در حال ویرایش پیش‌نویس:ذبح اسلامی

<big>'''ذبح اسلامی'''</big>؛ کشتن حیوان با شرایط و آداب خاص به‌منظور حلال‌شدن مصرف گوشت آن برای مسلمانان.<br>

در فرهنگ اسلامی، خوردن گوشت حیوان در صورتی جایز است که آن حیوان با آداب و شرایط خاصی، ذبح شده باشد. ذبح اسلامی علاوه بر صنایع غذایی، بر صنایع دارویی، آرایشی و پوشاک هم اثرگذار است. ذبح اسلامی در اجتماعات مسلمانان همچون عید قربان، عروسی‌ها، مجالس سوگواری و ختنه‌سوران نیز نقش آیینی پررنگی دارد. روش کشتن حیوان در ذبح اسلامی از سوی برخی حامیان حقوق حیوانات، رفتاری خشن و غیراخلاقی خوانده شده است؛ اما مسلمانان بر این باور هستند که گوشت حاصل از ذبح اسلامی، بر سلامت جسمانی و معنوی انسان، تاثیر مثبتی دارد. از این‌رو مسلمانان حتی در کشتارگاه‌های صنعتی نیز آداب ذبح شرعی را رعایت می‌کنند.

== معنای ذبح ==

«ذَبح» به معنای شکافتن و بریدن حلقوم حیوانات است<ref>. ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۶۷.</ref> و در اصطلاح فقهی نیز به‌معنای بریدن حلقوم حیوانات، همراه با شرایط و آداب خاصی است که به موجب آن گوشت و اجزای بدن حیوان، برای خوردن و استفاده حلال می‌شود. حیوانی را که با رعایت شرایط گفته شده در شریعت اسلامی ذَبح شده باشد، «ذِبح» یا «ذبیحه» می‎‌گویند. <ref>. رحمانی، «ذَبح»، ۱۳۹۲ش، ج۱۸، ص۷۷۹.</ref> 

حیوانی که با روشی غیر از روش شرعی کشته شود «مردار» یا «میته» نامیده می‌شود<ref>. عمید زنجانی، آیات الاحکام، ۱۳۸۲ ش، ص ۱۱۹.</ref> و خوردن گوشت آن حرام است<ref>. شمسایی، محمدحسین، «خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها»، ۱۳۷۵ش، ج۱۶، ص ۴۱۲.</ref> و اجزای بدن آن نجس است.<ref>. خمینی و دیگران، توضیح المسائل (امام و مراجع)، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص ۶۹ـ۷۰.</ref> 

در ذبح اسلامی، حیوان رو به قبله قرار می‌گیرد و توسط مسلمانی که نام خدا را بر زبان جاری می‌کند<ref>. شیرخانی، ذبح در اسلام؛ آثار و احکام مطابق با مذاهب اسلامی، ۱۳۹۷ش، ص145-۱۵۳.</ref> به وسیلۀ ابزار تیز و آهنی<ref>. حر عاملی، ذبح اسلامی، صید و شکار (ترجمه کتاب وسایل الشیعه، ج۱۶)، ۱۳۹۲ش، ص۶۴.</ref> چهار رگ اصلی گردن حیوان شامل مری، نای و دو رگ اطراف آن بریده می‌شود. در فقه اسلامی برای کشتن شتر به‌دلیل ویژگی‌های جسمانی آن، روش متفاوتی بیان شده است که اصطلاحاً آن را «نَحر» می‌گویند. در این روش، ناحیه‌ای در زیر گردن و بالای ترقوه حیوان را با نیزه یا هر وسیله برنده، مورد اصابت قرار می‌دهند. <ref>. رحمانی، «ذَبح»، ۱۳۹۲ش، ج۱۸، ص۷۷۹.</ref> 

== اهمیت ذبح اسلامی در سبک زندگی مسلمانان ==

ذبح اسلامی علاوه بر آن‌که مصرف غذای حلال را برای مسلمانان تضمین می‌کند، در ابعاد بهداشتی، فرهنگی و آیینی نیز اثرگذار است. رعایت اصول ذبح شرعی در تغذیه، پوشاک و مناسک دینی، پیوندی عمیق میان احکام اسلامی و سبک زندگی مسلمانان ایجاد کرده است.

