در حال ویرایش پیش‌نویس:چشمه آبگرم

[[پرونده:آب-گرم۱.jpg|300px|thumb|left|]]
<big>'''آب‌گرم'''</big>؛ چشمه‌ای با آب گرم و حاوی مواد معدنی<br>

آب‌گرم، آب معدنی گرمی است که از زمین می‌جوشد. برخی نیز، آب‌گرم را جایی معرفی می‌کنند که در آن آب معدنی موجود باشد.<ref>[https://www.vajehyab.com/moein/%D8%A2%D8%A8+%DA%AF%D8%B1%D9%85 معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه آب گرم، سایت واژه‌یاب.]</ref>  آب این چشمه‌ها، معمولا گرمایی بالاتر از حد معمول دارد و نیز دارای میزانی از نمک و مواد معدنی با اثر درمانی ویژه است. <br>

==تعریف چشمه آب‌گرم==
برای این نوع از چشمه‌ها، تعاریف مختلفی ارائه شده است: 
# هر نوع چشمه‌ای که توسط انرژی زمین‌گرمایی، گرم می‌شود.
# هر چشمه‌ای که درجه حرارت آن از حرارت محیط بیش‌تر است.<ref>[https://www.merriam-webster.com/dictionary/hot%20spring Miriam-Webster Online dictionary, “hot spring”.] </ref> 
# هر چشمه‌ای که دمای آب آن از 37.5 درجه سانتی‌گراد (دمای بدن انسان) بالاتر باشد.
# فوران طبیعی آب زیرزمینی با دمای بالا.
# هر چشمه‌ای که آب گرم آن با دمایی حداقل 6.5 درجه بیش‌تر از دمای هوای محیط به سطح زمین برسد.<ref>Don L. Leet, Physical Geology (6th ed.), Englewood Cliffs, NJ, Prentice-Hall, 1982.</ref> 
# هر چشمه‌ای که آب گرم آن، با دمایی حداقل 8.3 درجه بیش‌تر از دمای هوای محیط به سطح زمین برسد.
==انواع چشمه‌های آب‌گرم==
سرچشمه‌ی این آب‌ها، اعماق زمین است که با فشار زیاد، از شکاف‌های سطحی در زمین بالا زده و جریان می‌یابند. متخصصان، چشمه‌های آب‌گرم را از نظر منشأ آن‌ها به دو دسته تقسیم می‌کنند:
===آب‌گرم‌های سطحی=== 
عمق این آب‌گرم‌ها در حدود 3،000 متر است.<ref>غفوری، آب‌شناسی، ۱۳۵۷ش، ص۱۸۰-۱۸۱.</ref>  این نوع از آب‌گرم‌ها، ابتدا بر روی سطح زمین جریان داشته و از درجه‌ی گرمای معمولی نیز برخوردار بوده‌اند. اما در مسیر خود، به اعماق زمین فرورفته و از لایه‌های گوناگون عبور می‌کنند. در این روند، برخی از مواد کانی لایه‌های زمین نیز در این آب‌ها حل می‌شود. این نوع از آب‌گرم‌ها، در ادامه‌ی مسیر خود از راه‌های دیگری به سطح زمین بازمی‌گردند.<ref>جنیدی، چشمه‌های معدنی ایران، ۱۳۴۸ش، ص۲۱-۲۲.</ref>  
===آب‌گرم‌های عُمقی=== 
عمق این دسته از آب‌گرم‌ها معمولا به 20،000 متر می‌رسد و از بخار خمیره‌ی سنگ‌های سوزان درون زمین نشأت می‌گیرند. درجه‌ی حرارتی این آب‌ها، به عمق و سرعت بالا آمدن آن‌ها بستگی داشته و گاهی به 100 درجه سانتی‌گراد نیز می‌رسد. 
==ویژگی آب‌گرم‌ها==
آب‌های گرم که از دل زمین می‌جوشند، معمولا مواد شیمیایی، رنگ، بو یا مزه خاصی دارند. در برخی از آن‌ها، ترکیباتی شامل گوگرد (سولفور و سولفات) وجود دارد که منجر به شیری یا آبی‌رنگ شدن آن‌ها شده است. آب گرمی که حاوی هیدروژن سولفوره باشد، بوی بسیار نامطبوعی دارد. آب‌گرم‌های دیگری نیز وجود دارند که به‌دلیل ترکیبات آهن، به رنگ سرخ یا اُخرایی درآمده و طعم بدی دارند. گروهی دیگر از آب‌گرم‌ها نیز حاوی نمک‌های مختلفی، از جمله کلرور سدیم (نمک طعام) و یدور سدیم هستند که منجر به شور یا تلخ شدن طعم آب می‌شوند.<ref>جنیدی، «چشمه‌های معدنی آبگرم لاریجان»، ۱۳۴۳ش، ص۱۰-۱۱.</ref>  
==چشمه‌های آب‌گرم در ایران==
[[پرونده:آب-گرم.jpg|300px|thumb|left|چشمه آب‌گرم سیرچ [[کرمان (شهر)|کرمان]]]]
در دامنه‌های رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس در [[ایران]]، چشمه‌های آب‌گرم فراوانی وجود دارد. برخی از آبادی‌های ایران، به‌دلیل حضور این چشمه‌ها شکل گرفته و شهرت یافته‌ است. <br>

