در حال ویرایش پیش‌نویس:جبل عامل

'''جبل عامل'''؛ سرزمین ساحلی در جنوب لبنان و از کانون‌های مهم گسترش فرهنگ تشیع.

جبل عامل، منطقه‌ای حاصل‌خیز در جنوب لبنان و از کانون‌های فرهنگ و تمدن فنیقی در دوران باستان و از مراکز مهم فرهنگی شیعه در دوران اسلامی است. این منطقه به‌دلیل موقعیت راهبردی، حاصل‌خیزی، آثار باستانی نقش آن در گسترش فرهنگ تشیع از اهمیت و جایگاه والایی در جهان اسلام برخوردار است.

'''نام‌گذاری'''

جبل‌عامل در منابع مختلف با نام‌های «سرزمین بشارت»،[1] «جبل الجلیل»، «جبل الخلیل»، «جبل‌عامله»، «جبل بنی‌عامله»، «بلاد بشاره» یا «بشارتین» یاد شده است.[2] نخستین‌بار این نام به‌صورت جبل یا ناحیۀ جلیل در عهد جدید ذکر شده است.[3] به گواهی تاریخ این منطقه به‌دلیل کوچ قبیلۀ قحطانی عامله (بنی‌عامله) از یمن به شام، در سدۀ دوم میلادی جبل‌عامل نامیده شد.[4] پس از آن‌که صلاح‌الدین ایوبی در ۵۸۶ق بخش اعظم جبل‌عامل را به یکی از سرداران به نام حسام‌الدین محمدبن بشارة عاملی واگذار کرد، این سرزمین به بلاد بشاره معروف شد.[5] «لبنان جنوبی»، «لبنان صغیر» و «الجنوب» از دیگر نام‌های دیگر این منطقه در منابع است.[6]

'''تاریخچه'''

سرزمین جبل‌عامل در دوران باستان محل زندگی کنعانیانِ سامی‌تبار[7] و شهر «صور» در این منطقه خاستگاه دانشمندان بزرگی مانند «موخوس صیدونی»، «امورفیس صوری»،[8] «اقلیدس»[9] و «فرفوریوس» بوده است.[10] قبیلۀ عامله در پی حادثۀ طبیعی سیل و ویرانی سد مأرب در سرآغاز هزارۀ قبل از میلاد، در مقطع‌های مختلف زمانی از همان زمان تا سده‌های نزدیک به ظهور اسلام به تدریج از یمن، نخست به جنوب بحرالمیت و سپس به کوهساران جبل‌عامل کوچیده‌اند.[11] مردم این سرزمین در دوران پیش از اسلام به آیین مسیحیت معتقد بوده‌اند[12] و پس از آغاز فتح اسلامی سرزمین شام، دین اسلام را قبول کردند و از همان زمان به پیروی از امام علی (تشیع) معروف شدند.[13] از نظر سیاسی و نظامی، هنگام ظهور اسلام این منطقه در تصرف دولت بیزانس بود و در ۶۳۳م سپاه اسلام به مرزهای شام رسید. در جنگ یرموک که در ساحل رودی به همین نام رخ داد، مسلمانان نیروهای بیزانسی را به سمت شمال راندند و این مناطق به دست سپاه اسلام افتاد.[14]در قرن‌های ۶ تا ۸ هجری قمری شیعیان این منطقه از نظر علمی قوت یافتند، اما از جانب اهل‌سنت این منطقه، به رافضی‌بودن متهم شدند و تحت ستم قرار گرفتند. تعداد زیادی از عالمان شیعی از جمله شهید اول در این درگیری‌ها کشته شدند و تعداد زیاد آنها به جاهای دیگر از جمله ایران مهاجرت کردند.[15] 

'''اهمیت و جایگاه''' 

