در حال ویرایش پیش‌نویس:امام رضا

<big>'''امام علی بن موسی'''</big>، هشتمین امام شیعیان. <br>

علی (علیه‌السّلام) فرزند امام موسی بن جعفر (علیهما‌السّلام) است و مادرش، کنیز بود و او را تُکتَم، <ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص379.</ref><ref> موصلی شافعی، النعیم المقیم لعترة النبا العظیم، ص379.</ref> خیزران، <ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص440.</ref> نجمه، اروی، <ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص425-426.</ref> سَکَن، سمانه، ام‌البنین، <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص41.</ref><ref> زمانی قمشه‌ای، هیئت و نجوم اسلامی، 1384ش، ج2، ص319.</ref> صَقر، شَقراء و طاهره<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص455.</ref> می‌گفتند. کنیۀ او، ابوالحسن ثانی یا ثالث<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص380</ref> و ابوبکر<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص46.</ref> و لقب او، رضا، <ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص380</ref> ولی، وفیّ، <ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص440.</ref><ref> الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص290.</ref> صابر، فاضل، رضیّ<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص456.</ref> و زکی<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص95.</ref> است. وی پنج سال پس از وفات امام صادق، <ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص403</ref> در روز شنبه یا پنجشنبه<ref>. الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص290.</ref> یا جمعه، 11ربیع‌الاول<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص48.</ref><ref> جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص425.</ref><ref> پورامینی، چشمۀ حکمت رضوی، 1398ش، ص20.</ref> یا 6 یا 7 یا 8 شوال<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص48.</ref> یا 11 ذیقعده<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص48.</ref><ref> الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص290.</ref> یا ذیحجه سال 147، <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص47.</ref> 148، <ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص304.</ref><ref> اربِلی، کشف الغُمّة فی معرفة الائمّة، 1381ق، ج2، ص311.</ref><ref> قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص455.</ref> 150، 151، <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص47.</ref> 153، <ref>. پورامینی، چشمۀ حکمت رضوی، 1398ش. ص20.</ref> یا 158ق در مدینه<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص304.</ref> به دنیا آمد. 30 یا 35 سال<ref>. منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص210.</ref> با پدرش زیست و 19 یا 20 سال<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص304.</ref> یا 21 سال دوران امامت وی بود.<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص403 و پاورقی ص403</ref> امامت او، پس از موسی بن جعفر، از سال 183ق<ref>. الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص290.</ref> یا 186ق آغاز شد و تا سال 203ق ادامه یافت.<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص385.</ref><ref> الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص291.</ref> وی در روز جمعه یا سه‌شنبه 17<ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص425.</ref> یا 23 یا 24 رمضان، یا آخر ماه صفر یا آخر ذیحجه سال 202 یا 203ق<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص402 و پاورقی.</ref><ref> مفید، الارشاد، 1399ق، ص304.</ref><ref> ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref> در سن 44، 47، 48، <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص590.</ref> 49، <ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref> 50، <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص590.</ref> 51، 55، <ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص304.</ref><ref> ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref><ref> قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص547.</ref> 57<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص591.</ref>یا 59سالگی<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، پاورقی ص402-403</ref> در قریۀ نوقان، از توابع سناباد (مشهد کنونی) به واسطه غذا<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص315.</ref> یا انگور<ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref><ref> قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص580.</ref><ref> امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص117-118.</ref> یا اناری که علی بن هُشام یا مامون<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص539، 541 و 545.</ref><ref> مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص211.</ref><ref> عطاردی، مُسنَد الامام الرضا، ج1، ص124-139.</ref> آن را مسموم کرده بود، به شهادت رسید.<ref>. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص318.</ref><ref> مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص401-402.</ref> مامون در سوگ او بسیار گریست<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص316.</ref><ref> ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref><ref> قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص545.</ref><ref> قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص587.</ref> و چند روز از خوردن و آشامیدن، دست کشید<ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref><ref> امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص116، 122 و 124.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص209، 212-213.</ref> و با جنازۀ امام به نجوا پرداخت!<ref>. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص318</ref> و سپس، دستور داد جنازۀ امام را در طوس، در خانۀ حُمَید بن قَحطبه، <ref>. امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص124.</ref> کنار قبر پدرش،‌هارون الرشید دفن کنند.<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص402.</ref><ref> مفید، الارشاد، 1399ق، ص316.</ref><ref> ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص213.</ref> برخی معتقدند علی بن موسی به مرگ طبیعی از دنیا رفته است، <ref>. امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص116.</ref> یا با مسمومیت غذایی رحلت کرده و یا عباسیان و نه مامون، موجب شهادت امام رضا شدند.<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص581.</ref> تشییع جنازه باشکوه امام، در تاریخ خراسان بی‌سابقه بوده است.<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص587-588.</ref>

علی بن موسی (علیه‌السّلام) تنها یک فرزند، آن هم محمد بن علی را به‌عنوان یادگار و جانشینِ بعد از خود، داشته است که با لقب جواد، شناخته می‌شود.<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص316.</ref><ref> قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص548.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص27.</ref> وی، هنگام رحلت پدر، هفت سال و چند ماه داشت.<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص316.</ref><ref> قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص500-501 و 548.</ref> علامه مجلسی دختری به نام فاطمه را نیز از فرزندان امام رضا برشمرده، که از او حدیث نقل کرده است.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص548.</ref> برخی، علاوه بر امام جواد، فرزندان دیگری نیز برای علی بن موسی ذکر کرده‌اند: موسی، <ref>. موصلی شافعی، النعیم المقیم لعترة النبا العظیم، ص409.</ref> حسن، حسین، علی، فاطمه، <ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، 27.</ref> جعفر و ابراهیم.<ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص447.</ref>

