در حال ویرایش پیش‌نویس:قدرت نظامی حزب‌الله

'''قدرت نظامی حزب‌الله؛''' توان دفاعی و بازدارندگی حزب‌الله لبنان در برابر رژیم صهیونی.

قدرت نظامی حزب‌الله، با الهام از انقلاب اسلامی ایران و بر اساس مبانی عقلی و قرآنی دربارۀ لزوم آمادگی دفاعی در برابر دشمن و مقابله با تجاوزهای مکرر رژیم صهیونیستی شکل گرفته است. متخصصان امور نظامی معتقدند حزب‌الله قدرت نظامی بزرگی دارد که آن را در زمرۀ یکی از مسلح‌ترین و پیشرفته‌ترین نیروهای جهان قرار می‌دهد که خارج از طبقه‌بندی ارتش‌های معمولی جهان هستند. توان نظامی حزب‌الله نقش مهمی در شکست عملیاتی‌شدن طرح‌های بزرگ نظام مادی‌گرای غرب و صهیونیسم در قلب کشورهای اسلامی داشته است. 

'''تاریخچه'''

حزب‌الله لبنان بعد از تجاوز اسراییل به لبنان در 1982م بنیان‌گذاری شد[1] و به‌‌‌تدریج با تکیه بر مبانی دینی مبارزات عدالت‌طلبانه، مراحل مختلف پیشرفت اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نظامی را طی کرد و به سطحی از توان نظامی رسید که در سال 2000م اسراییل را از بخش‌های بزرگ جنوب لبنان اخراج کرد.[2] بعد از آن جایگاه حزب‌الله به‌عنوان یک نیروی تأثیرگذار در لبنان و منطقۀ خاورمیانه به‌ویژه در مقابل اسراییل تثبیت شد. تجاوز دوبارۀ رژیم صهیونیستی در 2006م به لبنان و مقاومت حزب‌الله که به جنگ «۳۳ روزه» یا جنگ «تموز» معروف شد، نقش مهمی در تغییر جایگاه و افزایش قدرت نظامی حزب‌الله به‌عنوان یک کنشگر مهم منطقه‌ای ایفا کرد. با شکست پی‌درپی ارتش مجهز اسراییل در برابر حزب‌الله، این حزب تلاش کرده با توجه به استمرار تهدیدات اسراییل، توان نظامی به‌ویژه قدرت موشکی خود را که نقش مؤثری در تغییر معادله میدانی جنگ داشته است را تقویت کند.[3]

'''مبانی دینی'''

قدرت نظامی حزب‌الله بر مبانی عقلی، حقوقی و دینی استوار است؛ بر اساس حکم عقل دفاع از خود که شامل جان، مال، خانه، سرزمین و دین می‌شود، واجب بوده و هر انسان آزاده‌ای در برابر تجاوز دیگران از خود، خانواده و جامعۀ خود دفاع می‌کند.[4] در مادۀ ۵۱ منشور سازمان ملل متحد، دفاع مشروع به رسمیت شناخته شده است.[5] بر مبنای دستور عام قرآن کریم[6] و سیرۀ پیامبر اسلام[7] نیز مسلمانان باید پیشرفته‌ترین سلاح‌های هر عصر را به دست آورند و از وابستگی به بیگانگان رهایی یابند.[8] قرآن کریم به مسلمانان دستور می‌دهد در برابر دشمن آمادگی خود را حفظ کنند.[9] مفسران معتقدند این آیات با توجه به استمرار دشمنی کافران و مستکبران جهان در طول تاریخ، بر یک اصل کلی دفاعی دلالت دارد و در هر عصری، سلاح‌های پیشرفتۀ زمینی، هوایی و دریایی متناسب با زمان را شامل می‌شود.[10] پیامبر اسلام نیز به گردآوری و ساخت سلاح‌های پیشرفتۀ روزگار خود اهمیت ویژه می‌داد؛ چنانکه برای تأمین نیاز تسلیحاتی سپاه اسلام در جنگ «حنین»، زره‌هایی را از صفوان بن امیّه قرض گرفت[11] و در جنگ «خیبر» نیز با بهره‌گیری از اطلاعات یک یهودیِ اسیر، به انبار سلاح دشمن دست پیدا کرد و مسلمانان برای نخستین‌بار، «منجنیق» را به کار گرفتند که بزرگ‌ترین سلاح جنگی آن دوره برای پرتاب سنگ بود.[12] 