آب این چشمه‌ها، در گودال‌ها، حوض‌ها یا حوضچه‌های طبیعی جمع می‌شوند. سپس، مردم در طول زمان، اطراف آن را سنگ‌چین کرده یا با دیوارهای آجری یا سنگی محصور کرده‌اند. برخی دیگر نیز، روی این چشمه‌ها را می‌پوشانند و یک فضای سربسته درست می‌کنند؛ مانند «حوض مراد» در [[اصفهان]]، که از حوضچه‌های آب‌گرم سرپوشیده در [[ایران]] ساخته شده و در دوران صفویه بنا شده است.<ref>جنیدی، «آبگرم ورتون اصفهان»،  ۱۳۴۶ش، ص270.</ref>  گاهی نیز، یک یا چند استخر در کنار یا روی این چشمه‌های آب‌گرم بنا می‌کنند؛ مانند چشمه «عزیز گرماب» در رامسر.<ref>جنیدی، چشمه‌های معدنی ایران، ۱۳۴۸ش، ص۲۰۰.</ref> 
از معروف‌ترین چشمه‌های آب‌گرم در ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: <br>

چشمه‌های آب‌گرم سرعین در اردبیل، چشمه آب‌گرم لاریجان در [[مازندران]]، چشمه آب‌گرم فلکده در مازندران، چشمه آب‌گرم اهرم در [[بوشهر]]، چشمه‌های آب‌گرم دهلران در [[ایلام]]، چشمه آب‌گرم دلفان در [[لرستان]]، چشمه‌های آب‌گرم محلات در استان [[مرکزی]]، چشمه‌های آب‌گرم قلعه کندی در مرز [[اردبیل]] و [[آذربایجان شرقی]]، چشمه آب‌گرم گنو [[بندرعباس]]، چشمه‌های آب‌گرم [[آذربایجان غربی]]،<ref>[https://www.alibaba.ir/mag/hot-springs-iran/ میرسلطانی، «خاصیت درمانی چشمه‌های آب‌گرم»، سایت علی‌بابا.] </ref>  آب‌گرم سرخا سیاو در [[هرمزگان]]، آب معدنی شیخ معروف نقده، آب‌گرم معدنی چالدران، چشمه آب‌گرم خمیر در هرمزگان، آب‌گرم شهر کهنه در قوچان، آب‌گرم یله گنبد در [[قزوین]]، چشمه آب‌گرم وننق [[زنجان]]، آب‌گرم سادات محله در رامسر، آب‌گرم میراحمد در بوشهر، آب‌گرم ازرود در مازندران، چشمه آب‌گرم علی داشتی در آستارا، چشمه آب معدنی سجیران در [[گیلان]]، چشمه آب‌گرم انجیرسیاه و چشمه آب‌گرم مرتفع‌علی در [[کرمان]].<ref>[https://seeiran.ir/category/jazebeha/tabiat/%D8%A2%D8%A8%DA%AF%D8%B1%D9%85-tabiat/ «آب‌گرم‌های ایران»، سیری در ایران.] </ref> <br>
   