==فضایل امام رضا==

از امام رضا به‌عنوان مصداقی بارز از واژۀ «کوثر»،  در سورۀ کوثر نام برده‌اند، <ref>. زارعی سبزواری، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، 1394ش، ص121</ref> که زیارت او، از زیارت جدّش، امام حسین، بهتر است.<ref>. کلینی، کافی، 1407ق، ج4، ص584.</ref><ref> پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص19.</ref> پیامبر اکرم، او را کسی معرفی کرده است که با نور خدا می‌نگرد و حکیمانه سخن می‌گوید و دچار لغزش و خطا نمی‌شود، دانا است و از علم و حکمت پُر بوده<ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص34.</ref> و پاداشِ زیارت او، بهشت است.<ref>. زارعی سبزواری، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، 1394ش، ص209.</ref> امام باقر و امام صادق او را بهترین خَلق روی زمین، پس از موسی بن جعفر دانسته‌اند.<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص379</ref> امام صادق، او را به دلیل علم سرشارش، «عالِم آل‌محمد» دانسته است.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص455.</ref><ref> رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص49.</ref> حتی مامون هم او را بهترینِ اهل زمین و داناترین و عابدترینِ آنان می‌دانست<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص474 و 508.</ref><ref> خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص317.</ref> و هیچکس را از علی بن موسی، افضل و مُحِقّ‌تر به خلافت، نمی‌دانست.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص508.</ref> او، بزرگ‌ترین، برگزیده‌ترین و محبوب‌ترین فرد نزد امام کاظم بود.<ref>. منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص210.</ref> از امام رضا به‌عنوان بزرگ‌ترین پیشوا،‌هادی دین، شهرۀ آفاق و مورد تکریم و احترام همگان، یاد می‌کنند.<ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص317.</ref><ref> منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص210.</ref> عظمت علمی، مقام معنوی و اخلاق عملی او، موجب جذب مردم به‌سوی وی شده بود.<ref>. منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص217.</ref> از او بیش از 20 مورد پیش‌گویی و امور خارق‌العاده گزارش شده است.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص490 و 504.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص109، 111-113.</ref> چیزی نبود که از او بپرسند و او پاسخش را نداند، <ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص363.</ref> زیرا به گذشته و حال، آگاه بود.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص464.</ref><ref> قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص65.</ref> همواره در مناظرات، بر خصم غلبه می‌کرد.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص461.</ref><ref> جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص442.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص114.</ref><ref> معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص364.</ref> این‌گونه، شخصیت علمی وی، بر همگان، از تمام فرقه‌ها و ادیان و مذاهب، ثابت شده بود.<ref>. مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص206.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص98 و 106-109.</ref> توجه بسیار به عبادت، ساده‌زیستی و تواضع، رعایت عدالت در برخورد با نزدیکان، از دیگر نکات اخلاقی امام رضا است.<ref>. امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص32-38.</ref> نماز را در اول وقت، اقامه کرده و به دیگران نیز همین را توصیه می‌کرد. هر صبح و شام، قرآن می‌خواند و پرسش دیگران را با قرآن پاسخ می‌داد.<ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص20-22.</ref>

تربیت الهی، ثبات شخصیت، عزت نفس، زهد و ساده‌زیستی، تواضع و فروتنی، سخاوت و گشاده‌دستی، حِلم و بردباری، آشنایی به زبان‌های مختلف، حتی زبان حیوانات، از دیگر فضایل علی بن موسی به‌شمار می‌رود.<ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص90، 96، 114-116، 119، 121، 123، 126، 127.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص218.</ref>

==نظر علمای اهل‌سنت دربارۀ امام رضا==

برخی علمای اهل‌سنت، به علی بن موسی، به‌خاطر شخصیت والای او، یا به تبعیت از شیعیان، لفظ امام را اطلاق می‌کنند. اولین کسی که این واژه را به‌کار برد، مسعودی بود.<ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص157-161.</ref> برخی نیز، نظیر مسعودی، ابن‌صبُاغ، محمدخواجه پارسا و قاضی بهجت افندی، همان امامتِ مدّنظر شیعه را اراده کرده و روایات دلالت‌کننده بر امامت علی بن موسی را نیز آورده‌اند.<ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص161-163.</ref>

از علی بن موسی، در کتاب‌های «سُنَن»،  در ابواب زکات و ایمان و نیز، مباحث تفسیری و اخلاقی، احادیثی نقل شده است.<ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص31-32 و 139-140.</ref> او از پدرش، موسی بن جعفر، عموهایش، اسماعیل، اسحاق و عبدالله، روایت نقل کرده است. و نیز برخی راویان حدیث، نظیر اباصلت هِرَوی، احمد بن حنبل، محمد بن رافع، نصر بن علی جَهضَمی، خالد بن احمد ذُهَلی، محمد بن اسلَم طوسی، ابی‌زرعة رازی، اسحاق بن راهَوَیه، آدم بن ابی‌ایاس و احمد بن عامر طائی، از او روایت نقل کرده‌اند.<ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص32.</ref>

واقدی او را از ثقاتی می‌داند<ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص36.</ref> که در بیست‌سالگی در مسجد نبوی فتوا می‌داد. حاکم نیشابوری، ابن‌جُندی، ذهبی و ابن‌حجر عسقلانی وی را از طبقه دهم<ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص31.</ref> یا هشتم تابعین مدینه دانسته‌اند.<ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص440.</ref><ref> الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص292 – 294.</ref> ابن ابی‌الحدید او را داناترین، سخاوتمندترین مردم و باکرامت‌ترین افراد به لحاظ اخلاقی برشمرده است. ابن‌خلّکان و ابن‌حجر هیثمی او را یکی از امامان شیعه دانسته‌اند، که مامون او را ولیّ‌عهد خود قرار داد و به نامش سکه ضرب کرد و دخترش، ام‌حبیب را به زوجیت او در آورد.<ref>. الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص297.</ref>

==دلایل امامت علی بن موسی==

امام رضا یکی از 12 امامی است که پیامبر بر امامت آنها تصریح کرده است.<ref>. مفید، الاختصاص، 1413ق، ص211.</ref><ref> طبرسی، اعلام الوری، 1390ق، ص396-397.</ref> همچنین بنابر روایت جابر بن عبدالله انصاری، نام علی بن موسی در لوحی که پیامبر از جانب جبرائیل به فاطمه داده بود، به‌عنوان امامِ پس از موسی بن جعفر، ذکر شده است.<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص272.</ref><ref> منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص176.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص39.</ref> همچنین، در صحیفه‌ای که نزد اُمّ‌سَلَمه بوده است، نام یکایک امامان شیعه ذکر شده و یادآوری شده است که علم و سلاح هر یک از امامان، به امام بعدی به ارث گذاشته شده است.<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص275.</ref> حدیث «اوصیائی، الاثنی‌عشر»<ref>. قندوزی حنفی، ینابیع المودّة، جزء3، ص11.</ref> نیز، اشاره به امامت تک‌تک امامان، از جمله علی بن موسی دارد. موسی بن جعفر طی 48 روایت، <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص18.</ref> به امامت علی بن موسی<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص304-307.</ref><ref> قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص140 و 147.</ref> و جانشینی او پس از خود<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص382.</ref><ref> صدوق، عیون اخبار الرضا، 1404ق، ج1، ص42.</ref> تصریح کرده است.<ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص372-374.</ref> مقبولیت علی بن موسی میان شیعیان و برتری علمی و اخلاقی او نیز اثبات‌کنندۀ امامت وی است.<ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص427.</ref>

==ولایتعهدی امام رضا==

در گزارش‌های تاریخی چنین آمده است که مامون، ابتدا با رفتاری احترام‌آمیز، خلافت را پیشکش کرد، اما با استنکاف امام رضا از قبول خلافت، ولایتعهدی<ref>. واژۀ ولایتعهد، اولین بار، توسط مامون در قضیۀ انتصاب امام رضا به ولایتعهدی، به کار رفت. (مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص169-170)</ref> را پیشنهاد داد.<ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص478-479.</ref> وی، علی بن موسی را از مدینه به خراسان فرا خواند و در روز دوشنبه، دوم، <ref>. امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص164.</ref> پنجم، <ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص410.</ref> ششم، <ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص510.</ref> هفتم، نهم یا بیست‌وسوم رمضان سال 200ق یا 201ق برای ولایتعهدی وی، بیعت گرفت و به او لقب «الرضا من آل‌محمد» داد.<ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص442.</ref> مامون دستور داد بر منابر بر امام رضا ثنا گفته و به نام او سکه (درهم و دینار) ضرب کردند.<ref>. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص315.</ref><ref> مفید، الارشاد، 1399ق، ص311.</ref><ref> ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص442.</ref> سپس، مامون، دختر یا خواهرش، ام‌حبیب را به تزویج امام رضا در آورد.<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص397.</ref><ref> نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص220.</ref>