'''زمینه‌ها'''

پژوهشگران سابقۀ استعمار لبنان توسط غربی‌ها به‌ویژه فرانسه، اشغال سرزمین‌های فلسطین توسط اسراییل در 1948م و استبداد داخلی علیه اقلیت‌های مذهبی به‌خصوص شعیان لبنان را از زمینه‌های مهم تاریخی، اجتماعی و سیاسی تشکیل حزب‌الله و قدرت‌ نظامی آن می‌دانند. برای مثال در برابر تجاوزهای مکرر رژیم صهیونی و روحیۀ اشغالگری آن، لبنان یک ارتش قوی ملی ندارد که از تمامیت ارضی این کشور دفاع کند؛ بلکه ارتش این کشور به‌شکل سنتی تحت کنترل فرماندهان مسیحیان قرار دارد. کشورهای استعمارگر غربی و حامی صهیونیسم، به جای تقویت ارتش لبنان که هم‌دین آنها محسوب می‌شود، از نفوذ خود برای تضعیف این نیرو استفاده کرده‌اند. این ارتش در حال‌حاضر تنها ۴۰ هزار نفر نیرو و ۲۴۳ میلیون دلار بودجه دارد؛ در مقابل، کشورهای غربی ارتش رژیم‌صهیونیستی را به ۴۱۰ فروند جنگنده ازجمله ۳۹ فروند جنگندۀ رادارگریز نسل پنجم اف-۳۵ مجهز و فروش چنین جنگنده‌ای به متحدان بزرگ خود در منطقه را ممنوع کرده‌اند. در نبود حضور دولت و ارتشی قدرتمند در لبنان، این قدرت نظامی حزب‌الله بوده که از حریم لبنان دفاع می‌کند و موفق به آزادسازی اراضی این کشور و اخراج رژیم صهیونیستی از خاک لبنان شده است.[13] همچنین تحلیل‌گران یکی از مهم‌ترین زمینه‌های قدرت نظامی حزب‌الله را ایمان قوی، توکل به خدا، اقتدار معنوی، تربیت نیروی نظامی نخبه بر مبنای آموزه‌های دینی و نیازهای روز و تولید و تهیۀ سلاح‌های متناسب با شرایط زمان می‌دانند.[14]

'''عوامل قدرت نظامی حزب‌الله'''

'''1. ایمان به هدف''' 

ایمان به هدف مقدس، صبر و اخلاص و پیروی از ولایت، مهم‌ترین عامل نیرومندی حزب‌الله در برابر دشمنان بوده است. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، با توجه به‌همین عامل، معتقد است که سلاح‌های مدرن و مرگبار کشورهای غربی در برابر ایمان، صبر و اخلاصِ همراه با عقل و تدبیر نیروهای حزب‌الله ناکارآمد است.[15] آیات قرآن کریم[16] که بعد از شکست اولیۀ مسلمانان در جنگ احد نازل شد نیز به مسلمانان توصیه می‌کند که با تقويت ايمان، خود را تقويت كنيد که در اين صورت برترى با شما خواهد بود.[17]

'''2. بهره‌گیری از خرد جمعی'''