=== بهداشت ===

ذبح اسلامی از منظر دانش پزشکی، بهداشت جسم و جان انسان را تأمین می‌کند. در این روش، خروج سریع و کامل خون از لاشه، مانع باقی‌ماندن خون در گوشت شده<ref>. خمینی و دیگران، توضیح المسائل (امام و مراجع)، ۱۳۸۱ش، ج ۱، ص۵۷۷.</ref>  و از فساد زودهنگام آن جلوگیری می‌کند.<ref>. محسنی، افق اعلی، ۱۳۹۶ش، ج۱، ص۱۷۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۶، ص۱۴۰.</ref> همچنین تحقیقات علمی نشان داده است که ذکر نام خدا هنگام ذبح موجب پیشگیری از رشد میکروب‌ها در گوشت می‌شود.<ref>. [https://www.shiitestudies.com/article_18714.html وزیری فرد و اولیایی، «ذبح و شکار از منظر حقوق حیوانات در فقه شیعه»، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۹ـ۲۲۰.]</ref>

از سوی دیگر، برخی مطالعات تأکید دارند که هنگام ذبح، قرار گرفتن حیوان رو به قبله، به‌دلیل هماهنگی با میدان مغناطیسی زمین، موجب تأثیر مثبت بر ساختار سلولی و سلامت گوشت می‌شود. علاوه بر فواید جسمی، تغذیه از غذای حلال، بر ابعاد روحی و معنوی انسان نیز اثرگذار است.<ref>. [https://ris.shmu.ac.ir/webdocument/load.action?webdocument_code=3000&masterCode=16000881 طباطبایی و دیگران، «بررسی تاثیر گوشت حاصل از ذبح حلال بر سلامت جسمی و روانی»، ۱۳۸۸ش، ص۲۹۹ـ۳۰1؛] شیرخانی، ذبح در اسلام؛ آثار و احکام مطابق با مذاهب اسلامی، ۱۳۹۷ش، ص۷۱ ـ۸۱.</ref> 

=== خوراک ===

در میان مسلمانان، ذبح اسلامی نقش اساسی در تکوین فرهنگ غذایی سالم و حلال دارد. در آیات قرآن بر پرهیز از مصرف گوشت مردار، خوک و حیواناتی که بدون ذکر نام خدا ذبح شده‌اند، تأکید شده است.<ref>. سورۀ مائده، آیۀ 3.</ref> در روایات اسلامی نیز از خوردن گوشت مردار به‌عنوان عاملی برای ضعف جسمی و روحی،<ref>. صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج ۳، ص ۳۴۶.</ref> بداخلاقی و قساوت قلب یاد شده است.<ref>. صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۸۵.</ref>

علاوه بر گوشت، برخی محصولات غذایی مانند ژلاتین، انواع گلیسیرین، افزودنی‌هایی همچون امولسیفایرها و آنزیم‌ها و برخی طعم‌دهنده‌ها و فراورده‌های پروتئینی و چربی نیز منشأ حیوانی دارند و در صنایع غذایی به‌کار برده می‌شوند. <ref>. [https://halalworldinstitute.org/fa/halal-food-guidelines/item/38-%D8%A7%D9%81%D8%B2%D9%88%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%BA%D8%B0%D8%A7%DB%8C%DB%8C.html «افزودنی‌های غذایی»، موسسۀ جهانی حلال؛] [https://jh-per.halal.ac.ir/article_130914.html صداقتی و مورکی، «الزامات تولید فرآورده‌های لبنی حلال»، ۱۳۹۹ش، ص۹۱ـ۹۳.]</ref> از این‌‍رو، مسلمانان به حلال بودن این مواد توجه ویژه‌ای دارند.<ref>. [https://www.sistani.org/persian/qa/0895/#12570 سیستانی، «پرسش و پاسخ: خوردن و آشامیدن»، وب‌سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی].</ref> استفاده از فرآورده‌های حیوانی حلال در صنعت داروسازی<ref>. [https://www.vegansertifikasi.com/fa/ilac/ilaclarin-iceriginde-hayvansal-kaynakli-neler-var/ «مواد تشکیل‌دهندۀ حیوانی در داروها چیست؟»، وب‌سایت VEGAN].</ref> و محصولات آرایشی نیز مهم است. <ref>. «[https://iqna.ir/fa/news/4058502/%D9%85%D8%AD%D8%B5%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%B2%DB%8C%D8%A8%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AD%D9%84%D8%A7%D9%84-%D9%88-%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D8%B1%D8%A7%DA%A9-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF%E2%80%8C%D9%87%D8%A7 محصولات زیبایی حلال و اشتراک در استاندارها»، خبرگزاری ایکنا.]</ref> 