امام، در ابتدا، از پذیرش دعوت مامون و رفتن به خراسان، استنکاف ورزید<ref>. نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص221.</ref> تا نشان دهد علاقه‌ای به همکاری با حکومت ندارد؛ <ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص493.</ref> اما پس از آن که مجبور شد، تمکین کرده<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص310-311.</ref><ref> مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص185-186 و 190-192.</ref> و با چشمانی اشک‌بار، در حالی که با قبر پیامبر وداع می‌کرد، <ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص436-437.</ref> به‌همراه ماموران مامون، از طریق بصره به سمت مرو<ref>. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص315</ref> روانه شد. در مرو، ابتدا پیشنهاد پذیرش خلافت را با این استدلال که امر خلافت برای ما نخواهد بود، <ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص396.</ref><ref> مفید، الارشاد، 1399ق، ص310-311.</ref> رد کرد<ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص493.</ref> و سپس، وقتی مامون، امام را تهدید کرد، به‌ناچار، پیشنهاد ولایتعهدی را پذیرفت.<ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص313.</ref><ref> جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص437 و 440.</ref> علی بن موسی با این شرط ولایتعهدی را پذیرفت که در هیچ امر و نهی و عزل و نصبی دخالت نکند و چیزی را تغییر ندهد و در فتوا و قضا، ورود نکند، <ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص310-311.</ref><ref> خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص313 و 314.</ref> زیرا نمی‌خواست مسئولیت وضع موجود را بر عهده بگیرد.<ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص441.</ref> امام، به سبک پیامبر با مردم بیعت کرد، یعنی دست خود را بر روی دستان بیعت‌کنندگان قرار می‌داد.<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص311.</ref> اولین بیعت‌کننده نیز عباس، پسر مامون بود.<ref>. مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص187.</ref> امام رضا، پس از برگزاری تشریفات تفویض ولایتعهدی و بیعت با مردم و مقامات، در سخنانی، خطاب به مردم، یادآور شد که ما را به واسطۀ قرابت با پیامبر، بر شما حقی است. شما را نیز، بر ما حقی است. هرگاه شما حق ما را پرداخت کردید، بر ما نیز، واجب است حق شما را بپردازیم.<ref>. اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، 1408ق، ص455.</ref><ref> منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص215.</ref> امام رضا، طی ولایتعهدی خود، علاوه بر برپایی جلسات مناظره، که توسط مامون ترتیب داده می‌شد و تبیین معارف اسلامی و شیعی، <ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص418-425.</ref> مبادرت به برپایی نماز عید فطر کرد که ناتمام ماند.<ref>. امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص172-173.</ref> او همچنین برای نزول باران، دعا کرد.<ref>. عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، از مدینه تا مرو، 1382ش، ص171-176.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص219.</ref>

اقدام مامون در تفویض ولایتعهدی به علی بن موسی، موجب ناخرسندی بنی‌عباس و خلع مامون از خلافت شد.<ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص443.</ref>

==کارکردهای پذیرش ولایتعهدی توسط امام رضا==

تفویض و پذیرش ولایتعهدی، به نوعی پذیرش ضمنی علویان توسط عباسیان بود<ref>. عبدالرحمان، سیرۀ اهل‌بیت، ص399.</ref><ref> پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص491.</ref> و اهل‌بیت را از فراموشی در عرصۀ سیاسی، حفظ می‌کرد و جان امام و شیعیان نیز حفظ می‌شد.<ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص490.</ref> همچنین چهرۀ واقعی مامون، توسط امام به مردم، شناسانده می‌شد<ref>. عبدالرحمان، سیرۀ اهل‌بیت، ص400.</ref><ref> پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص491.</ref> تا جایی که مامون ناگزیر بود تا خود را به لحاظ فکری، متمایل به تشیّع نشان دهد؛ <ref>. مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص175-176.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص182.</ref><ref> پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص476.</ref> تا جایی که برخی شواهد، دلیل تمایل مامون به تشیع دانسته شده است، مانند مناظرۀ مامون با علمای اهل‌سنت در رابطه با برتری علی بر خلفای دیگر، تفویض ولایتعهدی به امام رضا، وامدار دانستن خود در هدایت به تشیع در جریان بحث بین‌هارون‌الرشید و امام کاظم، حلال کردن مُتعه (صیغه)،  اعتقاد به مخلوق بودن قرآن، گواهی علمای اهل‌سنت بر دوست‌داشتن علی توسط مامون، منع از ذکر خیر معاویه و نیز سروده‌های مامون در مدح علی و اولاد او.<ref>. امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص151-152.</ref> شیخ مفید و شیخ صدوق معتقدند مامون نذر کرده بود تا در صورت چیره‌شدن بر برادرش، امین، خلافت را به اهلش واگذار کند، <ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص181-182.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص153-154.</ref> اما بعداً پشیمان شد!<ref>. مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص177-178 و 180 و 198-199.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص174.</ref>

==اهداف مامون از ولایتعهدی امام رضا==

تلاش مامون بر این بود تا به مردم بباوراند که از سرِ اخلاص و با خلوص نیّت و علاقۀ وافِر به امام رضا، ولایتعهدی را به وی تفویض کرده است. و در این کار، آن‌چنان ماهرانه رفتار کرد که برخی علمای شیعه، نظیر ابن شهرآشوب<ref>. ابن شهرآشوب، کشف الغُمّة، 1405ق، ج2، ص282-283.</ref> و ابن‌طاووس او را از اتهام دست‌داشتن در شهادت امام رضا مُبرّا دانستند.<ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص431.</ref> در منابع تاریخی، اهداف مامون از ولایتعهدی امام رضا به شرح زیر آمده است: 

'''جلب نظر ایرانیان، به ویژه اهالی خراسان و استمرار حمایت آنان'''؛ <ref>. مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص180-181.</ref><ref> نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص219.</ref>

'''جلب خوشنودی عباسیان'''؛ <ref>. نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص219.</ref>

'''جلب اعتماد و محبت اعراب'''؛ <ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص487.</ref>

مشروعیت‌بخشی<ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص310.</ref><ref> عبدالرحمان، سیرۀ اهل‌بیت، ص396.</ref> و قانونی جلوه دادن حکومت عباسیان در چشم علویان؛ <ref>. نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص219.</ref>

'''فرو نشاندن شورش‌های متعددِ علویان و مقابله با آشوب‌ها و مخالفت‌های آنان و زدودن احترامِ رو به فزونی علویان از دل و دیدۀ مردم'''؛ <ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص308.</ref><ref> عبدالرحمان، سیرۀ اهل‌بیت، ص395-396.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص182.</ref>