امروزه، چشمه‌های آب‌گرم، به‌عنوان مقاصدی برای گردشگری و درمان تبدیل شده‌اند. تأسیسات آب‌درمانی «کلیبر» در آذربایجان شرقی، بزرگ‌ترین مجتمع [[آب‌درمانی]] در [[ایران]] است که در 1392ش، راه‌اندازی شد. فاز اول این مجتمع بزرگ، در مساحتی در حدود 12870 مترمربع ساخته شد که شامل امکاناتی از قبیل استخرهای سرپوشیده، سونا، جکوزی، سالن‌های ورزشی، [[بدن‌سازی]]، فضای بازی برای کودکان، رختکن‌های مجهز، پارکینگ و نمازخانه است. مجتمع آب‌درمانی آخار بخار مشگین شهر نیز در کنار چشمه‌های آب‌گرم رشته‌کوه سبلان در استان [[اردبیل]] ساخته شده است. 
==آب‌گرم در گویش‌های ایرانی==
در گویش‌های فارسی به آب‌گرم، «گرم او»، «آب گرمک»، «آبگرمه»، و «گرماب» گویند. در گویش کردی به آن، «گرماو» یا «گراو» گویند. در گویش لری، آن را «گَرو»؛ در گویش اراکی آن را «گَرّو»؛ در زبان ترکی آذربایجانی، آن را «ایسّی سو» می‌گویند. آب‌گرم‌هایی را که حاوی ترکیبات گوگرد هستند «آب گوگردی»، «آب کبریتی»، «گندو»، «گنداب»، «آب گندو»، «گنده چشمه» و «گِنَو» می‌گویند.<ref>فرهنگ جغرافیایی ایران، ۱۳۳۰ش، ج6، ص6 و ج9، ص370؛ <br>
شیندلر، سه سفرنامه، ۱۳۵۶ش، ص۱۶۶ و ۱۸۶؛ <br>
سدیدالسلطنه، بندرعباس و خلیج فارس، ۱۳۶۳ش، ص۱۸.</ref>  آب‌گرم‌های حاوی نمک را نیز در [[زبان فارسی]]، «آب زاغی»،<ref>پولاك، سفرنامه، ۱۳۶۱ش، ص۴۱۸- ۴۱۹.</ref>  «آب شور»، «شوراب» و در زبان ترکی «زَی سو» یا «شور سو» گویند. دهکده‌هایی به‎همین نام‎ها، به‎ترتیب در اطراف ماکو و جنوب مراغه<ref>جنیدی، چشمه‌های معدنی ایران، ۱۳۴۸ش، ص۲۷۹ و ۳۶۵.</ref>  وجود دارند. <br>

گروهی دیگر، آب‎های معدنی را براساس رنگ آن‎ها، نام‎گذاری کرده‎اند. برای مثال، «سیه چشم» در نزدیکی ماکو، «آب سیاه» در رامسر،<ref>جنیدی، چشمه‌های معدنی ایران، ۱۳۴۸ش، ص۲۱۳ و ۳۶۸.</ref>  «ساری‎سو» به‎‌معنی آب زرد و «قره‎سو» به‎معنی آب سیاه در [[اردبیل]].<ref>ترابی طباطبایی، آثار باستانی آذربایجان، ۱۳۵۵ش، ص۴.</ref> <br>
 