حزب‌الله با الهام از سیرۀ نظامی پیامبر اسلام یک ساختار شورایی به نام «شورای جهاد» برای جنگ تعریف کرده و در امور نظامی از خِرد جمعی بهره می‌گیرد. [18] پیامر اسلام قبل از نبرد با افراد خبره دربارۀ شیوه و مکان جنگیدن و استفاده از جدید‌ترین سلاح‌ها و تاکتیک‌های جنگی مشورت می‌کرد. برای مثال کندن خندق به پیشنهاد سلمان فارسی در جنگ احزاب انجام شد.[19] شورای جهادی در ساختار فرماندهی حزب‌الله نیز مسئولیت ادارۀ امور مقاومت را بر عهده دارد و متشکل از مسئولین کلیه بخش‌های نظامی و امنیتی بوده و فعالیت‌هایی مانند برنامه‌ریزی، نظارت، استخدام نیرو، آموزش افراد، تجهیز آنها و تصمیم‌گیری‌های نظامی و امنیتی را انجام می‌دهد. این شورا هر زمانی که نیاز باشد با گروه‌های مختلف تشکیلاتی و سیاسی حزب‌الله ارتباط و هماهنگی دارد. شورای جهادی حزب‌الله همۀ شرایطی که این جنبش در عرصه‌های مختلف با آن مواجه است را ارزیابی و بر اساس مطالعات امنیتی، راهبردها و روش‌های خود را برای اقدامات نظامی تعیین می‌کند. هر یک از اعضای این شورا، مسئولیت یک واحد نظامی خاص را از نظر جغرافیایی و عملیاتی بر عهده دارند.[20]

'''3. حفظ آمادگی نظامی'''

در سبک زندگی اسلامی حفظ آمادگی نظامی در همه‌جا و همه‌حال از عوامل مهم قدرت نظامی و بازدارندگی محسوب می‌شود. قرآن کریم از سربازانی که به رغم شکست و آسیب‌دیدن در جنگ اُحُد،[21] با شنیدن ندای پیامبر اسلام به‌صورت شگفت‌آوری پاسخ دادند و آمادگی خود را برای نبرد دوباره با دشمن اعلام کردند، ستایش می‌کند.[22]حزب‌الله نیز با الهام از این رخ‌دادهای تاریخی اسلام حتی بعد از آسیب‌دیدگی‌های فراوان، آمادگی نظامی خود را حفظ کرده است. برای مثال بعد از انفجار پیجرهای حزب‌الله و شهادت‌فرماندهان آن، ساختار و نیروهای رزمی این حزب همچنان با قدرت خود در میدان حضور دارند.[23] 

'''4. روش‌های نظامی کارآمد'''

حزب‌الله متناسب با شرایط جغرافیایی و امکانات مادی و معنوی خود، روش‌های منحصربه‌فرد و کارآمد نظامی ابداع کرده که بر زیرساخت‌های علمی و فنی استوار بوده و به‌همین دلیل در میدان نبرد با رژیم صهیونیستی، موفق است. برای مثال حزب‌الله از تاکتیک‌های جنگ‌ چریکی از جمله غافلگیری نظامی، تله‌گذاری دشمن و دور‌زدن دشمن از پشت سر به همراه شلیک‌های رگباری از هزاران موشک دوش‌پرتاب به سنگرهای دشمن در مرز استفاده می‌کند.[24] این روش‌ها در کنار روحیۀ شهادت‌طلبی و شجاعت نیروهای حزب‌الله، قدرت نظامی این حزب را در نبردهای سخت مانند نبرد «مارون الرأس» و «بنت جبیل» نشان داده و تیپ زبدۀ کماندویی اسراییل به نام «تیپ گولانی» را متحمل شکست و تلفات سنگین کرده است.[25] از طرف دیگر حزب‌الله با ایجاد حلقه‌های مختلف، ساختار محرمانۀ خود را حفظ کرده که به باور کارشناسان این امر به قدرت نظامی این حزب کمک می‌کند. از این‌ رو تنها لایه‌های بیرونی حزب برای تحلیلگران مشخص بوده وحتی بسیاری از سیاستمداران لبنانی نیز از هرم‌های تشکیل‌دهندۀ ساختار مراکز تصمیم‌گیری این حزب اطلاع دقیق ندارند.[26]

'''5. کسب اطلاعات دقیق'''