'''بازگرداندن و تقویت حسّ اعتمادِ از دست رفتۀ مردم، به واسطۀ کشتن برادرش، امین'''؛ <ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص487.</ref>

'''ریشه‌کنی درخت تشیّع'''؛ <ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص309.</ref>

'''کنترل و خلع سلاح علی بن موسی و ایجاد مصونیت برای خود از ناحیۀ امام رضا، که همواره او را تهدیدی برای خلافت خود می‌دانست'''؛ <ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص499.</ref><ref> مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص181، 182 و 199.</ref> 

'''کسب وجهۀ معنوی به واسطۀ ولایتعهدی یکی از فرزندان پیامبر'''؛ <ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص311.</ref>

'''تبدیل صحنۀ مبارزات انقلابی شیعیان به عرصۀ فعالیت سیاسی آرام و بی‌خطر'''؛ <ref>. امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص96.</ref>

'''تبدیل امام رضا به توجیه‌گر رفتار دستگاه خلافت'''؛ <ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص433.</ref>

'''مرتفع شدن ادعای زهد و بی‌اعتنایی امامان نسبت به امور دنیوی'''؛ <ref>. امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص99-100.</ref>

'''زدودن تدریجی رنگ مردمیِ امام، به عنوان مرجع پرسش‌ها و شکایات'''؛ <ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص311.</ref>

'''کنترل مستمرّ علی بن موسی، به عنوان کانون مبارزه و معارضه با حاکمان عباسی'''.<ref>. عبدالرحمان، سیرۀ اهل‌بیت، ص397.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص183.</ref>

==قدم‌گاه‌های امام رضا در ایران==

قدم‌گاه‌های منسوب به امام رضا، در شهرهای بهبهان (اَرجان)،  اَبرقو (ابرکوه)،  خرانق (مشهدک)،  دِه‌شیر (فراشاه)،  که سه مورد اخیر، دارای کتیبه هستند و نیشابور واقع شده‌اند.<ref>. عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، از مدینه تا مرو، 1382ش، ص86-134.</ref> قدم‌گاه‌هایی که در شوشتر، دزفول و نائین وجود دارند، از اعتبار سندی برخوردار نیستند.<ref>. عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، از مدینه تا مرو، 1382ش، ص64-65 و 109-116.</ref>

==تاثیر حضور امام رضا در ایران==

حضور سه‌سالۀ امام رضا در ایران، پیامدها و تاثیرات بسیاری در جامعه و فرهنگ ایرانی داشت، از جمله: 

'''رشد و گسترش تشیّع در خراسان و تاثیر عمیق آن بر فرهنگ، هنر و اقتصاد ایران'''؛ <ref>. صفی‌زاده، خدمات تمدنی و فرهنگی ایران به اسلام، 1390ش، ص369 و 375.</ref><ref> امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص104.</ref>

'''ارتقای علمی و اعتقادی و فکری مردم خراسان'''؛ <ref>. منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص216.</ref>

'''ارتباط عاطفی و معنوی امام با ایرانیان'''؛ <ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص315-316.</ref>

'''مناظرات علمی و عقیدتی با اهل کتاب (یهودیان، مسیحیان، زرتشتیان، مانویان و صابئیان)،  نِحلِه‌های فکری گوناگون و ارباب مذاهب مختلف'''؛ <ref>. منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص216.</ref><ref> صفی‌زاده، خدمات تمدنی و فرهنگی ایران به اسلام، 1390ش، ص369-375.</ref>

تشکیل محافل علمی و کلامی و حدیثی در دفاع از کیان اسلام و فرهنگ اهل بیت و ردّ ایرادات و پاسخ به شبهات، با حضور گستردۀ شیعیان در این محافل، که در مسجد مرو و منزل امام برگزار می‌شد؛ <ref>. منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص216-217.</ref>

دلگرمی شیعیان به وجود امام رضا و استقرار علویان در شهرها؛ <ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص316.</ref>

پیاده‌کردن سنت‌های الهی و سیرۀ نبوی در جامعه؛ <ref>. منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص217.</ref>

فراهم شدن زمینه برای کوچ سادات و علویان به منطقه خراسان، <ref>. منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص218.</ref> به‌ویژه پس از دستور علی بن موسی به بستگان خود برای کوچ به ایران، که طی چند کاروان، 12673 نفر به خراسان آمدند.<ref>. صفی‌زاده، خدمات تمدنی و فرهنگی ایران به اسلام، 1390ش، ص380.</ref>

==اوضاع فرهنگی-اجتماعی در زمان امام رضا==

دوران امامت علی بن موسی (183-203)،  ده سال با خلافت‌هارون الرشید (183-193)،  مقارن بود؛‌هارون به دلیل نگرانی از عواقب قتل امام کاظم، متعرّض امام رضا نمی‌شد و امام رضا بدون تقیّه و با استفاده از شرایط پیش آمده، اظهار امامت ‌کرده و با تربیت شاگردانی، علوم و معارف دینی و حقایق قرآنی را نشر می‌داد.<ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص468-469.</ref> در دورۀ حکومت امین (193-198)، <ref>. امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص29-30.</ref> به دلیل درگیریِ او با برادرش، مامون، باز هم امام رضا به فعالیت‌های علمی و فرهنگی خود ادامه داد.<ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص472.</ref> پنج سال آخر از حیات امام رضا (198-203) با خلافت مامون، مقارن بود.<ref>. نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص216.</ref><ref> زمانی قمشه‌ای، هیئت و نجوم اسلامی، 1384ش، ج2، ص319.</ref> با آغاز خلافت مامون، قیام‌های علویان اوج گرفت.<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص311-321.</ref> امام رضا گرچه با اصل این قیام‌ها مخالف نبود، اما به دلیل آگاهی از ناکامی اکثر این قیام‌ها و نیز، افراط برخی از قیام‌کنندگان در کشتار مردم و غارت اموال، از تایید آنها، سر باز می‌زد.<ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص415.</ref>

این دوران همچنین «دوران اوج تمدن اسلامی» نامیده شده است؛ در این دوره، علومی نظیر تفسیر، حدیث، فقه، اصول، نحو، کلام، پزشکی، شیمی، معماری و مهندسی شهری، نجوم، عمران و کشاورزی رونق داشته و توسعه پیدا کرد و دولت اسلامی بر اغلب مناطق جهان استیلا یافت. فضای امیدوار کننده‌ای برای افکار و عقاید و علوم مختلف پدید آمد و نهضت ترجمه در زمینۀ فلسفه، طب، نجوم، ریاضیات، منطق، هیئت، جغرافیا و تاریخ به اوج رسید.<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص281-291.</ref> صاحبان علم و منطق و فلسفه گرامی داشته شدند و ریاضی‌دان بزرگی همچون خوارزمی پدیدار گشت که دربارۀ جبر مطالعاتی داشت و آن را از حساب جدا کرد. یعقوب بن اسحاق کَندی، که در طب و فلسفه و حساب و منطق و هندسه و نجوم خبره بود، بسیاری از کتاب‌های فلسفه را به عربی برگرداند.<ref>. نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیّع و امامان، 1384ش، ص224-225.</ref> کتابخانه‌هایی در بغداد، تاسیس و انجمن‌های علمی تشکیل می‌شد که علمای اسلامی و غیراسلامی در آن شرکت داشتند. همچنین، 30 مدرسۀ عالی ایجاد شده بود و مهم‌ترین کتابخانه هم، «بیت الحکمة» بود.<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص282-283.</ref> فعالیت‌های علمی در تمام عرصه‌ها، از جمله مباحث کلامی، به شدت رونق داشته و رو به گسترش بود. اشاعره و معتزله، بیشترین سهم را در سوگیری‌های مباحث کلامی در جامعه داشتند.<ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص450.</ref> بغداد، یثرب، کوفه و بصره در زمرۀ مهم‌ترین مراکز علمی آن دوران مطرح بوده‌اند.<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص291-293.</ref>