برخی دیگر نیز، چشمه‎های آب‎گرم را باتوجه به خواص درمانی آن‎ها نام‎گذاری کرده‎اند؛ مانند «درمان‎آب» در ارومیه،<ref>پولاك، سفرنامه، ۱۳۶۱ش، ص۴۲۰.</ref>  «آب اندرمان» در شهر ری،<ref>مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ۱۳۶۱ش، ص۱۶۵.</ref>  «آب شفا» یا «چشمه شفا» و «چشمه حکیم» در محلات،<ref>جنیدی، چشمه‌های معدنی ایران، ۱۳۴۸ش، ص۱۲۴.</ref>  «آب کچلی» و «آب مفاصل» در محلات، چشمه «حوض کچلی» در اصفهان،<ref>جنیدی، «آبگرم ورتون اصفهان»،  ۱۳۴۶ش، ص271.</ref>  چشمه «آب قولنج» در سمنان،<ref>حقیقت، تاریخ قومس، ۱۳۶۲ش، ص۲۳۱.</ref>  چشمه «گرو» در تبریز،<ref>ذكاء، زمین‌لرزه‌های تبریز، ‌۱۳۵۹ش، ص۱۱۱.</ref>  چشمه «قوتور سویی» در مشکین‎شهر<ref>ساعدی، خیاو یا مشكین‌شهر، ۱۳۵۴ش، ص۲۳.</ref>  و «آب زردابه» در [[اردبیل]] که برای درمان زردی (یرقان) مفید است.<ref>ترابی طباطبایی، آثار باستانی آذربایجان، ۱۳۵۵ش، ص5.</ref> 
==خواص درمانی آب‎گرم‌‎ها== 
قدمتِ شناخت خواص و ویژگی‌های آب‌گرم‌ها، تاریخ مشخصی ندارد. کارشناسان معتقدند که این خواص، در نتیجه آزمون‌های مکرر افراد، پیرامون این چشمه‌ها رخ داده است. در منابع مکتوب، «آنتیلوس» پزشک یونانی، به‌عنوان نخستین طبیب کاشف این خواص درمانی معرفی شده است.<ref>نجم‌آبادی، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، ۱۳۵۳ش، ص۳۲.</ref>  <br>

در برخی از مکتوبات دوران پس از [[اسلام]]، به این چشمه‌ها و خواص آن‌ها اشاره شده است. برای مثال، ابن‌فقیه در کتاب خود به آب‌گرم‌های [[همدان]] اشاره کرده و آثار درمانی آن‌ها را برای نقرس و بادهای مزمن عنوان کرده است.<ref>ابن فقیه، مختصر البلدان، ۱۹۶۷م، ص223.</ref>  به گفته‌ی «ابودلف»، در نزدیکی سلماس، آب‌گرمی وجود داشته که از آن برای درمان شکستگی استخوان انسان و حیوان استفاده می‌کردند. همچنین، از این آب‌گرم، شوره‌ای حاصل می‌شده که در ذوب و پیوند [[طلا]]، نقره، مس و برنج کاربرد داشته است.<ref>ابودلف، سفرنامه، ۱۳۴۲ش، ص49.</ref>  از دیگر آب‌گرم‌ها نیز به‌منظور درمان بیماری پوستی،<ref>قمی، تـاریخ قـم، ۱۳۶۱ش، ص۶۷.</ref>  التیام‌بخش دمل و قرحه،<ref>مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به‌تحقیق گ. لسترنج، لیدن، ۱۹۱۳م، ص284.</ref>  درمان جذام<ref>قزوینی، آثار البلاد، ۱۳۸۰ق، ص391.</ref>  و درمان پیسی،<ref>مقدسی، احسن التقاسیم، ج1، ۱۹۰۶م،ص ۲۰۵ و ۲۶۲.</ref>  یاد شده است. <br>

در برخی از این چشمه‌ها، گِل و لای جمع‌شده در طول سالیان دراز نیز خواص درمانی دارند. برای مثال، برخی از این گل و لای‌ها برای درد مفاصل، سیاتیک، نقرس و کوفتگی ماهیچه‌ها و درمان بیماری پوستی مفید هستند. چشمه‌های «آب اندرمان» در شهر ری و «شورابیل» در [[اردبیل]]، دارای این خواص هستند. برخی از این چشمه‌ها، در طول تاریخ، به‌عنوان مراکز درمانی مهمی در [[ایران]] و جهان، شناخته شده‌اند.

