی در اختیار افراد محلی است که به آنها «ایشان‌ها» اطلاق می‌شود و از قدیم‌الایام اداره این زیارت‌گاه را به عهده داشته‌اند. بخش دیگر امور به عهدۀ افرادی است که توسط تولیت مقرر شده‌اند.<ref>رهیاب (بلخی)، سیمای گردشگری سرپل، آماده چاپ، ص122.</ref>

== نمادسازی‌ها ==
مراکز دینی در افغانستان و بارگاه امام‌زاده یحیی در سرپل از نمادهای دینی مورد احترام همۀ مذاهب اسلامی در کشور است. مردم شمال افغانستان به یحیی ارادت و دلبستگی زیادی دارند و در مناسبت‌های مختلف برای دعا و زیارت به آن بارگاه مشرف می‌شوند.<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص222.</ref>  در این زیارت‌گاه مراسم مختلف فرهنگی، نشست‌ها و برنامه‌های مشترک بین شیعه و سنی برگزار شده و شورای اخوت اسلامی سرپل نیز در این محل تشکیل جلسه می‌دهد. اداره امام‌زاده نیز در اختیار اهل سنت و شیعیان قرار دارد.<ref>رهیاب (بلخی)، سیمای گردشگری سرپل، آماده چاپ، ص123.</ref>

== زیارت یحیی در آثار مکتوب ==
در ارتباط با یحیی بن زید و مرقد او کتاب‌هایی نوشته شده است که برخی از آنها عبارت است از:  «آفتاب جوزجان»، «خورشید جوزجان» ، «سردار بی‌سر» و «قیام یحیی بن زید».<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص221.</ref>  همچنین در بسیاری از سفرنامه‌ها مرقد یحیی معرفی شده و در ارتباط با آن مطالبی آمده است از جمله شيخ عزيزالله عطاردی مترجم كتاب زيد شهيد در سفرنامه خود به شهر سرپل به معرفی آن بارگاه پرداخته است. ا.د.هـ بیوار انگلیسی در ۱۹۶۴م از این مدفن و کتیبه‌های آن عکس‌برداری و در 1366م در بولتن مکتب تحقیقات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن معرفی مفصل بارگاه را با تصاویر آن نشر کرده است.<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص221.</ref>

== آداب و رسوم ==

=== جهنده ===
بلند کردن جهندۀ یحیی، مراسم مهم سالیانه در سرپل است که در نوروز انجام می‌شود. در این مراسم با حضور مقامات دولتی، شخصیت‌های مذهبی و عموم مردم، عَلَم حضرت یحیی برافراشته می‌شود و تا ۴۰ روز همچنان برافراشته می‌ماند. در روز چهلم علم را با دعا و صلوات پایین آورده و آن را به داخل روضه انتقال می‌دهند.<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص220.</ref>

=== نذورات ===
مردم افغانستان و به‌خصوص مردم شمال کشور اعتقاد زیادی به یحیی دارند و نذورات زیادی تقدیم آن بارگاه می‌کنند. نذورات بیرونی امام‌زاده توسط «ایشان‌ها» جمع‌آوری و به مصرف می‌رسد. نذورات داخل ضریح توسط وزارت حج و اوقاف جمع‌آوری و به مصرف می‌رسد. نذورات قربانی در بین خدمه، طلاب، «ایشان‌ها» و مردم توزیع می‌شود.<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص221.</ref>

== باورها ==
مردم سرپل اعتقاد دارند یحیی شفا‌دهنده است و به‌همین دلیل بسیاری از مردم مریض‌های خود را با هدف شفا‌گرفتن به زیارت آن بارگاه می‌برند و به‌همین نیت آنها را شب‌ها در کنار ضریح می‌خوابانند. در قدیم که مرگ و میر کودکان زیاد بود برخی باور داشتند که اگر نام نوزاد پسر را یحیی بگذارند آن نوزاد زنده می‌ماند. برخی که دارای فرزند نمی‌شدند باور داشتند که اگر نیت کنند نام فرزند پسر خود را در آینده یحیی بگذارند، خداوند به آنها فرزند می‌‎دهد.<ref>جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص225.</ref>

'''<big>زیارتگاه شاهزاده‌ها</big>'''؛ مزار منسوب به دو سید هاشمی در قسمت شمالی شهر هرات.