علی بن موسی، در این دوران، وظیفۀ خود را صیانت از عقیده و فرهنگ جامعۀ اسلامی می‌دانست و خطر جریان‌های فکری التقاطی و منحرف، نظیر واقفیه (توقف کنندگان در امامتِ موسی بن جعفر)،  مُشَبَّهه، مُجَسّمه (برای خدا جسم قایل بودند)،  مُفَوِّضه، مُتصوِّفه، مُعتزِله، غُلات (غالیان=غُلُوّ کنندگان) و جبریّون<ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص210-223.</ref> را در جامعه، گوشزد می‌کرد و از طریق محافل علمی، مناظره با صاحبان عقاید و مذاهب فکری و دینی و پاسخگویی به شبهات آنان، به روشنگری و تبیین راه و فکر صحیح، مبادرت می‌ورزید. به همین دلیل، بخش عمده‌ای از روایات منقوله از علی بن موسی، پیرامون موضوعات کلامی، نظیر تجسیم، تشبیه و رؤیت خدا است.<ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص450-454.</ref> همچنین، توضیح مبانی شیعه، جایگاه اهل بیت در کتاب و سنت، برخی مسائل کلامی، مسائل اختلافی بین شیعه و سنی، نظیر ایمان ابوطالب، مصداق شیعه، صحابی و اولی‌الامر، رهاورد مناظرات و جلسات امام رضا است.<ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص460-461.</ref> عصر امام رضا، عصر مناظرات داغ در زمینه مباحث کلامی و عقیدتی بود.<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص169.</ref>