1. جبل‌عامل موقعیت ممتاز جغرافیایی، پیشینۀ تاریخی غنی و نقش مهم در تاریخ تمدن و فرهنگ بشری داشته است.[16] در شمال این سرزمین، شهر مهم صیدا واقع شده که ریشۀ تاریخی آن به عصر فنیقی‌ها می‌رسد. صیدا در آن زمان «صیدون» نامیده می‌شد و آثار معتدد و مهم تاریخی از دوران فتوحات اسلامی و تاریخ عثمانی در آن وجود دارد. در جنوب این سرزمین شهر صور قرار گرفته که یکی از مهم‌ترین شهرهای بندری و تاریخی مدیترانه با آثار تاریخی فراوان، از نفوذ دریایی و موقعیت بازرگانی و راهبردی برخوردار است. در میانۀ جبل‌عامل شهر نبطیه مرکز بازرگانی مهمی در تاریخ جبل‌عامل و محل تولد و پرورش بسیاری از اندیشمندان به‎ویژه در آغاز قرن نوزدهم میلادی است. در شمال شرقی این منطقه شهر جزین، زادگاه «محمد بن جمال‌الدین مکی عاملی» مشهور به «شهید اول» و دارای نخستین مدرسۀ دینی در تاریخ علمی این سرزمین است.[17]

2. جبل‌عامل از پایگاه‌های بسیار مهم و قدیمی تشیع محسوب می‌شود که با فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ابوذر غفاری از دوران خلافت عثمان آغاز شد و تا امروز ادامه دارد.[18] بر اساس مطالعات جامعه‌شناختی، اثر حضور و فعالیت‌های ابوذر در سبک زندگی شیعیان جبل‌عامل امروزه نیز مشهود است؛ برای مثال شیعیان این منطقه مانند او دارای ویژگی‌هایی مانند صراحت لهجه، صداقت و دفاع از حق و مقابله با ثروت‌اندوزی هستند.[19] همچنین این منطقه خاستگاه مکتب فقهی مهمی در تاریخ تشیع است که توسط شهید اول تأسیس و بستر تربیت فقها و عالمان مشهوری مانند محقق کرکی، شهید ثانی و شیخ بهائی شد. مهاجرت فقهای جبل‌عاملی به کشورهای اسلامی به‌یژه به ایران در عصر صفوی زمینه‌های عملیِ نظام‌سازی سیاسی و ایجاد ساختارهای مذهبی را فراهم کرد و نقش مهمی در زیست‌جهان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تشیع در سراسر منطقه به‌خصوص ایران داشت.[20] 

'''موقعیت جغرافیایی'''

منطقۀ جبل‌عامل سرزمین‌های ساحلی و کوهستانی جنوبی لبنان را شامل می‌شود و در گذشته اراضی وسیع‌تری را در بر می‌گرفته است، اما در حال‌حاضر میان چند استان تقسیم شده است. جبل‌عامل از شمال به رود اَوَّلی (فرادیس) در شمال صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام ابوفَطْرَس یا نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین)، از مشرق تا «دریاچۀ حوله» (معروف به اردن کوچک) و رود حاصبیا و از غرب به دریای مدیترانه محدود می‌شود.[21] میانگین طول منطقۀ جبل‌عامل از شمال تا جنوب حدود هشتاد کیلومتر و عرض منطقه از شرق تا غرب حدود چهل کیلومتر و مساحت کل آن حدود ۳۲۰۰ کیلومتر مربع است.[22]

'''ویژگی‌های اقلیمی جبل‌عامل'''

جبل‌عامل در قسمت شرقی از رشته کوه‌ها و تپه‌های به هم‌پیوسته و در قسمت غربی از دشت‌های ساحلی تشکیل شده است که ارتفاع آن از غرب به شرق افزایش می‌یابد؛ به‌طوری که در منطقۀ جباع این ارتفاع به ۷۵۷ متر و در برخی از قسمت‌های شرقی به بیش از هزار متر می‌رسد.[23] این منطقه با درخت «زیتون» پیوند تاریخی دارد؛ چنان‌که در تورات از آن منطقه به‌عنوان «بلاد زیتون» یاد شده است. همچنین از قدیم کاشت درختان توت، پرورش کرم ابریشم، صنایع ابریشم‌کشی و حریربافی در تمام این منطقه رواج داشته است.[24] بندر صور از دورۀ فنیقی تا کنون در صنایع شیشه معروف بوده و انواع ظرف‌های شیشه‌ای و مهره‌ها به بازارهای خارجی در سواحل شرقی و غربی مدیترانه صادر می‌شده است.[25] 