==جایگاه آب‌گرم در اعتقادات مردم== 
چشمه‌ها، از دیرباز، در نزد مردم مقدس بوده و وسیله‌ای برای تقرب به خداوند محسوب می‌شدند. در دوره ایران باستان، «ناهید (الهه آب)»، عهده‌دار حراست از آب رودها، دریاها و چشمه‌ها بوده است. تلاش در راستای پاکیزه نگه داشتن آب، وظیفه‌ای انسانی به‌شمار رفته و آلوده کردن آن، گناه شمرده می‌شد. در [[دین اسلام]] نیز، «آب» بزرگ‌ترین پاک‌کننده است و مورد احترام [[مسلمانان]] قرار دارد. در این میان، برخی چشمه‌های آب‌گرم، خواص آلودگی‌زدایی داشته و در نتیجه از حرمت و تقدس بیش‌تری برخوردار بوده‌اند. <br>

در کنار برخی از آب‌گرم‌ها، گرمابه‌ها (حمام‌ها)ی بزرگی ساخته می‌شدند که مردم در آن به آب‌تنی مشغول شده و برای پاک‌کردن تن خود از آلودگی‌ها و گناه‌ها استفاده می‌شدند.<ref>Encyclopaedia Judaica, 1971, VII, P.251, 1241. </ref>  برخی نیز، به نیت تبرک در این گرمابه‌ها به آب‌تنی مشغول می‌شدند.<ref>Smith, The Religion of the Semites, 1972, P184.</ref>  <br>

تعدادی از چشمه‌های آب‌گرم در [[ایران]]، به «سلیمان نبی» نسبت داده شده است؛ مانند گرمابه‌های سلیمان در موآب که چشمه‌های آب‌گرم گوگردی دارند؛<ref>هاكس، قاموس كتاب مقدس، ۱۹۲۸م، ص۳۰۵ و ۴۸۷.</ref>  چشمه‌ی جوشان طالقان و گرمابه‌ی استخر فارس که «حمام سلیمان» نامیده شده‌اند<ref>طوسی، عجایب المخلوقات، ۱۳۴۵ش، ص۱۰۷.</ref>  و چشمه «زندان سلیمان» در کنار دریاچه تخت سلیمان در تکاب.<ref>جنیدی، چشمه‌های معدنی ایران، ۱۳۴۸ش، ص309.</ref>  برخی دیگر از چشمه‌های آب‌گرم در ایران را به‌نام امامان و دیگر بزرگان دینی نام‌گذاری کرده‌اند. مانند چشمه «آب‌علی» در تهران «چشمه علی» در مشهد، «حوض امام رضا» در اصفهان و چشمه «شاهان گرماب» در فریمان مشهد.<br>