زیاتگاه شاهزاده‌ها مزار دو امام‌زاده و سید هاشمی در کهندژ مصرخ، محلی در شمال شهر قدیمی هرات است که امروزه به دروازۀ ملک شهرت دارد.

== تاریخچه ==
مقارن حاکمیت ابومسلم خراسانی در خراسان، در سال 134ق، یکی از سادات هاشمی به‌نام سیدعبدالله در مقابل خلیفه وقت اموی در بلاد فارس شکست خورده و وارد شهر هرات و منطقۀ کهندژ مصرخ شد. والی آن سامان به‌دستور ابومسلم، سیدعبدالله و یارانش را در بند کرده و پس از چند روز به [[شهادت]] رسانید. سپس، سر او را نزد ابومسلم فرستاد و جسد او را در همان محل دفن کرد.<ref>حسینی، مزارات هرات، 1346ش، ص36.</ref>   برخی معتقدند ابو‌القاسم محمد دیباج نیز در جوار سیدعبدالله مدفون است. گروه دیگری بر این باورند که او در گورسرخ گرگان است. هرچند بر اساس منابع تاریخی، او در زمان حکومت مأمون عباسی تحت نظارت بوده و در حدود سال 190ق، به شهادت رسیده است. <ref>حسینی، مزارات هرات، 1346ش، ص36.</ref>

== نام‌گذاری ==
در میان مردم فارسی‌زبان به‌خصوص مردم [[ایران]] و افغانستان، به فرزندان ائمة اثناعشر امامزاده، امامزاده سید، امامزاده سلطان، سلطان، شاه، سید و شاهزاده اطلاق می‌شود. مردم خراسان نیز بر اساس فرهنگ خود امامان دوازده‌گانه را دارای قدرت، عظمت، ولایت تکوینی و تشریعی در عالم دانسته و به [[امام علی]] و [[امام رضا]]، به‌ترتیب شاه مردان و سلطان خراسان می‌گفتند. بنابراین فرزندان آنها را با لقب شاهزاده خطاب می‌کردند؛ بر این اساس به این دو سید نیز شاهزاده می‌گویند که به‌مرور زمان به «شاهزاده‌ها» یا «سادات مصرخ» معروف شده‌اند.<ref>[https://www.hawzahnews.com/news/458380/ «امامزاده کیست و به چند گروه تقسیم می شوند»، خبرگزاری رسمی حوزه.]</ref>

== خاندان ==
هر دو سید از خاندان هاشمی و تیرة حضرت ابی‌طالب هستند. سیدعبدالله فرزند معاویه فرزند عبدالله فرزند جعفر طیار است که نسب او به ابی‌طالب می‌رسد؛ سیدمحمد دیباج نیز فرزند امام [[جعفر صادق]] است که از طریق امام علی (علی بن ابی‌طالب) نسب او نیز به ابی‌طالب می‌رسد.

برخی معتقدند سیدعبدالله از فرزندان زینب دختر علی بن طالب است و عدة دیگری معتقدند که او از زن دیگر عبدالله بن جعفر است.<ref>حسینی، مزارات هرات، 1346ش، ص38؛ [https://ensani.ir/fa/article/408520 «قیام عبداله بن معاویه بن عبداله بن جعفر طالبی و پیامدهای آن»، پژوهشگاه  علوم انسانی.]</ref>

== شخصیت ==
در مورد شخصیت عبدالله بن معاویه نظرات متفاوتی وجود دارد؛ برخی او را شخصی متقی، پرهیزگار، اهل دیانت، مبلغ [[دین]] و مجاهد خوانده‌اند.<ref>حسینی، مزارات هرات، 1346ش، ص36.</ref>  عدة دیگری نیز در مقابل، او را شخصی شاعرمسلک، دلاور، لاابالی و بدرفتار معرفی کرده‌اند که با مردمان لاابالی مأنوس و از آنها طرف‌داری می‌کرده است.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/408520 «قیام عبداله بن معاویه بن عبداله بن جعفر طالبی و پیامدهای آن»، پژوهشگاه  علوم انسانی.]</ref>