=== پوشاک ===

ذبح اسلامی امکان استفاده از چرم و پوست حیوانات را در پوشاک مسلمانان فراهم می‌کند.<ref>. [https://jh-per.halal.ac.ir/article_128734.html مقامی و صالحی اردکانی، «مد و پوشاک حلال و تاثیر آن بر سلامت معنوی جامعه»، ۱۳۹۹ش، ص۷۰.]</ref> بنا بر نظر فقهای مسلمان، پوست حیوانی که به شیوۀ غیراسلامی ذبح شده است، نجس محسوب می‌شود،<ref>. خمینی و دیگران، توضیح المسائل (امام و مراجع)، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۱۴۱.</ref> در همین راستا، مسلمانان در صنعت پوشاک فقط از محصولات چرمی حاصل از ذبح شرعی استفاده می‌کنند.

=== آیین‌ها و مناسک ===

مسلمانان در سبک زندگی خود، ذبح اسلامی را در آیین‌ها و مناسک دینیِ گوناگون، بازنمایی می‌کنند، ازجمله:

* '''عید قربان:''' یکی از مهم‌ترین مناسک اسلامی است و مسلمانان در آن به یاد حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل اقدام به ذبح قربانی می‌کنند؛<ref>. [https://borna.news/fa/news/1036743/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D9%88-%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%85-%D8%B9%DB%8C%D8%AF-%D9%82%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%84%D9%84-%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AE%D8%AA%D9%84%D9%81-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86 «معرفی آداب و رسوم عید قربان ملل مسلمان در کشورهای مختلف جهان»، خبرگزاری برنا.]</ref>
* '''عقیقه: ذ'''بح حیوان برای سلامتی نوزاد تازه متولد شده؛<ref>. موسی، «قربانی»، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۶۳۹.</ref>
* '''ادای نذر و کفاره:''' مسلمانان گاهی برای انجام نذر<ref>. اکبری، از واجبات چه می‌دانیم؟، ۱۳۹۱ش، ص۲۱۸.</ref> یا جبران برخی اعمال، اقدام به ذبح حیوان می‌کنند؛<ref>. خمینی، مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیت‌الله امام خمینی با حواشی مراجع عظام تقلید و استفتائات جدید، ۱۳۹۲ش، ص۷۰۳.</ref>
* '''ولیمه و اطعام''': در فرهنگ مسلمانان برای مناسبت‌هایی مانند ازدواج، بازگشت از حج، خرید خانه، ختنه پسران، تولد فرزند و عزاداری،<ref>. [https://www.mehrnews.com/news/1688912/%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%AC%D8%B4%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D9%88%D8%B3%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D8%B2%DB%8C%D8%A8%D8%A7-%D9%88-%D8%B4%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D9%85%D8%A7 «آداب دینی مراسم جشن عروسی/تاکید اسلام بر ازدواج زیبا و شاد اما آسان»، خبرگزاری مهر؛] [https://yazd.ac.ir/4037-168-1230 «قربانی کردن نمادی از قطع دلبستگی و وابستگی‌هاست»، پایگاه اطلاع‌رسانی دانشگاه یزد.]</ref> ذبح حیوان و اطعام دیگران توصیه شده است.<ref>. برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۴۱۷ـ۴۱۹.</ref>

== تغذیۀ حلال با ذبح اسلامی ==

در سبک زندگی اسلامی، رعایت اصول تغذیه بر مبنای حیات طیبه اهمیت ویژه‌ای دارد که یکی از ابعاد آن ذبح اسلامی است.<ref>. شیرخانی، ذبح در اسلام؛ آثار و احکام مطابق با مذاهب اسلامی، ۱۳۹۷ش، ص۱۴۵ـ151.</ref>