'''جمعیت‌شناسی'''

جمعیت جبل‌عامل در 1311ش حدود ۱۲۵۰۰۰ نفر بود[26] و این تعداد در دو دهه قبل حدود ۱۵۰۰۰۰ نفر گزارش شده است.[27] در 2000م جمعیت این سرزمین به حدود 500000  نفر رسید.[28] بر اساس گواهی برخی منابع، حدود ۹۰درصد جمعیت جبل‌عامل شیعۀ دوازده‌امامی، حدود 5درصد اهل سنّت و 5درصد دیگر مسیحی مارونی‌ هستند. مارونی‌ها از ۱۱۷۳م در بخش‌هایی از جبل‌عامل ساکن شده‌اند.[29] 

'''زبان و میراث فرهنگی''' 

مردم جبل‌عامل از نظر تباری، عرب اصیل هستند و گویش زبانی آنها از همۀ گویش‌های دیگر سرزمین شام (سوریه) به عربی فصیح نزدیک‌تر است. همچنین در فرهنگ عمومی و آداب‌ورسوم و اخلاق اجتماعی مانند مهمان‌نوازی، بخشندگی و حفظ حقوق همسایگی از میراث‌داران فرهنگ عربی محسوب می‌شوند و در ادب منظوم و منثور نیز همین ذوق و سلیقه به چشم می‌خورد.[30] 

'''تقسیمات کشوری'''

جبل‌عامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی به‌عنوان استان مستقل بود، اما در تقسیمات کنونی، بیشتر منطقة جبل‌عامل جزو استان‌های نبطیّه و لبنان جنوبی است.[31] جبل‌عامل روستاها و شهرهای بسیار و معروفی دارد که تعداد کل آنها را ۳۶۵ آبادی ذکر کرده‌اند.[32] برخی از شهرهای جبل‌عامل تاریخ کهن و شهرتی بسیار دارد و شخصیت‌های مهم علمی، دینی و فرهنگی از آنها برخاسته‌اند؛ این شهرها عبارت است از صیدا، صور، جزین، نبطیه، اسکندریه، عدلون، بنت‌جبیل، تبنین، جبع، شقیفه، صَرفَند، عَیناثا، مشغرا (مشعره)، ناقوره و هونین. برخی از این شهرها مانند صیدا، صور، اسکندریه و عدلون از بندرهای مهم جبل‌عامل در دریای مدیترانه هستند.[33] 

'''جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و گردشگری'''

'''1. آثار باستانی''' 

در جبل‌عامل آثار تاریخی فراوانی وجود دارد که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از: آثار تاریخی شهرهای صور، صیدا و حومۀ آنها که از کهن‌ترین نقاط باستانی جهان‌اند؛ قلعه‌های متعدد، مانند شقیف ارنون که مربوط به دورۀ رومیان و دارای موقعیت راهبردی مهمی است؛ قلعۀ مارون مربوط به دورۀ اسلامی و قلعه‌های هونین، تبنین، دوبیه، و قلاویه که مربوط به دورۀ صلیبیان‌ است.[34] 

'''2. مکان‌های اجتماعی و فرهنگی'''

در جبل‌عامل بیش از ۴۰۰ مکانِ اجتماعی‌فرهنگی مانند مسجد، بازار و مدرسه وجود دارد که برخی بسیار معروف‌اند، از جمله: مساجد نبطیه‌، صور، هونین‌، جبع‌، شقراء و مسجد جامع‌ بنت‌جبیل‌، بازارها و مدارس‌ جَبَع‌، بنت‌جبیل‌ و نبطیه‌.[35] در این منطقه مساجدی وجود دارد که ابوذر غفاری در آنها نماز خوانده و یک مسجد در روستای میس‌الجبل به «مسجد ابوذر غفاری» معروف است.[36] 