از آن‌جا که تصمیم‌گیری درست جنگی بر اساس اطلاعات دقیق و کامل از دشمن امکان‌پذیر است، حزب‌الله بر مبنای سیرۀ رسول خدا در این زمینه،[27] اهتمام ویژه به کسب اطلاعات دقیق دارد و از راه‌های مختلف و ابزار متناسب با زمان از جمله پهپادهای تجسسی از موقعیت و تصمیم‌های دشمن کسب اطلاع‌ می‌کند. برای مثال حزب‌الله برای نخستن‌بار در اکتبر ۲۰۱۲م در یک اقدام غافل‌گیرانه پهپادهای تجسسی خود را ۵۰ کیلومتر در داخل فلسطین اشغالی فرستاد و به مقر تسلیحات هسته‌ای رژیم صهیونیستی نفوذ و تصاویری از مراکز تحقیقات هسته‌ای این رژیم جمع آوری و مخابره کرد. این اقدام موجب وحشت اسراییل شد.[28] چنانچه پیامر اسلام نیز متناسب با زمان خود با استقرار مأموران اطلاعاتی در مناطق ورودی و خروجی سرزمین یا منطقۀ عملیاتی دشمن، قرار گرفتن در مسیر تجّار و مسافران و بازجویی از اسیران از وضعیت دشمن کسب خبر می‌کردند.[29]

'''6. نیروی نظامی ورزیده'''

نیروزهای ورزیده از عوامل مهم قدرت نظامی حزب‌الله است. تعداد دقیق نیروهای مسلح حزب‌الله معلوم نیست؛ برخی از کارشناسان تعدادآنها را بیش از ۱۰۰‌هزار نفر تخمین زده‌اند که دست‌کم ۲.۵ برابر نیروهای ارتش لبنان است[30] اما همگان، حتی رژیم صهیونیستی به کیفیت عالی و ورزیدگی نیروهای مسلح حزب‌الله از نظر فنون نظامی و روحیۀ بالا، باور دارند. برای مثال کارشناسان امور نظامی یگان «رضوان» حزب‌الله را یکی از کارآمدترین یگان‌های رزمی در جهان توصیف می‌کنند که از مهارت‌های رزمی بی‌نظیری برخوردارند. تعداد نیروهای این یگان حدود 2500 نفر تخمین زده شده که همۀ آنها در دوره‌های تخصصی در زمینۀ تک‌تیراندازی، استفاده از سلاح‌های ضد تانک، تردد در مناطق کوهستانی و انجام مأموریت‌های نظامی آموزش دیده‌اند. این نیروها در نبردها علیه داعش در سوریه نیز حضور داشته و کنار نیروهای روسیه با تروریست‌ها جنگیده‌ و آموزش‌های نظامی تخصصی دریافت کرده‌اند. این یگان نقش برجسته‌ای در آزادسازی اراضی سوریه از دست تکفیری‌های داعش داشته است.[31]

'''7. یگان‌های ویژه'''

نیروی انسانی آموزش‌دیدۀ حزب‌الله ضامن حضور این جنبش در تمامی صحنه‌های نبرد با دشمن در همۀ عرصه‌ها بوده و در قالب یگان‌های مختلف دسته‌بندی شده است که شامل دو گروه جغرافیایی و عملیاتی می‌شود: [32]

'''الف) یگان‌های حافظ مرزها'''

این یگان‌ها در طول مرز مشترک لبنان با سرزمین‌های اشغالی فلسطین مستقرند و از مرزها پاسبانی می‌کنند: یگان نصر، یگان بدر، یگان عزیز، یگان حیدر و یگان مستقر در ضاحیۀ جنوبی که نام آن به‌دلیل اسراسر نظامی فاش نشده است.[33]

'''ب) یگان‌های عملیاتی'''