==سیرۀ علمی و عملی امام رضا==
#  
# سیرۀ عبادی 
#  
# امام رضا بسیار نماز می‌خواند و به نماز اول وقت، اهمیت می‌داد؛ شب را به نماز و سجده‌های طولانی و تلاوت قرآن سپری می‌کرد؛ <ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص47 و 66.</ref> شب‌ها، کم می‌خوابید و شب‌زنده‌دار بود و روزها، روزه بود؛ <ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص462.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص63.</ref> اهتمام به دعا و صلوات، <ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص69.</ref> پرهیز از کسب مال حرام و دوری از ناامیدی از درگاه الهی، به عنوان دو مانع استجابت دعا، <ref>. زارعی سبزواری، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، 1394ش، ص26-37.</ref> از ویژگی‌های او بود. علی بن موسی با قرآن انس داشت<ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص47 و 66.</ref> و آن را طی سه روز ختم می‌کرد.<ref>. امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص144.</ref> او قرآن را زیبا تلاوت می‌کرد، در معانی آیات، تامُّل کرده و به سؤالات و شبهات، از طریق آیات قرآن پاسخ می‌داد. امام رضا به علوم قرآنی، نظیر محکمات و متشابهات قرآنی، توجه می‌کرد.<ref>. زارعی سبزواری، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، 1394ش، ص112-117.</ref> 
#  
# سیرۀ اخلاقی 
#  
# امام رضا آیینۀ تمام‌نمای خصال نیکو بود؛ خوش‌اخلاق و خوش‌رفتار بود و اخلاق بد را نابودگر اعمال می‌دانست؛ بر راستگویی، تاکید و بر امانتداری، توصیه می‌کرد؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص72-73.</ref> به مشورت با دیگران، سفارش و از کم‌فروشی و ریخت وپاش، خیانت و رباخواری، نهی می‌کرد؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص78-79.</ref> از جدال و مِراء با دیگران و دشمنی و بدگویی نسبت به دیگران، نهی می‌کرد؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص76.</ref> نظم او زبان‌زد بود؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص78.</ref> ادب و تواضع و فروتنی داشت، <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص67-68.</ref> کلام کسی را قطع نمی‌کرد و با سخن خود، خاطرِ کسی را آزرده نساخته و در حق کسی جفا نمی‌کرد؛ <ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص365.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص145.</ref> از کسی رو برنمی‌گرداند؛ <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص56.</ref> بر حِلم و بردباری تاکید داشت و نرم و ملایم سخن می‌گفت<ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص68-69.</ref> و در سخن گفتن، درشتی نمی‌کرد؛ <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص37.</ref> در حضور دیگران، پای خود را دراز نمی‌کرد<ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص37.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص145.</ref> و به دیوار تکیه نمی‌داد؛ آب دهان خود را بر زمین نمی‌انداخت؛ <ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص365.</ref><ref> پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص67.</ref> قهقهه نمی‌زد، ولی همواره مُتِبَسِّم بود.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص462.</ref> او نسبت به سهو و خطای دیگران، عفو و اغماض داشت؛ <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص44.</ref> کنیزان و غلامان و کارگزاران خود را با القاب زشت صدا نمی‌زد<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص56.</ref> و با آنها بدرفتاری و فحاشی نمی‌کرد؛ <ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص462.</ref> نسبت به آنها تکبر نورزیده، <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص56.</ref> با آنها هم‌غذا و هم‌سفره می‌شد و به تنهایی غذا نمی‌خورد<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص462.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص145.</ref> و آنها را هنگام غذا، به دنبال امور متفرقه گسیل نمی‌داشت؛ برای صرف غذا، ابتدا از بهترین غذاها برای مساکین کنار می‌گذاشت و آن‌گاه، تَناوُل می‌کرد.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص463.</ref><ref> پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص55-64.</ref> سخی و گشاده‌دست بود و در زهد و ساده‌زیستی و بی‌توجهی به تجملات، سرآمد بود؛ <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص31.</ref> اجازه نمی‌داد کسی برای احترام او، از سرِ سفره برخیزد؛ <ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص468-469.</ref> درخواست نیازمندان را بی‌پاسخ نمی‌گذاشت<ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص81.</ref><ref> رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص37.</ref> و از پشتِ در به افراد نیازمند کمک می‌کرد؛ <ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص468.</ref> در دل شب، صدقات پنهانی می‌داد؛ <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص57.</ref><ref> معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص370.</ref> اگر به کسی وعده می‌داد، بدان ملتزم می‌شد.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص492.</ref> امام رضا ملاک شیعه بودن را نه با شعار و ادعا، بلکه در عمل صالح و انجام دستورات خدا و پیامبر می‌دانست.<ref>. زارعی سبزواری، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، 1394ش، ص54 و 56.</ref> 
#  
# سیرۀ اجتماعی 
#  
# امام علی بن موسی الرضا بر صلۀ رحم تاکید می‌ورزید، <ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص179.</ref> و آن را دارای آثار فراوان معنوی، روانی و اجتماعی و نیز، موجب آبادانی شهرها، ازدیاد روزی و طولانی شدن عمر می‌دانست.<ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص39.</ref> او بر ملاقات با یکدیگر، سفارش می‌کرد؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص95-96 و 103.</ref> بر حقوق مردم و همسایگان، <ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص195.</ref> پیروان ادیان و فرقه‌ها، پای می‌فشرد و با آنان برخورد عادلانه و مطلوب داشت<ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص37.</ref> و نمی‌گذاشت حقی از آنان ضایع و ظلمی بر آنان برود؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص101.</ref><ref> رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص46.</ref> نسبت به کژی‌ها و ناراستی‌ها و نادرستی‌های نزدیکان خود، اعتراض می‌کرد تا به دلیل انتساب به او، سوءاستفاده نکنند؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص102.</ref><ref> رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص45.</ref> از خطای خطاکاران، درمی‌گذشت؛ <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص44.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص230.</ref> به رفع گرفتاری افراد، توجه و اهتمام داشت؛ <ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص197-200.</ref> از مردم‌آزاری، به‌ویژه همسایگان، پرهیز می‌کرد و اشخاص را با لقب و کنیه، مورد خطاب قرار می‌داد؛ کرامت انسانی همگان را حفظ می‌کرد<ref>. زارعی سبزواری، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، 1394ش، ص59-67.</ref> و آن را مبتنی بر چهار اصل می‌دانست: الف - اصل آزادی انسان‌ها و حرّیّت و آزادگی آنها؛ ب - اصل برابری انسان‌ها، با رعایت حقوق همۀ انسان‌ها، اعمّ از مسلمان و غیرمسلمان؛ <ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص234.</ref> ج- اصل قدردانی از انسان‌ها، از باب «من لم‌یشکر المخلوق، لم‌یشکر الخالق؛ د - اصل احترام به انسان‌ها. امام رضا به سالم‌سازی محیط زیست، توجه و اهتمام داشت؛ <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص47.</ref> مهمان‌نواز بود<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص64.</ref> و بر سرِ سفرۀ او، کوچک و بزرگ، بنده و آزاد، حاضر بودند؛ <ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص468.</ref><ref> معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص365.</ref> از مهمان، توقع کار کردن نداشت<ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص191 و 194.</ref> و هنگام رفتن مهمان، او را تا درب منزل مشایعت می‌کرد؛ <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص41.</ref> اجرت کارگر را در ابتدای امر، تعیین می‌کرد.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص468.</ref><ref> رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص43.</ref> 
#  
# سیرۀ تربیتی 
#  
# امام رضا ازدواج را زمینه‌ساز کمالِ فرد و گسترش روابط اجتماعی افراد می‌دانست؛ اخلاق خوب را شاخص مهمی در انتخابِ همسر صالح، به‌عنوان سودمندترین موهبت و اولین گام در پاکدامنی و تحویل فرزند صالح به جامعه می‌دانست و توصیه می‌کرد به مردِ بداخلاق دختر ندهید؛ فرزند را لازمۀ تداوم زندگی و نام نیکو و بامُسمّا نهادن بر فرزند را، حق او می‌دانست؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص88-91.</ref> مراقبت‌های ویژه در ایام بارداری و توجه به نوعِ تغذیه، که موجب شجاعت، خوش‌خلقی، خوش‌سیمایی فرزند و دانشمند شدن او در آینده خواهد شد، را لازم می‌دانست؛ صدقه‌دادن و عقیقه‌کردن، برخورد و رفتار منطقی و احترام‌آمیز با نوجوان و جوان، نظارت والدین بر اخلاق، رفتار و تحصیل فرزند، آموزش خوداتکایی و تزریق اعتماد به نفس، به فرزند را توصیه می‌کرد؛ <ref>. زارعی سبزواری، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، 1394ش، ص70-79.</ref> شیر مادر را بهتر از هر چیزی برای کودک می‌دانست؛ بازی با کودکان را مهم می‌شمرد و از تنبیه بدنی آنان نهی می‌کرد و به قهر کوتاه‌مدت توصیه می‌کرد؛ به کودکان سلام می‌داد و آن را سنت پیامبر می‌دانست؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص92-95.</ref> او، با رفتار خود، شیوۀ صحیحِ زندگی را تعلیم می‌داد و نیکی به والدین را واجب می‌دانست.<ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص38 و 41.</ref> او خانه را محل آرامش می‌دانست و صدایش را در خانه بلند نمی‌کرد؛ به میانه‌روی در امور و خوش‌اخلاقی و خوش‌رفتاری با خانواده سفارش می‌کرد.<ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص84-85.</ref> حُسن رفتار با خانواده و والدین و مهرورزی با همسر و فرزندان را لازم دانسته، <ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص184 و 187.</ref> و حق مادر را واجب‌ترین حق می‌دانست؛ معتقد بود خداوند به زنان، در مقایسه با مردان، مهربان‌تر است.<ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص87 و 90.</ref> 
#  
# سیرۀ سیاسی 
#  
# طرح مسالۀ امامت و ولایت در قالب حدیث «سلسلةالذهب» در نیشابور، بیعت با مردم به شیوۀ پیامبر در جریان پذیرش ولایتعهدی، شرط عدم دخالت در امور حکومتی و عزل و نصب‌ها، از جمله اموری است که امام رضا در سیرۀ سیاسی خود، مدّنظر داشته است.<ref>. زارعی سبزواری، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، 1394ش، ص203-205.</ref> 
#  
# سیرۀ علمی 
#  
# دانش علی بن موسی، بی‌پایان بود و هر دانشمندی با او نشست و برخاست داشت، بدان اذعان می‌کرد؛ با شور و اشتیاق و بردباری، پاسخِ پرسش مردم را می‌داد و هیچ سؤالی را بی‌پاسخ نمی‌گذاشت؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص64-65.</ref> شرم و حیا را در علم‌آموزی روا نمی‌دانست و با هر کس، با زبان خود او سخن می‌گفت.<ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص51.</ref> 
#  
# تشکیل مدرسۀ علمی در مدینه و نشر معارف آل‌محمد، تربیت شاگردان، مبارزه با غالیان و جریانات فکری انحرافی، تالیف کتب علمی و اعتقادی، نظیر «فقه‌الرضا»،  «صحیفة الرضا»،  «محض‌الاسلام» و رسالۀ «ذهبیّه» در طب، <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص73-75.</ref> برگزاری جلسات مناظره با فرقه‌های مختلف دینی و مذهبی، نظیر جاثلیق، راس‌الجالوت و عمران صابی، <ref>. زارعی سبزواری، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، 1394ش، ص129-193.</ref> سیما و سیرۀ علمی علی بن موسی را به تصویر می‌کشد. 