'''3. زیارت‌گاه‌ها'''

وجود آرامگاه‌های بسیاری از پیامبران از جمله «یوشع بن نون» جانشین «موسى پیامبر» و «حزقیال نبی» و نیز گزارش‌هایی از رفت‌و‌آمدهای حضرت عیسى در بخش‌های گوناگون آن سرزمین[37] و حدیث نبوی که جبل جلیل را از کوه‌های مقدس الهی دانسته، باعث اهمیت و مقدس‌دانستن سرزمین جبل‌عامل شده‌ است. همچنین حضور ابوذر غفاری نیز در جبل‌عامل موجب پدیدآمدن زیارتگاه‌هایی در آنجا به نام وی شده است. در روستاهای صرفند و میس‌‌الجبل جایگاه‌هایی وجود دارند که به اعتقاد مردم، ابوذر آموزه‌های دینی را در آن تبلیغ می‌کرده و به‌همین دلیل مردم به زیارت آنجا می‌روند.[38] 

'''4. باغ‌موزۀ ملیتا'''

باغ‌موزۀ ملیتا، مقاومت حزب‌الله لبنان در برابر اشغال‌گری رژیم صهیونی از ابتدای اشغال بیروت در ۱۹۸۲م و آزادسازی لبنان در ۲۰۰۰م و جنگ ۳۳ روزه در سال ۲۰۰۶م را نشان می‌دهد و شامل اتاق جلسه‌ها و پخش فیلم، بخش لوازم جنگی و تانک‌های منهدم‌شدۀ اسرائیلی است. بخش جنگل باغ نیز سنگرها و لوازم سربازان حزب‌الله و سالنی شامل برخی غنائم به دست آمده از صهیونیست‌ها و اطلاعاتی سری از ارتش اسرائیل است.[39] این باغ‌موزه در یکی از روستاهای اقلیم‌التفاح قرار دارد که اطراف آن را ارتفاعات کوهستانی فرا گرفته و شامل آرامگاه پیامبران، اولیا و پادشاهان دوره‌های مختلف است.[40]

'''منابع آبی و کشاورزی'''

رودهای متعددی چون «لیطانی»، «زهرانی» و «اوّلی» و همچنین چشمه‌ها و چاه‌های فراوان، آب آشامیدنی و کشاورزی مردم جبل‌عامل را تأمین می‌کند. فراوانی منابع آبی و زمین‌های حاصل‌خیز باعث شده است که انواع محصولات کشاورزی مانند حبوبات، انگور و زیتون و نیز عسل مرغوب در این منطقه تولید شود. همچنین دشت‌های ساحلی باریک و حاصل‌خیزی از جمله منطقۀ صُور، عَدْلون و غازیه در غرب جبل‌عامل، مَرْجَعِیون در شرق و رَمیله در شمال از مهم‌ترین مناطق کشاورزی این سرزمین محسوب می‌شود[41] که زمینۀ اشتغال مردم را برای پرورش انواع دام از جمله گاو، گاومیش، گوسفند، اسب، الاغ و قاطر را در این سرزمین فراهم کرده است.[42]

'''حوزۀ علمیۀ جبل‌عامل'''