امروزه با گسترش ارتباطات و نیز ضرورت تأمین بخشی از گوشت مورد نیاز جوامع مسلمان از کشورهای غیرمسلمان، نشان «حلال'''»''' به معیاری مهم برای احراز مطابقت با موازین شرعی اسلامی تبدیل شده است. <ref>. رحمانی، «ذَبح»، ۱۳۹۲ش، ج۱۸، ص۷81.</ref> این نشان که تحت نظارت سازمان‌های اسلامی اعطا می‌شود،<ref>. شمسایی، «خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها»، ۱۳۷۵ش، ج ۱۶، ص۴۱۵.</ref> به‌دلیل رعایت استانداردهای بهداشتی و سلامت،<ref>. [https://jh-per.halal.ac.ir/article_130914.html صداقتی و مورکی، «الزامات تولید فرآورده‌های لبنی حلال»، ۱۳۹۹ش، ص۹۳ـ۹۴.]</ref> میان غیرمسلمانان نیز جایگاه ویژه‌ای یافته است.<ref>. [https://jh-per.halal.ac.ir/article_87955.html رضایی، «عوامل تاثیرگذار بر مقبولیت غذای حلال در بین غیر مسلمانان»، ۱۳۹۸ش، ص۶.]</ref>

==چالش‌های ذبح اسلامی در جهان معاصر==

در دنیای معاصر، ذبح اسلامی به‌عنوان بخشی از سبک زندگی مسلمانان با برخی چالش‌های فقهی و اخلاقی مواجهه شده است، ازجمله:

=== حفظ حقوق حیوانات در ذبح اسلامی ===

برخی مدافعان حقوق حیوانات، روش ذبح اسلامی را خشن و عامل آزار حیوانات می‌دانند؛<ref>. [https://ensani.ir/fa/article/416921/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%BE%DB%8C%D8%AA%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%B0%D8%A8%D8%AD-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%AD%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%AA تیموری فریدنی، «بررسی دیدگاه پیتر سینگر دربارۀ ذبح اسلامی حیوانات»، ۱۳۹۸ش، ص۸۶.]</ref> اما مسلمانان معتقدند که ذبح اسلامی با رعایت اصول بهداشتی و اخلاقی، کمترین درد و زجر را برای حیوان ایجاد می‌کند. <ref>. محسنی، افق اعلی، ۱۳۹۶ش، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۱.</ref> استفاده از چاقوی تیز، جلوگیری از شکنجه و ممنوعیت سلاخی پیش از مرگ کامل، از جمله تدابیر اسلام برای کاهش رنج حیوانات است. <ref>. [https://www.shiitestudies.com/article_18714.html وزیری فرد و اولیایی، «ذبح و شکار از منظر حقوق حیوانات در فقه شیعه»، ۱۳۹۳ش، ص219ـ۲۲۵.]</ref> 

در سبک زندگی اسلامی، رعایت حقوق حیوانات، تغذیۀ حلال و رفتار مهربانانه با حیوانات اهمیت دارد. ازاین‌رو، سفارش شده که حیوان پیش از ذبح آب داده شود، در مقابل حیوان دیگر ذبح نشود و حتی انسان، حیوانی را که خود پرورش داده، ذبح نکند.<ref>. رحمانی، «ذَبح»، ۱۳۹۲ش، ج۱۸، ص۷۸۱.</ref>  بسیاری از فقها، بیهوش‌کردن حیوان پیش از ذبح را درصورتی‌که موجب مرگ نشود، جایز و حتی مستحب دانسته‌اند. <ref>. [https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4385/4400/29570/%D8%A8%DB%8C-%D9%87%D9%88%D8%B4-%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D8%AD%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%AA-%D9%82%D8%A8%D9%84-%D8%A7%D8%B2-%D8%B0%D8%A8%D8%AD حسینی، «بیهوش کردن حیوانات قبل از ذبح»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.]</ref> در نگاه اسلامی، ذبح حیوانات تنها در موارد ضرورت و با رعایت اصول اخلاقی جایز است و ذبح، هم برای انسان نفع دنیوی و معنوی دارد و هم حیوان بر اثر آن، پاداش الهی دریافت می‌کند.<ref>. [https://ensani.ir/fa/article/416921/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%BE%DB%8C%D8%AA%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%B0%D8%A8%D8%AD-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%AD%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%AA تیموری فریدنی، «بررسی دیدگاه پیتر سینگر دربارۀ ذبح اسلامی حیوانات»، ۱۳۹۸ش، ص۹۲.]</ref>