این یگان‌ها در زمینه‌های عملیاتی حزب‌الله کاربرد دارند که شامل موارد زیر می‌شود: یگان موشکی برای توسعۀ دقت موشک‌های حزب‌الله، یگان ضد زره، یگان توپخانه‌ای، یگان نیروی هوایی، یگان پدافندهوایی، یگان زرهی و تانکی، یگان نیروهای ویژه، معروف به یگان «رضوان» که مسئول جنگ‌های سخت و پیچیدۀ حزب‌الله با نیروی دشمن است،[34] یگان دریایی، یگان الکترونیکی، یگان امنیتی، یگان آموزشی، یگان عملیاتی، یگان برنامه‌ریزی، یگان مالی، یگان تجهیزات و پشتیبانی، یگان مهندسی، یگان ارتباطات، یگان پزشکی، یگان رسانۀ نظامی و یگان العباس که مأموریت آن مشابه یگان رضوان بوده و شامل شمار زیادی از سربازان حزب‌الله می‌شود که تخصص بالایی در عملیات‌های ویژه و تهاجمی دارند.[35] 

'''زیرساخت‌های نظامی حزب‌الله'''

حزب‌الله لبنان با الگوگیری عملی از انقلاب اسلامی ایران و سیرۀ جنگی پیامبر اسلام  زیرساخت‌های نظامی خود را مطابق با شرایط محیطی و جنگی روز طراحی و تقویت کرده است.[36] 

'''الف) شبکۀ زیرزمینی و تونلی'''

1. حزب‌الله لبنان به‌دلیل اقتضائات جغرافیایی و نظامی خود، شبکۀ بزرگ زیرزمینی ایجاد کرده که تعداد و مساحت دقیق آن را کسی غیر از خود آنها نمی‌داند. این رازآلودگی و ابهام در ابعاد شبکۀ تونل خود موجب ترس دشمن، بازدارندگی و قدرت بیشتر حزب‌الله شده است. برخی رسانه‌ها شبکۀ تونل‌های سری حزب‌الله را بسیار پیشرفته‌تر از تونل‌های حماس در غزه، اعلام کرده که صد‌ها کیلومتر طول دارد و برخی شاخه‌های آن به فلسطین اشغالی می‌رسد. برخی از تونل‌ها به‌منظور انفجارهای بزرگ، زیر مراکز استراتژیک ایجاد شده که ممکن است در لحظۀ مناسب برای ضربه‌زدن به دشمن منفجر شود.[37] 

2. این تونل‌ها به دوستۀ تهاجمی و زیرساختی تقسیم می‌شود. تونل‌های تهاجمی برای استفادۀ عملیاتی مشابه کرۀ شمالی در نظر گرفته شده  و قادر به انتقال خودرو، موتورسیکلت و سایر وسایل نقلیۀ کوچک و مجهز به اتاق‌های فرماندهی و کنترل زیرزمینی، انبارهای تسلیحات و تجهیزات، کلینیک‌های صحرایی و محورهای مشخص‌شده برای شلیک انواع موشک‌ها است. تونل‌های زیرساختی شبکۀ زیرزمینی بزرگ را در داخل و نزدیک روستاهای جنوب لبنان تشکیل می‌دهد که بزرگ‌ترین خط دفاع را در برابر تهاجم اسراییل ایجاد می‌کند.[38]

3. این تونل‌ها به‌گونه‌ای طراحی و اجرا شده که جنگنده‌های دشمن نمی‌توانند از بالا به این تأسیسات محافظت‌شده برسند و نیروهای حزب‌الله می‌توانند بین 9ماه تا یک‌سال در داخل آن سالم بمانند؛ زیرا تمام قابلیت‌های انرژی، غذا و دارو در آن تعبیه شده است.[39] 

4. در 2010م حزب‌الله از تونل ملیتا در جنوب لبنان با عنوان اولین جاذبۀ گردشگری جهادی در مورد مقاومت رونمایی کرد. این تونل 200متری اولین نمونه در سلسله دژهای زیرزمینی‌ بود که حزب‌الله پس از سال 2000م و آزادسازی جنوب لبنان، در مناطق مرزی جنوب ایجاد کرده است. [40]

'''ب) قدرت موشکی''' 