سابقۀ تشیع در جبل‌عامل از قرن اول هجری تا امروز امتداد داشته و از میان شیعیان این منطقه عالمان دینی بزرگ و صاحب آثار مهم برخاسته‌اند که حر عاملی در کتاب «أمَلُ الآمِل في علماء جبل‌عامل» نام صدها دانشمند شیعی را گرد آورده است.[43] مهم‌ترین حوزه‌های علمیه جبل‌عامل در روستای میس و شهرهای جِزّین، عَیناتا، جُبَع، مَشْغَرَه و کَرَک پایه‌گذاری شده است. شهید اول، شهید ثانی، شیخ حر عاملی و محقق کرکی از علمای مشهور حوزۀ علمیۀ جبل‌عامل هستند. دانش‌آموختگان حوزۀ جبل‌عامل و آثار تألیف‌شده این حوزه بیشترین تأثیر را در شکل‌گیری حوزه‌های عملیۀ شیعه و حتی حوزۀ نجفِ متأخر داشته است.[44] پژوهشگران سه دورۀ مهم را برای حوزۀ علمیۀ جبل‌عامل ذکر کرده‌اند:

'''الف) دورۀ اول''' 

این دوره از قرن اول تا قرن هفتم هجری را شامل می‌شود که با گسترش فرهنگ تشیع از سوی ابوذر غفاری آغاز شد و با پیدایش دانشمندان شیعه ادامه یافت. تأسیس «بیت‌الحکمة» در طرابلس به این دوره برمی‌گردد که در کنار آن کتابخانه‌ای نیز دایر بود و «ابو العلاء معری» از بازدیدکنندگان آن بوده است. در این دوره ده‌ها کتاب نوشته شد که رسائل شریف مرتضی از جملۀ آنها است.[45] 

'''ب) دورۀ دوم'''

این دوره از قرن هشتم تا یازدهم را شامل می‌شود و از پرتحرک‌ترین دوره‌های حوزۀ علمیۀ جبل‌عامل است. پرورش و حضور شخصیت‌های علمی و فقهی مانند شهید اول، شهید ثانی و محقق کرکی و مهاجرت علمای بزرگ به ایران برای گسترش فرهنگ تشیع، برخی از دست‌آوردهای حوزۀ جبل‌عامل در این دوره است که آن را از حوزه علمیۀ عراق متمایز می‌کند. برای مثال، شهید اول در این حوزه کتاب‌های زیادی نوشت که «اللمعة الدمشقیه» از آن جمله است و تا امروز در تمام حوزه‌های علمیۀ شعیه تدریس می‌شود. همچنین در این دوره اندیشۀ اصولی درحوزه‌های علمیه ایران از سوی دانشمندان جبل‌عامل مطرح و رواج شد. علمای جبل‌عامل علاوه‌بر کتاب‌های فقهی، در علوم حدیث، تفسیر و علوم ادبی آثار زیادی تولید کردند که نقش مهم در تحکیم بنیان‌های فرهنگ تشیع داشت. [46] 

'''د) دورۀ سوم'''

دورۀ سوم از قرن دوازدهم تا عصر حاضر را شامل می‌شود که در این دوره حرکت علمی همچنان ادامه یافت، اما از پویایی آن آن کاسته شد و اکثر دانشمندان برای تکمیل علوم خود به حوزه‌های علمیه قم و نجف مهاجرت کردند. از دانشمندان حوزه علمیۀ جبل‌عامل در این دوره می‌توان به شرف‌الدین عاملی، سیدمحسن امین، امام موسی صدر، سیدمحمدحسین فضل‌الله، محمدجواد مغنیه، محمدمهدی شمس‌الدین، راغب حرب، سیدعباس موسوی[47] و سیدحسن نصرالله نام برد.[48]

'''نقش جبل‌عامل در تاریخ اسلام''' 

'''1. خاستگاه اندیشۀ نظام سیاسی اسلام'''