=== ذبح اسلامی با ابزارهای مدرن ===

امروزه گسترش جمعیت و نیاز به تأمین مواد غذایی، صنعت و فناوری را به حوزۀ تأمین گوشت وارد کرده است. کشتارگاه‌های صنعتی با ابزارهای مکانیکی مدرن، چالش‌هایی را در رعایت احکام ذبح اسلامی ایجاد کرده‌اند.<ref>. میرسمیعی، ذبح شرعی با ادوات نوین، بی‌تا، ص۲.</ref>

برخی فقهای مسلمان، ذبح با دستگاه را مردود دانسته‌اند؛ زیرا ذبح‌کننده (دستگاه) فاقد قصد و آگاهی لازم است؛ بسیاری از فقها نیز آن را مجاز شمرده‌اند، مشروط به اینکه ذبح تحت ارادۀ انسان انجام شود.<ref><sub>.</sub> میرسمیعی، ذبح شرعی با ادوات نوین، بی‌تا، ص85-90.</ref> 

یکی از مسائل در کشتار صنعتی، چگونگی ادای نام خدا هنگام ذبح است.<ref>. [https://www.sid.ir/paper/255266/fa بهرامی خوشکار و محمدی، «بررسی مباحث نوظهور در ذبح شرعی با ابزار جدید»، ۱۳۹۰ش، ص۲۴۴.]</ref> بعضی فقها، ذکر نام خدا را هنگام راه‌اندازی دستگاه، کافی می‌دانند،<ref>. میرسمیعی، ذبح شرعی با ادوات نوین، بی‌تا، ص ۹۷ـ۹۸.</ref> اما برخی دیگر بر لزوم مقارنت تسمیه با هر ذبح تأکید دارند.<ref>. [https://www.sid.ir/paper/255266/fa بهرامی خوشکار و محمدی، «بررسی مباحث نوظهور در ذبح شرعی با ابزار جدید»، ۱۳۹۰ش، ص۲۴۴.]</ref>