حزب‌الله لبنان زرادخانۀ بزرگ موشکی دارد و به باور تحلیل‌گران نظامی توان موشکی این حزب در کنار آمریکا، چین، روسیه و آلمان یکی از پنج قدرت در این زمینه محسوب می‌شود.[41] به اعتراف رسانه‌های اسراییلی نیز حزب‌الله بیش از 200هزار موشک در اختیار دارد که بیش از نیمی از آنها موشک‌های «نقطه‌زن» است که حاشیۀ خطای آنها از چندمتر فراتر نمی‌رود. این موشک‌ها از خانوادۀ «کاتیوشا» و «گراد» با برد 40 کیلومتر، موشک‌های «فجر 3» با برد بیش از 45 کیلومتر و «فجر 5» با برد بیش از 75 کیلومتر است. این حزب همچنین موشک‌های «رعد 2» و «رعد3» با برد 70 کیلومتر، «خیبر 1» با برد بیش از 100 کلیومتر، «زلزال 1 و 2» با برد حدود 160 و 210 کیلومتر، «فاتح 110 » که یک موشک بالستیک با برد حدود 300 کیلومتر بوده و کلاهک جنگی به وزن 500 کیلوگرم را حمل می‌کند، در اختیار دارد. [42] به گفتۀ منابع اسراییلی و آمریکایی، حزب‌الله در حال‌حاضر سامانه‌های موشکی ضد کشتی از انواع مختلف مانند موشک «نور» با برد 200 کلیومتر، موشک «قادر» با برد بیش از 300 کیلومتر و نیز موشک روسی «یاخونت» در اختیار دارد که برد نسخۀ اول آن به بیش از 300 کیلومتر می‌رسد و یکی از بهترین موشک‌های ضد کشتی جهان است. علاوه‌بر آن این حزب موشک‌های دیگری نیز در اختیار دارد که برد آنها به 1000 کیلومتر نیز می‌رسد و قابل شلیک از سکوهای ثابت و متحرک است و خطری ویرانگر برای ناوهای اسراییلی محسوب می‌شوند.[43]

'''د) قدرت پهپادی''' 

بر اساس گزارش رسانه‌های مختلف، حزب‌الله بیش از 2000 پهپاد از انواع مختلف در اختیار دارد که بخش بزرگی از آنها تهاجمی هستند. این پهپادها در ابتدا برای مأموریت‌های شناسایی هوایی طراحی شده بودند، اما در حال‌حاضر با توسعۀ فناوری‌ها و پیوند آنها با هوش مصنوعی، وارد عصر جدیدی شده‌اند و می‌توانند دقیق و نابودکننده باشند. برای مثال این پهپادها می‌توانند اهداف حساسی مانند رادارهای متصل به سامانه‌های دفاعی را مورد اصابت قرار دهند و نابود کنند. پهپادهای حزب‌الله از نظر دقت، سرعت، مدت پرواز، برد و وزن مواد منفجره‌ای که می‌توانند حمل کنند، علاوه‌بر ارائه تکنیک‌های راداری و هوش مصنوعی به‌طور مداوم در حال توسعه است و جنگ الکترونیک نیز استفاده می‌شوند.[44] 

'''دست‌آوردهای نظامی'''

حزب‌الله در طول حیات مبارزاتی خود با نظام سلطه و رژیم صهیونیستی دست‌آوردهای نظامی زیادی داشته است. برای مثال حملات پرتلفات در 1982م در جنوب لبنان بر نیروهای اسراییل، انفجار سفارت آمریکا در بیروت و حمله به تفنگداران آمریکا به‌صورت گمنام؛ پيروزي در جنگ‌هشت‌روزه در 1993م در عمليات «تصفيه حساب»؛ پيروزي در جنگ 16روزه در 1996م در نبردی به نام «خوشه‌هاي خشم»؛ آزادسازی بخش بزرگ جنوب لبنان از اشغال صهيونيست‌ها در 2000م؛ بازگرداندن گروهي از اسراي لبناني از جمله «شيخ عبدالكريم عبيد» در 2002م؛ پيروزي در جنگ تاريخي 33روزه در 2006م؛ بازگرداندن شمار زيادي از اسراي فلسطيني و لبناني از جمله «سمير قنطار»، قديمي‌ترين اسير دربند صهيونيست‌ها در 2008م؛[45] بیش از 3300 عملیات علیه مواضع نظامی و شهرک‌های صهیونیست‌نشین در شمال سرزمین‌های اشغالی از هشتم اکتبر ۲۰۲۳م تا نوزدهم اکتبر ۲۰۲۴م برخی از مهم‌ترین این دست‌آوردها است.[46]