جبل‌عامل اولین خاستگاه اندیشۀ نظام سیاسی اسلام محسوب می‌شود؛ شهید اول برای نخستین‌بار در تاریخ تشیع ظرفیت فقه سیاسی شیعه را در جبل‌عامل فعال کرد. وی در ابتدا، بر ضرورت حکومت دینی تصریح کرد و تمایل به اجتماع را از ضروریات سبک زندگی انسانی دانست.[49] شهید اول با پیروی از «نظام وکالت» که در عصر حضور ائمه برای جمع‌آوری وجوهات شرعی وجود داشت، نایبانی را از میان شاگردان برجستۀ خود به مناطق مختلف جبل‌عامل فرستاد.[50] او از فقیه جامع‌الشرایط با عنوان نایب عام امام یاد کرده و قایل به اختیارات او در تصدی برخی مناصب سیاسی بود. فعالیت‌هایی که وی در زمینۀ اجتماعی  انجام می‌داد، اولین سازماندهی اجتماعی شیعیان در جبل‌عامل محسوب می‌شود که باعث شکل‌گیری برخی فعالیت‌های سیاسی شیعیان شد و زمینۀ حکومت دینی بر اساس فقه اهل‌بیت را فراهم کرد.[51]

'''2. گسترش و رسمیت مذهب تشیع'''

هجرت عالمان بزرگ جبل‌عامل به ایران در عصر صفوی، از عوامل مهم گسترش و رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران بود. آنها از راه‌‌های گوناگون مانند تألیف کتاب‌‌های مختلف در اثبات حقانیت مذهب شیعه، تلاش برای تأسیس حوزه‌های علمیه، آموزش علوم اسلامی، قضاوت، ارشاد و تولیت مساجد و مدارس در راه گسترش شیعه تلاش کردند. شاهان صفوی نیز با پشتیبانی از آنها مانند اختصاص‌دادن مبالغی برای طلبه‌های علوم دینی، تعیین مقرری برای استادان و همچنین تأسیس موقوفاتی برای این امور، بر موفقیت این روند افزودند. از نظر سیاسی و اجتماعی نیز آنها در ساختار قدرت و تصمیم‌گیری‌های مهم نقش داشتند. فعالیت در مقام شیخ‌الاسلامی، مقام صدرات، ملاباشی‌گری، امامت جمعه و جماعت از جملۀ این فعالیت‌ها بود.[52]  برخی از عالمان عامِلی نیز به هند رفتند و در آنجا مناصب علمی و سیاسی یافتند و به گسترش تشیع در آنجا کمک کردند.[53]

'''جبل‌عامل در دوران معاصر'''

جبل‌عامل در دوران معاصر کانون تحولات مهم سیاسی، فرهنگی و نظامی و خاستگاه تفکر نظام‌مند و هدفمند اسلامی بوده که در بازسازی هویت و قدرت تشیع و شکل‌گیری مقاومت اسلامی نقش مهم داشته است. برای مثال «سیدعبدالحسین شرف‌الدین» عالم بزرگ شیعه مبارزه با استعمار فرانسه را از جبل‌عمل شروع کرد و کنفرانس بسیار بزرگی در درة وادی‌الحجیر در جبل‌عامل تشکیل داد و بسیاری از شخصیت‌های سیاسی و دینی شیعه را در آنجا برای سازماندهی مبارزۀ ضد استعمار، جمع کرد.[54] همچنین امام موسی صدر به دعوت علمای جبل‌عامل به لبنان مهاجرت و مجلس اعلای شیعیان لبنان و سپس جنبش امل را پایه‌گذاری کرد. حزب‌الله لبنان به‌عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین نیروی مقاومت اسلامی در جبل‌عامل شکل گرفت و این منطقه در طول مبارزه با رژیم صهیونیستی همواره خط مقدم نبرد بوده است.[55] 

'''جبل‌عامل در آثار پژوهشگران'''

جبل‌عامل به‌دلیل اهمیت و نقش آن در تاریخ و فرهنگ جهان اسلام مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و آثار متعددی دربارۀ آن تولید شده که از جملۀ آنها می‌توان به صفحات من تاریخ جبل‌عامل، منطلق‌ الحیاة‌ الثقافیّة‌ فی‌ جبل‌عامل‌، جبل‌عامل فی التّاریخ، خطط جبل‌عامل، جبل‌عامل: السَّیف والقلم، حرکات النضال فی جبل‌عامل، تاریخ‌ الزراریة‌ و البلاد العاملیة‌: ماضیاً و حاضراً و تطلعات‌، تاریخ‌ جبل‌عامل و المتاولة‌ او الشیعة‌ فی‌ جبل‌عامل، اشاره کرد.[56] نخستین و مهم‌ترین کتاب تاریخی «أمَلُ الآمِل فی علماء جبل‌عامل» است که توسط شیخ حر عاملی دربارۀ حرکت‌های علمی در جبل‌عامل و عالمان بزرگ آن نوشته شده است.[57]