از دوران کهن، برخی از مردم، در کنار این آب‌گرم‌ها، معابد و زیارتگاه‌هایی ساخته‌اند. مانند چشمه «سیداسماعیل» در کنار مقبره امام‌زاده سیداسماعیل در تنکابن<ref>ماسه، معتقدات و آداب ایرانی، ج1، ۱۳۵۵ش، ص413.</ref>  و چشمه «یاعلی گنبد» در قزوین.<ref>Schlimmer, Terminologie medico-pharmaceutique et anthropologique francaise-persane, 1974, P220.</ref>  این چشمه را برای افرادی که درد معده، کمر، روماتیسم، سوء هاضمه، کم‌خونی و بیماری پوستی دارند مفید می‌دانند.<ref>گلریز، مینودر، ۱۳۳۷ش، ص813.</ref>  
تعدادی از آب‌گرم‌های [[ایران]]، به‌دلیل حاجت‌روا شدن عده‌ای در کنار آن‌ها، به «آب مراد» معروف شده‌اند. مانند چشمه‌ای در نزدیکی کرمان که مورد توجه [[مسلمانان]] و [[زردشتیان]] است.<ref>سروشیان، فرهنگ بهدینان، ۱۳۳۵ش، ص207.</ref>  در [[سمنان]]،<ref>حقیقت، تاریخ قومس، ۱۳۶۲ش، ص۲۳۱.</ref>  اصفهان<ref>جنیدی، «آبگرم ورتون اصفهان»،  ۱۳۴۶ش، ص271.</ref>  و سنندج نیز چشمه‌هایی به‌همین نام یا «حوض مراد» وجود دارد. برخی برای بچه‌دار شدن در برکه‌ی این آب‌گرم‌ها آب‌تنی می‌کنند.<ref>ماسه، معتقدات و آداب ایرانی، ج1، ۱۳۵۵ش، ص414؛ <br>
فرهنگ جغرافیایی ایران، ذیل بابا گرگر، ۱۳۳۰ش.</ref>  
==حمام‌های آب‌گرم== 
آب این چشمه‌ها، از گرمایی طبیعی برخودار است. به‌همین دلیل، مردم از گذشته‌های دور، از این گرمای طبیعی برای گرمابه‌های خود بهره می‌گرفتند. مردم در مسیر این چشمه‌ها، شاخه‌هایی را ایجاد می‌کردند تا آب‌های گرم به‌صورت مستقیم به داخل چال حوض یا خزینه‌ی حمام‌ها هدایت شوند. قدیمی‌ترین این حمام‌ها، حمام چشمه‌ی «غدر حَمه» در شهر غَداره است. در [[سمنان]] نیز، بقایای گرمابه‌ای در مجموعه‌ی «قلعه آب‌گرم» وجود دارد که در کنار چشمه‌ی آب‌گرم شمال غربی این منطقه ساخته شده است.<ref>مخلصی، آثار تاریخی سمنان، ۱۳۵۶ش، ص74.</ref>  حمام‌های شاه عباسی، که تا چندی پیش در لاریجان دایر بودند، از این دست گرمابه‌ها بودند که در دوران صفوی ساخته شدند. طی دهه‌های اخیر نیز صدها گرمابه در دهستان‌های مختلف و در نزدیکی آب‌گرم‌ها ساخته شده‌اند که بیش‌تر به‌منظور درمان استفاده می‌شوند.<ref>جنیدی، «چشمه‌های معدنی آبگرم لاریجان»،  ۱۳۴۳ش، ص10.</ref>  حمامی منسوب به فتحعلی شاه قاجار و حمامی دیگر منسوب به عباس میرزا، در منطقه‌ی سراب و [[تبریز]]، در نزدیکی چشمه‌های آب‌گرم وجود دارد.<ref>مهندس، منابع آب‌های ایران از نظر توسعۀ اقتصادی، ۱۳۴۴ش، ص۳۰۴-۳۰۵.</ref> 
==شگفتی‌های چشمه‌های آب‌گرم==
برخی از نویسندگان، در مکتوبات خود به ویژگی‌های منحصر به فرد برخی از این چشمه‌ها اشاره کرده‌اند. برای مثال، برخی به چشمه‌ی آب‌گرمی در تبریز اشاره می‌کنند که آب آن تبدیل به سنگ می‌شود. دانشمندان، امروزه، دلیل این امر را وجود املاح بسیار در این آب دانسته‌اند که پس از رسوب کردن، سخت می‌شده است.<ref>مینورسکی، تعلیقات بر سفرنامۀ ابودلف، ۱۳۴۲ش، ص107.</ref>  در جایی دیگر نیز به سرخ بودن آب برخی از آب‌گرم‌ها اشاره شده که دلیل آن وجود آهن بالا در این آب است، اما، مردم عوام بر پایه سرخی این آب، داستان‌هایی را در طول تاریخ ساخته‌اند.<ref>ماسه، معتقدات و آداب ایرانی، ج1، ۱۳۵۵ش، ص416؛ <br>
طوسی، عجایب المخلوقات، ۱۳۴۵ش، ص۱۰8.</ref>  برخی درباره چشمه آب‌گرم در بامیان، اشاره کرده‌اند که این آب قابلیت اشتعال داشته<ref>قزوینی، عجایب المخلوقات، ۱۳۶۱ش، ص180.</ref>  و هر آن‌چه که از پلیدی‌ها در آن بیفتد، با افزایش جوشش و فوران، به بیرون پرتاب می‌کند.<ref>دمشقی، نخبةالدهر، ۱۳۵۷ش، ص182.</ref>  
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع== 
* «آب‌گرم‌های ایران»، سیری در ایران، تاریخ بازدید: 11 دی 1400ش. 
* ابن‌فقیه، احمد، مختصر البلدان، لیدن، ۱۹۶۷م.