'''منابع'''

قرآن کریم.

ادبی فیروزجائی، رضا، «سربلند و استوار؛ نگاهی به عوامل استحکام حزب‌الله لبنان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۴۰۳ش.

ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، لبنان، دارصادر، داربیروت، ۱۳۷۶ش.

اختیاری امیری، رضا، «توان نظامی موشکی حزب‌الله و بازدارندگی در قبال اسراییل»، فصلنامۀ مطالعات خاورمیانه، دورۀ 24، شمارۀ 4، 1396ش.

«اظهارات مقام سابق شاباک درباره توانایی موشکی و پهپادی حزب‌الله»، وب‌سایت روزنامۀ اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1403ش.

«انفجار پیجرها می‌توانست یک ارتش را از پا بیندازد | به زودی به لبنان برمی‌گردم | پیجرها در اختیار رزمندگان حزب‌الله بود یا مردم عادی هم داشتند؟»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: دوشنبه ۲۸ آبان 1403ش.

«بازخوانی اولین شکست رژیم صهیونیستی از حزب‌الله لبنان»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1399ش.

بلقزیز، عبدالله، حزب‌الله من التحریر الی الردع  (۱۹۸۲-۲۰۰۶)، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربية، 2006م.

«تأسیسات فوق سری حزب‌الله؛ تونل‌های مقاومت چگونه پاسخ به اسراییل را دردناک‌تر می‌کند؟! + فیلم»، وب‌سایت شبکۀ العالم، تاریخ درج مطلب: 1 شهريور 1403ش. 

«حزب‌الله؛ الگویِ مقاومتِ ایمانی»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 28 مرداد 1394ش.

«حزب‌الله تنها مدافع لبنان/دولت و ارتش لبنان در کجای معادله قرار دارند؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1403ش.

«حزب‌الله لبنان یکی از پنج قدرت موشکی جهان است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1402ش.

راوندی، قطب‌الدين، فقه القرآن، قم، كتابخانۀ آيت‌الله مرعشى نجفى، 1405ق.

رشیدرضا، محمد، تفسیر المنار، قاهره، الهيئة المصرية العامة للكتاب، 1990م.

سعدغریب، امل، دین و سیاست در حزب‌الله، ترجمۀ غلام‌رضا تهامی، تهران، اندیشه‌سازان نور، 1384ش.

«سیستم پیچیده تونل‌های حزب‌الله، کابوس بزرگ صهیونیست‌ها»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۴۰۳ش. 

شهیدی، فرزان، «راز پیروزی حزب‌الله»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 22 آبان 1403ش.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، 1408ق.

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام عن قواعد الأحکام، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.

قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383ش.

کدیور، جمیله، رویارویی انقلاب اسلامی ایران، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۹ش.

نادری، محمدتقی، دفاع مشروع موضوع ماده ۵۱ منشور ملل متحد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۱ش.

«نگاهی به ساختار نظامی حزب‌الله و کابوس بزرگی که در انتظار اسراییل است +تصاویر»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1400ش.

«نگاهی به قدرت نظامی حزب‌الله؛ از ناوگان موشکی و پهپادی پیشرفته تا یگان ویژه‌»، خبرگزاری تسنیم، 6 شهریور 1402ش.

«هر آنچه که باید درباره تونل‌های حزب‌الله لبنان بدانید»، وب‌سایت شبکۀ العالم، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1403ش.

واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، اعلمی، 1998م.