==سبک زندگی رضوی==

علی بن موسی بر آراستگی و پاکیزگی تاکید داشت و آن را از اخلاق انبیا می‌دانست که در تربیت درست در خانواده و نیز در پاکدامنی زنان مؤثر است. امام رضا موهای خود را شانه می‌کرد، به چشمانش سورمه می‌کشید، محاسن خود را به رنگ مشکی خضاب می‌کرد و همواره عطرآگین بود و بوی خوش او، در فضا متصاعد بود. او از خواب بین‌الطلوعین، نهی می‌کرد؛ همواره متبسّم و خوشرو بود، اما از قهقهه، اجتناب می‌کرد. امام رضا در معاشرت، سرآمد بود.<ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص36-38.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص145.</ref>

# بهداشت غذایی
# 
# امام رضا، کم‌خوری را مایۀ سلامت تن می‌دانست و پیش و پس از غذا، دست‌های خود را می‌شُست؛ غذا را با نمک آغاز می‌کرد؛ <ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص130-131 و 152.</ref> در خوردن غذا، از پرخوری، پرهیز می‌کرد<ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص33.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص132.</ref> و دیگران را نیز، توصیه به میانه‌روی می‌کرد؛ صبحانه را کامل و شام را سبک میل می‌کرد؛ به خوردن گوشت، توصیه می‌کرد، زیرا آن را موجب رویش گوشت و فَربِهی (تُپُلی) و تعادل اخلاق و نخوردنش را موجب بداخلاقی می‌دانست؛ <ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص134-141.</ref> پیش از آن که سیر شود، از خوردن، دست می‌کشید؛ پیش از غذا، مقداری سرکه می‌نوشید و آن را موجب قوّت ذهن و ازدیاد عقل می‌دانست؛ در تابستان، غذاهای سرد و در زمستان، غذاهای گرم و در بهار و پاییز، غذاهای معتدل می‌خورد؛ غذا را داغ نمی‌خورد؛ <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص32.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص132.</ref> به خوردن شام، ولو به تکّه نانی، سفارش می‌کرد؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص55-64.</ref> از آشامیدن آب در حین غذا، پرهیز می‌کرد و برای سلامت معده، لازم می‌دانست؛ <ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص136.</ref> نوشیدن آب سرد را بعد از غذاهای گرم و بعد از شیرینی، نهی می‌کرد و برای دندان‌ها مُضِرّ می‌دانست، اما آب جوشانده را برای هر چیزی مفید می‌دانست، که هیچ زیانی ندارد؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص115-116.</ref> همراه غذا، سبزی می‌خورد<ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص134-135.</ref> و پای سفره‌ای که سبزی نداشت، نمی‌نشست.<ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص109.</ref> او پس از صرف غذا،‌اندکی به قفا (پشت) خوابیده و پای راست را روی پای چپ قرار می‌داد؛ <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص33.</ref> خوردن عسل و زیتون و سیر و انجیر و کشمش را، به دلیل خواص فراوان آنها، توصیه می‌کرد.<ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص142-145.</ref>
# 
# بهداشت فردی
# 
# استحمام و غُسل را جهت تمیزی توصیه می‌کرد و از حمام، با معدۀ پُر پرهیز می‌داد و آن را موجب قولنج می‌دانست؛ شستن دست و صورت را پیش از تَناوُل غذا لازم می‌دانست؛ <ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص149-152.</ref> مسواک را آخرِ شب می‌زد و برای سفیدی دندان، نمک می‌زد؛ <ref>. پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص106-107.</ref> دهان خود را با کُندُر خوشبو می‌کرد؛ <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص35.</ref> ناخن گرفتن، کوتاه کردن شارِب (سِبیل)،  زدن عطر و تعویض لباس را نیکو می‌پنداشت؛ به پهلوی راست یا چپ می‌خوابید؛ هنگام تَخَلّی (دستشویی)،  سر را پوشانده و سنگینی بدن را روی پای چپ قرار داده و طول نمی‌داد؛ همچنین، از ایستاده ادرار کردن، پرهیز داده و در پایان، استبراء می‌کرد.<ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص156-159.</ref>
# 
# بهداشت روان
# 
# تفریحات سالم، سکوت (خلوت با خود و خدا)،  انس با قرآن، توکل، دوری از بُخل و خِساست (خسیس بودن و ناخن خشکی) و حسادت، از ویژگی‌های برجستۀ علی بن موسی در بخش بهداشت روان بود.<ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص160-167.</ref>

==مناظرات امام رضا==

علی بن موسی با علمای ادیان و مذاهب و فرقه‌های گوناگون (یهودیان، نصارا، مجوسان، صابئیان/ستاره‌پرستان، بَراهِمه، دَهریون و مُلحِدان)،  در مناسبت‌های مختلف، مناظره کرده است؛ <ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص514-.</ref> از جمله با عمرو بن هَدّاب، جاثلیق مسیحی، راس‌الجالوت، عمران صابی، سلیمان مَروزی، ابو قَرّه، هربذ اکبر، علی بن محمد بن جهم، ابن‌سِکّیت و مامون.<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص157-272.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص147.</ref>

===فرقۀ واقفیه===

پس از امام کاظم، گروهی از شیعیان پنداشتند که موسی بن جعفر وفات نیافته است و یا اگر از دنیا رفته باشد، دوباره بازگشته و دنیا را پر از عدل و داد می‌کند، زیرا او همان مهدی موعود است!<ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص375-376.</ref> به همین دلیل، در امام هفتم توقف کردند و به امامت علی بن موسی گردن ننهادند.<ref>. نوبختی، فِرَق الشیعة، 1361ش، ص119.</ref> از جملۀ این کسان، می‌توان به حَیّان سَرّاج، <ref>. طوسی، رجال کَشّی، 1382ش، ص517.</ref> وکیل امام کاظم در جمع‌آوری وجوهات شرعی و محمد بن بشیر، <ref>. اشعری، المقالات و الفِرَق، 1361ش، ص62.</ref> از غالیان زمانه، که امام کاظم را خدا و خود را پیامبرِ مبعوث از طرف وی معرفی می‌کرد، اشاره کرد. او فرقۀ بشیریه را اختراع کرد.<ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص376.</ref> انگیزۀ توقف در موسی بن جعفر، توسط وکلای او، به دلیل وجود اموال فراوانی بود که در نزد اینان باقی مانده بود.<ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص377-379.</ref> علی بن موسی، پس از چند دوره مناظره با آنان، آنها را لعن کرده و متهم به الحاد کرد.<ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص381.</ref>

==آثار علمی امام رضا==

مُسند امام رضا، شامل 2430 حدیث از 32 کتاب حدیثی. مشتمل بر احادیث صحیح، مُوثّق، حسن، ضعیف و متروک؛ 

مناظرات، جمع‌آوری شده در عیون اخبار الرضا؛ 

طب الرضا (رساله ذهبیّه)<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص308-349.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص192.</ref> منسوب به علی بن موسی؛ <ref>. منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص221.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص116.</ref>

فقه الرضا، منسوب به علی بن موسی، (برخی آن را تالیف ابن‌بابَوَیه، پدر شیخ صدوق می‌دانند و عده‌ای نیز، آن را از آثار ابن ابی‌غراقه -شَلمَغانی- دانسته‌اند.<ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص427.</ref><ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص404-406.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص117.</ref> اکثر محققان، صحتِ انتسابِ این کتاب را به علی بن موسی، ثابت ندانسته‌اند.<ref>. امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص195.</ref>