== حوادث و قیام‌ها ==
در اواخر حکومت بنی‌امیه و منازعات داخلی آنها، سیدعبدالله بن معاویه وارد کوفه شده و علیه والی کوفه، عبدالله عمر بن عبدالعزیز دست به قیام می‌زند؛ سیدعبدالله پس از نبرد با عمر بن عبدالعزیز شکست خورده و به‌سمت [[ایران]] می‌آید. پس از آن، مردمان زیادی از [[شیعیان]] غالی، مخالفان حکومت اموی و شخصیت‌هایی از بنی‌عباس نظیر ابوجعفر منصور و عبدالله سفاح با او همراه شده و در نتیجه توانستند مساحت وسیعی از ایران را تحت سلطۀ خود درآورند. در آن زمان، در نقاط مختلفی، به‌نام او خطبه خوانده می‌شد و مردم ایران و خراسان را به بیعت با سیدعبدالله فرا می‌خواندند. او، برادران خود را در نواحی و ولایات ایران حاکم نمود و ابوجعفر منصور عباسی از طرف او در ایذج والی شد.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/408520 علا و بهرامیان ، «قیام عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر طیار و پیامدهای آن»، پژوهشگاه علوم انسانی.  حسینی، مزارات هرات، 1346ش، ص36.]</ref>

== شهادت ==
سیدعبدالله بعد از نبرد خونین با لشکر عظیم خلیفه اموی در بلاد فارس، شکست خورده و با تعدادی از یاران خود به‌سمت خراسان رهسپار شدند. در آن روزگار،  ابومسلم خراسانی در سرزمین خراسان حکومت می‌کرد و یکی دیگر از مخالفان سرسخت خلافت اموی به حساب می‌آمد. به‌همین دلیل سیدعبدالله، ابومسلم را هم‌فکر و تنها پناهگاه خود می‌دانست؛ بنابراین وارد هرات و شهر کهندژ مصرخ شد اما ابومسلم، پس از مدتی، توسط والی خود در کهندژ سیدعبدالله را به شهادت رساند.<ref>حسینی، مزارات هرات، 1346ش، ص34.</ref>

== گنبد و آرامگاه ==
در سال 706ق، سلطان محمد آل‌کرت، بر مزار این دو سید، گنبد و بارگاه ساخت که در آن دوران از بهترین عمارت و مهندسی برخوردار بود.<ref>حسینی، مزارات هرات،  1346ش، ص36.</ref>

== معماری و مرمت ==
این عمارت تا زمان سلطان حسین بایقرا آباد بود و مرمت شد. در این اواخر نیز به‌دلیل جنگ‌ها و مراودات مردمی، بنای زیارت تخریب شده و نیازمند مرمت‌ بود. بنابراین، وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان کار بازسازی زیارتگاه را با هزینه‌ای بالغ به 400 هزار دلار شروع و ستون‌ها و سقف زیارت را مرمت‌ کردند.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13930123000283/ «آرامگاه «سید عبدالله» در هرات افغانستان»، خبرگزاری فارس.]</ref>

== کرامات ==
برخی بر این باورند که شبل والی ابومسلم، قاتل سیدعبدالله، بعد از مدتی کوتاه وفات کرد. مردم، جسد شبل را در هر کجا که دفن می کردند، خاک او را قبول نمی‌کرد. تا اینکه او را پایین پای سید دفن کردند.<ref>حسینی، مزارات هرات، 1346ش، ص36.</ref>

'''<big>امام‌زاده زید؛</big>''' زیارتگاه مشهور در شمال افغانستان. 

زید، امام‌زادۀ مشهوری است که در منطقۀ اَمرَخ ولسوالی (شهرستان) زاری (زارین) ولایت بلخ مدفون است. این مقبره، از معروف‌ترین زیارتگاه‌ها در افغانستان است.