* ابودلف، مسعر، سفرنامه، به‌تحقیق و. مینورسكی، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۴۲ش.
* پولاك، یاكوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ كیكاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش.
* ترابی طباطبایی، جمال، آثار باستانی آذربایجان، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵ش.
* جنیدی، محمدجواد، چشمه‌های معدنی ایران، تبریز، دانشگاه تبریز، ۱۳۴۸ش.
* جنیدی، محمدجواد و خدابنده، عباس و دیگران، «چشمه‌های معدنی آبگرم لاریجان»، تهران، ماهنامۀ داروپزشكی، س2، شماره 20، ۱۳۴۳ش. 
* جنیدی، محمدجواد و دیگران، «آبگرم ورتون اصفهان»، مجلۀ طب عمومی، تهران، شماره 5، ۱۳۴۶ش.
* حقیقت، عبدالرفیع، تاریخ قومس، تهران، اساطیر، ۱۳۶۲ش.
* دمشقی، محمد، نخبةالدهر، ترجمۀ حمید طبیبیان، تهران، بنیاد فرهنگستان‌های ایران، ۱۳۵۷ش.
* ذكاء، یحیى، زمین‌لرزه‌های تبریز، تهران، کتابسرا، ‌۱۳۵۹ش.
* ساعدی، غلامحسین، خیاو یا مشكین‌شهر، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۴ش.
* سدیدالسلطنه، محمدعلی، بندرعباس و خلیج فارس، به‌تحقیق علی ستایش، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
* سروشیان، جمشید، فرهنگ بهدینان، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۵ش.
* شیندلر، هوتوم و دیگران، سه سفرنامه، به‌تحقیق قدرت‌الله روشنی (زعفرانلو)، تهران، توس، ۱۳۵۶ش.
* طوسی، محمد، عجایب المخلوقات، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ش.
* غفوری، محمدرضا و مرتضوی، رضا، آب‌شناسی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۷ش.
* گلریز، محمدعلی، مینودر، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۷ش.
* فرهنگ جغرافیایی ایران، دایرۀ جغرافیایی ارتش، تهران، ۱۳۳۰ش.
* قزوینی، زكریا، آثار البلاد، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۰ق.
* قزوینی، زکریا، عجایب المخلوقات، به‌تحقیق نصرالله سبوحی، تهران، کتابخانه مرکزی، ۱۳۶۱ش.
* قمی، حسن بن محمد، تـاریخ قـم، ترجمۀ حسن بن علی قمی، به‌تحقیق جلال‌الدین طهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
* ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، آگاه، ۱۳۵۵ش.
* مخلصی، محمدعلی، آثار تاریخی سمنان، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۵۶ش.
* مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به‌تحقیق گ. لسترنج، لیدن، ۱۹۱۳م.
* مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، به‌تحقیق هاشم محدث، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش.
* معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 11 دی 1400ش.
* مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، لیدن، چاپ دخویه، ۱۹۰۶م.
* مهندس، ابوطالب، منابع آب‌های ایران از نظر توسعۀ اقتصادی، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۴۴ش.
* میرسلطانی، فائزه، «خاصیت درمانی چشمه‌های آب‌گرم»، سایت علی‌بابا، تاریخ بارگذاری: 29 بهمن 1398ش. 
* مینورسکی، ولادیمیر، تعلیقات بر سفرنامۀ ابودلف، تهران، ایران زمین، ۱۳۴۲ش.
* نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۳ش.
* هاكس، جیمز، قاموس كتاب مقدس، بیروت، ]بی‌نا[، ۱۹۲۸م.
* Don L. Leet, Physical Geology (6th ed.), Englewood Cliffs, NJ, Prentice-Hall, 1982. 
* Encyclopaedia Judaica, 1971
* Miriam-Webster Online dictionary, “hot spring”. 
* Smith, W. R., The Religion of the Semites, New York, 1972.
* Schlimmer, J. L., Terminologie medico-pharmaceutique et anthropologique francaise-persane, Tehran, 1974;
[[رده: ویکی‌زندگی]]
[[رده: گردشگری]]