==پانویس== 
{{پانویس}}

==منابع==

* قرآن کریم
* 
* «آداب دینی مراسم جشن عروسی/تاکید اسلام بر ازدواج زیبا و شاد اما آسان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور 1391ش.
* 
* إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۶ق.
* 
* افزودنی‌های غذایی، موسسۀ جهانی حلال، تاریخ بازدید: ۱۸ اسفند ۱۴۰۳ش.
* 
* اکبری، محمود، از واجبات چه می‌دانیم؟، قم، فتیان، ۱۳۹۱ش.
* 
* برقی، محمد بن خالد، المحاسن، قم دارالکتاب الاسلامیه، ۱۳۷۱ق.
* 
* بهرامی خوشکار، محمد و محمدی، محمد حسین، «بررسی مباحث نوظهور در ذبح شرعی با ابزار جدید»، نشریۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، شمارۀ ۸ و ۹، ۱۳۹۰ش.
* 
* تیموری فریدنی، علی‌اکبر، «بررسی دیدگاه پیتر سینگر دربارۀ ذبح اسلامی حیوانات»، نشریۀ معرفت اخلاقی، شمارۀ ۲۶، ۱۳۹۸ش.
* 
* حرعاملی، محمد بن حسن، ذبح اسلامی، صید و شکار (ترجمل کتاب وسایل‌الشیعه، ج۱۶)، ترجمۀ محمدحسین ورپشتی بروجنی، فرخ‌شهر، آصف، ۱۳۹۲ش.
* 
* حسینی، علی، «بیهوش کردن حیوانات قبل از ذبح»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۸ آبان ۱۳۹۰ش.
* 
* خمینی و دیگران، توضیح المسائل (امام و مراجع)، قم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه قم، ۱۳۸۱ش.
* 
* خمینی، روح الله، تحریرالوسیله، تهران، موسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۲ش.
* 
* خمینی، روح الله، مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیت‌الله امام خمینی با حواشی مراجع عظام تقلید و استفتائات جدید، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۲ش.
* 
* رحمانی، محمد، دانشنامة جهان اسلام، تهران، بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، ۱۳۹۲ش.
* 
* رضایی، غلام‌رضا، «عوامل تاثیرگذار بر مقبولیت غذای حلال در بین غیر مسلمانان»، پژوهشنامۀ حلال، شمارۀ ۲، ۱۳۹۸ش.
* 
* سجادی، مرضیه، «چگونگی ذبح و نحر در فقه اسلامی»، نشریة دانشکدة الهیات مشهد، شمارۀ ۴۳ و ۴۴، ۱۳۷۸ش.
* 
* سیستانی، علی، «پرسش و پاسخ: خوردن و آشامیدن»، وب‌سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: ۱۸ اسفند ۱۴۰۳ش.
* 
* سیستانی، محمدرضا، بحوث فقهیه حول الذبح بغیر الحدید و الزی و التجمل و مسائل أخری، بیروت، دارالمؤرخ العربی، 1427ق.
* 
* شمسایی، محمد حسین، «خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
* 
* شیرخانی، بنیامین، ذبح در اسلام؛ آثار و احکام مطابق با مذاهب اسلامی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۹۷ش.
* 
* صداقتی، مرجانه و مورکی، نرگس، «الزامات تولید فرآورده‌های لبنی حلال»، پژوهشنامۀ حلال، شمارۀ ۷، ۱۳۹۹ش.
* 
* صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، کتابفروشی داوری، ۱۳۸۵ش.
* 
* صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
* 
* طباطبایی، محمد و دیگران، «بررسی تاثیر گوشت حاصل از ذبح حلال بر سلامت جسمی و روانی»، مجموعه مقالات سومین همایش کشوری قرآن و طب، مشهد، بنیاد پژوهش‌های قرآنی حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۸ش.
* 
* عمید زنجانی، عباسعلی، آیات الاحکام، تهران، دفتر مطالعات و تحقیقات علوم اسلامی، ۱۳۸۲ش.
* 
* «قربانی کردن نمادی از قطع دلبستگی و وابستگی‌هاست.»، پایگاه اطلاع‌رسانی دانشگاه یزد، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مرداد ۱۳۹۷ش.
* 
* محسنی، محمد آصف، افق اعلی، کابل، مرکز حفظ و نشر آٍثار حضرت آیت‌الله محسنی، ۱۳۹۶ش.
* 
* محصولات زیبایی حلال و اشتراک در استاندارها، خبرگزاری ایکنا. تاریخ بازدید: ۱۸ اسفند ۱۴۰۳ش.
* 
* «معرفی آداب و رسوم عید قربان ملل مسلمان در کشورهای مختلف جهان»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ خرداد ۱۴۰۳ش.
* 
* مقامی، جواد و صالحی اردکانی، علی، «مد و پوشاک حلال و تاثیر آن بر سلامت معنوی جامعه»، پژوهشنامۀ حلال، شمارۀ ۶، ۱۳۹۹ش.
* 
* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، مدرسه الإمام علی ابن ابی طالب، ۱۳۸۰ش.
* 
* «مواد تشکیل‌دهندۀ حیوانی در داروها چیست؟»، وب‌سایت ,VEGAN تاریخ بازدید: ۱۸ اسفند ۱۴۰۳ش.
* 
* موسی، ابراهیم، «قربانی»، دایره المعارف جهان نوین اسلام، ترجمه و تحقیق حسن طارمی راد، محمد دشتی، مهدی دشتی، تهران، نشر کتاب مرجع؛ نشر کنگره، ۱۳۸۸ش.
* 
* میرسمیعی، جواد، ذبح شرعی با ادوات نوین، پایان‌نامۀ سطح ۳، قم، حوزۀ علمیۀ قم، بی‌تا.
* 
* وزیری فرد، محمد جواد و اولیایی، احمد، «ذبح و شکار از منظر حقوق حیوانات در فقه شیعه»، نشریۀ شیعه‌شناسی، شمارۀ ۴۷، پاییز ۱۳۹۳ش.

[[رده: ویکی‌زندگی]]