== شخصیت‌شناسی ==
برخی از مردم اعتقاد دارند امام‌زاده زید، فرزند یحیی بن زید مدفون در شهر سرپل است. بر این اساس او در جنگ یحیی با طرفداران بنی‌امیه در سرپل (منطقۀ اَرغَوی) به شهادت رسیده است و بعدها بدن او را برای دفن به این منطقه انتقال داده‌اند.<ref>1. حسن‌زاده، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعیان در افغانستان، 1390ش، ص255.</ref>  برخی نیز یحیی را فاقد فرزندی بنام زید دانسته و معتقدند این بارگاه به یک فرد ناشناس تعلق دارد.<ref>2. فقیه، قیام یحیی بن زید، 1385ش، ص48؛ میرحسینی، سانچارک در بستر زمان، 1388ش، ص299.</ref>

== موقعیت جغرافیایی ==
بارگاه امام‌زاده زید در محدودۀ روستای بختگان پایین، در منطقۀ اَمرَخ ولسوالی زاری (زارین) ولایت بلخ قرار دارد. از جهت جغرافیایی این منطقه در جنوب‌غربی ولایت بلخ و در مرز مناطق سانچارک و بلخابِ ولایتِ سرپل واقع شده است.<ref>. میرحسینی، سانچارک در بستر زمان، 1388ش، ص298.</ref>  مدفن امام‌زاده در یک تپۀ بلند قرار دارد که مسلط به درۀ زاری است و از دو سمت آن دو رود باجگاه بلخاب و آب‌دره سانچارک عبور کرده و به رود بلخ‌آب ملحق می‌شوند.<ref>. حسن‌زاده، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعیان در افغانستان، 1390ش، ص255.</ref>

== بارگاه ==
بارگاه امام‌زاده، ساختمانی کوچک و مربع‌شکل و وسعت آن حدود 12 مترمربع است. بر فراز آن یک گنبد گِلی قرار دارد. اطراف ساختمان امام‌زاده باغ کوچکی است که چند درخت توت آن را احاطه کرده است و در فصل رسیدن توت، زوار آن مدفن از درختان توت استفاده می‌کنند.<ref>. حسن‌زاده، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعیان در افغانستان، 1390ش، ص255.</ref>

== زیارت ==
بسیاری از ساکنان شیعه و سنی مناطق اطراف به امام‌زاده زید اعتقاد دارند و برای زیارت و دعا به آنجا مراجعه می‌کنند. در روزهای تعطیل و به‌خصوص در ایام بهار و تابستان امام‌زاده شاهد مراجعان و زائران بسیاری است که برخی از راه‌های دور به زیارت آن محل می‌شتابند.<ref>. حسن‌زاده، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعیان در افغانستان، 1390ش، ص255.</ref>

== نذورات ==
مراجعین و زائرین امام‌زاده نذورات و هدایایی با خود آورده و به آنجا تقدیم می‌کنند. متولی امام‌زاده که مردم محل هستند برخی از نذورات را بین مردم توزیع کرده و گاهی نان و غذاهای محلی بین زوار تقسیم می‌کنند.<ref>. حسن‌زاده، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعیان در افغانستان، 1390ش، ص255.</ref>

== باورها ==
در ارتباط با امام‌زاده زید، باورهایی وجود دارد و از جمله برخی زیارت آن بارگاه را برای شفای امراض و حل مشکلات زندگی مفید می‌دانند. در بین مردم محل در این زمینه گزارش‌هایی شهرت دارد.<ref>. میرحسینی، سانچارک در بستر زمان، 1388ش، ص298.</ref>

'''<big>امام کلان؛</big>''' بنای دینی و تاریخی در شمال افغانستان. امام کلان از بناهای دینی و تاریخی در مرکز ولایت (استان) سرپل در شمال افغانستان است.