'''منابع'''

آل سلیمان، ابراهیم، بلدان جبل‌عامل: قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده، بیروت، مؤسسة الدائرة، 1995م.

آل صفا، محمدجابر، تاریخ جبل‌عامل، بیروت، دارالکتاب، 1981م.  

امین‌، محسن، خطط‌ جبل‌عامل‌، بیروت، دارالانصاف، 1403ق.

امین، حسن، جبل‌عامل: السَّیف والقلم، بیروت، دار الامیر، 2003م.

اندلسی، صاعد بن احمد، التعریف بطبقات الامم، به کوشش غلام‌رضا جمشیدنژاد، تهران، مرکز پژوهشی ميراث مکتوب، 1376ش.

بنوت، جهاد، حرکات النضال فی جبل‌عامل، به کوشش وجیه کوثرانی، بیروت، 1993م.

«جبل‌عامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وب‌سایت شبکۀ الکوثر، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1396ش. 

«جبل‌عامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وب‌سایت مؤسسۀ تحقیقاتی-فرهنگی امام موسی صدر، تاریخ بازدید: 22 آبان 1403ش.

حتی، فیلیپ، لبنان فی التاریخ، ترجمۀ انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه، 1959م.

حوت، بیان نویهض، فلسطین، بیروت، بی‌نا، 1991م.

«حوزه علمیه جبل‌عامل»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1385ش.  

خلیل،‌ شرف‌الدین‌، تاریخ‌ الزراریة‌ و البلاد العاملیة‌: ماضیاً و حاضراً و تطلعات‌، بیروت، بی‌نا،‌ 2000م.

رفعت‌سید، احمد، سیدحسن نصرالله؛ انقلابی جنوبی، قم، نشر معارف، 1394ش.

رهدار، احمد، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبل‌عامل»، مجلۀ فقه و سیاست، شمارۀ دوم، 1399ش.

«شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1403ش.

‌ ظاهر، سلیمان، جبل‌عامل‌ فی‌ الحرب‌ الکونیّة‌، بیروت‌، دار المطبوعات الشرقية،  1986م.

عبدالله‌نسب، محمدرضا و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل‌عامل مقاله»، مجلۀ سیاست متعالیه، شمارۀ 26،  پاییز 1398ش، ص137.

عثامنه، خلیل، فلسطین فی خمسة قرون، بیروت، مؤسسة الدراسات الفلسطينية، 1986م.

فقیه، محمدتقی، جبل‌عامل في التاريخ، بیروت، دارالاضواء، 1986م.

مكی، محمدعلی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، بیروت، دارالنهار للنشر، 1991م.

مکی، محمدکاظم، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبل‌عامل، بیروت، دار الزهراء، ۱۹۹۱م.

«ملیتا؛ درد دل‌های زمین با آسمان-تصاویر»، وب‌سایت شبکۀ العالم، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1396ش. 

مهاجر، جعفر، جبل‌عامل تحت الاحتلال الصلیبی: صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه، بیروت، دار الحق ، ۲۰۰۱م.

مهاجر، جعفر، «حوزه علمیه (جبل‌عامل)»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1389ش.

«موزه جنگي حزب الله+عکس»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: ۳۱ شهریور ۱۳۸۹ش. 

«نقش عالمان جبل‌عامل در تثبیت حوزه تشیع»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1394ش. 

یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، بیرت، دار الکتب العلميه، 2002م.