صحیفة الرضا؛ <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص349-404.</ref> به مُسند الرضا و رضویات نیز مشهور است.<ref>. امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص196.</ref> علامه مجلسی آن را از مُرسلات می‌داند.<ref>. امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص196.</ref>

نامۀ معروف به «جوامع الشریعة»،  به فضل بن سهل و بیان رئوس مطالب عقیدتی و فقهی شیعه؛ <ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص315.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص118.</ref>

بیان حدیث معروف به «امامت»،  در مرو، خطاب به عبدالعزیز بن مُسلِم؛ <ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص315.</ref>

==میراث فرهنگی امام رضا==

تربیت 318 نفر در مکتب علی بن موسی.<ref>. طوسی، رجال، 1381ق، ص366.</ref><ref> منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص219.</ref><ref> رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص73.</ref>

سخنان حکمت‌آموز؛ <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص117-143.</ref>

بیان حدیث سلسلة الذهب، <ref>. «کلمة لااله الّا الله، حِصنی. فَمَن قالها، دخل حِصنی، و مَن دخل حِصنی، امِن مِن عذابی. بشرطها و شروطها، و انا مِن شروطها. </ref> در نیشابور، که 10000 یا 20000 یا 24000 و یا 30000 قلمدان، بی‌تاب ثبت آن، از زبان امام هشتم بودند.<ref>. عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، از مدینه تا مرو، 1382ش، ص128-131.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص83 و 143.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص160.</ref> این حدیث را 90تن از علمای اهل‌سنت، از 12طریق، روایت کرده‌اند.<ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص83-84.</ref>

امام رضا غالباً روایات خود را با سلسله سند از امامان پیشین خود و از زبان علی بن ابی‌طالب و پیامبر نقل می‌کرد. او ضمن تایید تشیّع اعتقادی، از تشیّع سیاسی (زیدیه، اسماعیلیه، فَطَحیّه و واقِفیّه)،  حمایت نمی‌کرد.<ref>. صفی‌زاده، خدمات تمدنی و فرهنگی ایران به اسلام، 1390ش، ص370.</ref>

==اصحاب امام رضا==

دِعبِل خُزائی، حسن بن علی بن زیاد وَشّاء، حسن بن علی بن فَضّال، حسن بن محبوب سَرّاد، زکریا بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی، صفوان بن یحیی بَیّاع سابری، محمد بن اسماعیل بن بَزیع و نصر بن قابوس، ازجمله اصحاب امام رضا هستند.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص552-567</ref>

==پانویس== 
 {{پانویس}} 

==منابع==

* قرآن 
*  
* ابن‌جوزی، سبط، تذکرة الخواصّ، قم، ذوی القربی، چاپ اول، 1427ق.  
*  
* ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، بیروت، دارالاضواء، 1405ق.  
*  
* اربلی، علی بن موسی، کشف الغُمّة فی معرفة الائمّة، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی‌هاشمی، 1381ق.  
*  
* الرحمة، حکمت، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، تهران، مؤسسة الکوثر للمعارف الاسلامیة، 1424ق.  
*  
* اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات و الفِرَق، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1361ش.  
*  
* اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیّین، تحقیق احمد صقر، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1408ق.  
*  
* امین، سیدمحسن، سیرۀ معصومان، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران، سروش، 1397ش.  
*  
* امینی، محمدعلی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، مشهد، آستان قدس رضوی، 1395ش.  
*  
* پورامینی، محمدباقر، چشمۀ حکمت رضوی (گزیدۀ عیون اخبارالرضا)،  ترجمه محمدمهدی رضایی، مشهد، آستان قدس رضوی1398ش.  
*  
* پورامینی، محمدحسین، بر مدار آفتاب (سبک زندگی بر مدار حیات رضوی)،  مشهد، آستان قدس رضوی، 1395ش.  
*  
* پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، قم، توحید، 1380ش.  
*  
* جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1387ش.  
*  
* خامنه‌ای، علی، انسان 250 ساله، بیانات مقام معظم رهبری دربارۀ زندگی سیاسی – مبارزاتی ائمّۀ معصومین، تهران، مرکز صهبا، 1391ش.  
*  
* رحیمی، سلمان و انفرادی، مرتضی، امام رضا، دانای خاندان محمد، مشهد، آستان قدس رضوی، 1400ش.  
*  
* زارعی سبزواری، عباسعلی، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، مشهد، آستان قدس رضوی، 1394ش.  
*  
* زمانی قمشه‌ای، علی، هیئت و نجوم اسلامی، ج2، تاریخ شمسی اسلام، قم، مؤسسه امام صادق، 1384ش.  
*  
* صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، بیروت، مؤسّسة الاعلمی للمطبوعات، 1404ق.  
*  
* صفی زاده، فاروق، خدمات تمدنی فرهنگی ایران به اسلام، تهران، حکایتی دیگر، 1390ش.  
*  
* طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، تهران، اسلامیه، ‌ چاپ سوم، 1390ق.  
*  
* طبسی، محمدمحسن، الامام الرضا عند اهل‌السّنُّة، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیّة، 1391ش.  
*  
* طوسی، محمد بن حسن، رجال شیخ طوسی، تحقیق سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، حیدریه، 1381ق.  
*  
* طوسی، محمد بن حسن، رجال کَشّی، اختیار معرفة الرجال، تحقیق محمدتقی فاضل میبدی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382ش.  
*  
* عبدالرحمان، عبدالحمید، سیرۀ اهل‌بیت، زاهدان، مکتبة الاسلامیة، بی‌تا.  
*  
* عرفان‌منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، از مدینه تا مرو، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1382ش.  
*  
* عطاردی، عزیزالله، مُسنَد الامام الرضا، مشهد، کنگره جهانی امام رضا، بی‌تا.  
*  
* قرشی، باقر شریف، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، ترجمه جاسم رشید و سیدمحمد صالحی، تهران، دارالکتب الاسلامیّة، 1389ش.  
*  
* قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، 1371ش.  
*  
* قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.  
*  
* کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.  
*  
* محمدزاده، مرضیه، امام علی بن موسی الرضا، قم، دلیل ما، 1393ش.  
*  
* مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة، ترجمه: محمدجواد نجفی، تهران، اسلامیه، 1362ش.  
*  
* مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، تهران، صدرا، 1383ش.  
*  
* معروف حسنی،‌هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، 1389ش.  
*  
* مفید، محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1399ق.  
*  
* مفید، محمد بن نعمان، الاختصاص، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.  
*  
* منتظرالقائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سوم، 1384ش.  
*  
* موصلی شافعی، عمر بن شجاع‌الدین، النعیم المقیم لعترة النبا العظیم، تحقیق سامی غریری، قم، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، بی‌تا.  
*  
* نصیری، محمد، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1384ش.  
*  
* نوبختی، حسن بن موسی، فِرَق الشیعة، ترجمه و تعلیقات از محمدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1361ش.  
*  
* وطن‌دوست، رضا، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، مشهد، آستان قدس رضوی، 1392ش.  
*  
* یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، تعلیق و حواشی: خلیل منصور، قم، دارالزهرا، 1387ش.