== نام‌گذاری ==
کلمۀ امام کلان در تعبیر مردم شهر سرپل در برابر امام خُرد (یحیی بن زید) به کار می‌رود که مدفن او در شرق شهر سرپل (دشت اَرغَوی) قرار دارد. یحیی از نظر سِنی از امام کلان کوچک‌تر بوده است.<ref>. رهیاب (بلخی)، حسین، «امام کلان»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ج1، ص841.</ref>

== موقعیت جغرافیایی ==
امام کلان، بنایی است تاریخی و دینی که در غرب شهر سرپل (مرکز ولایت سرپل) و در منطقه‌ای به‌همین نام قرار دارد. این بنا حدود 1200 متر با مرکز شهر فاصله داشته و محل مراجعۀ مردم است.<ref>رهیاب (بلخی)، حسین، «امام کلان»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ج1، ص841.</ref>

== صاحب مدفن ==
در ارتباط با صاحب این مدفن نظریات متفاوتی وجود دارد. مردم سرپل آن را متعلق به کسی می‌دانند که نامی همانند امام خُرد یعنی «یحیی» داشته اما پسر امام محمد‌باقر بوده است. این در حالی است که منبعی برای اثبات این اعتقاد وجود ندارد. برخی دیگر آن را متعلق به دو نفر به‌نام‌های ابوالفضل و ابراهیم دانسته‌اند که گروهی آن دو را برادران رضاعی یحیی می‌خوانند. برخی دیگر نیز معتقدند آنها از جمله یاران یحیی بوده‌اند که همراه او به سرپل آمده‌، در نبرد با دشمنان یحیی کشته شده و در محل فعلی دفن شده‌اند. گروهی دیگر این قبر را مربوط به فردی به‌نام سیدمحمد ماهروی جوزجانی می‌دانند که نَسَب او مشخص نیست.<ref>. احمدی‌نژاد، آفتاب جوزجان. 1386ش، ص106.</ref>  همچنین، برخی، زید را دارای چهار پسر دانسته‌اند که در قیام یحیی دو تن از برادران او به‌نام‌های ابوالفضل و ابراهیم، او را همراهی کرده و با وی در منطقۀ ارغوی کشته شدند. اجساد آنها همانند جسد یحیی تا زمان ظهور ابومسلم، بر دروازۀ جوزجان روی دار بوده است. ابومسلم خراسانی بعد از قیام خود این اجساد را پایین آورده و آنها را دفن کرده است.<ref>میرحسینی، ریشه های تاریخی حضور سادات و علویان در افغانستان، 1395ش، ص126.</ref>

== بارگاه ==
ظاهر بارگاه امام کلان ساده است. کتیبه‌های این آرامگاه از بین رفته و خوانده نمی‌شود. قسمتی از محراب گچی و تزئینات کتیبه موجود است که گویی بر روی آنها، آیاتی از قرآن نوشته شده است. کتیبۀ دیگری بر روی طاقی که مدخل حجره را از طرف کفش‌کن احاطه کرده، وجود دارد که با دیگر کتیبه‌های مزارات سرپل متفاوت است. این کتیبه، به خط نَسخ روشن نوشته شده اما جز «ماه شعبان ... 9» چیز دیگری از آن خوانده نمی‌شود. در هر دو طرف طاق درِ کفشکن آثار نقاشی به رنگ سرخ دیده می‌شود. این تزئینات به‌شکل گچ‌بری طوماری گُلدار است. مزار امام کلان در اوج آبادی خود آذین بسته بوده است. امروزه، «بقعه» امام کلان وضعیت مُندرسی دارد ولی با توجه به آثار باقی‌مانده مشخص است که این بارگاه روزگاری نمونۀ خوبی از تزئینات گچ‌بری دورۀ سلجوقی بوده است. بر این اساس، تاریخ کتیبه نَسخ سرپل، به احتمال زیاد به تاریخ بعد از 500 هجری مربوط است.<ref>. رهیاب (بلخی)، حسین، «امام کلان»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ج1، ص841.</ref>

== قبرستان بارگاه ==
قبرستان بزرگی در اطراف بنای تاریخی امام کلان وجود دارد که بسیاری از مردم شهر سرپل اموات خود را در آن محل دفن می‌کنند. برخی از مشاهیر و بزرگان سرپل و از جمله محمد‌عظیم عظیمی (شاعر و ادیب مشهور) در کنار امام کلان دفن شده‌اند. این قسمت از شهر سرپل به مناسبت وجود این مکان به «امام کلان» مشهور شده است.<ref>. رهیاب (بلخی)، حسین، «امام کلان»، در دانشنامه هزاره، 1399ش، ج1، ص841.</ref>