در حال ویرایش پیش‌نویس:محور مقاومت

'''محور مقاومت'''؛ ائتلاف فرامنطقه‌ای باهدف مبارزه با اشغال‌گری اسرائیل و سلطۀ آمریکا در خاورمیانه.  

محور مقاومت، یک گفتمان فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی است که تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران، در چارچوب یک ائتلاف بزرگ منطقه‌ای با هدف مبارزه با سلطۀ غرب به رهبری آمریک و سیاست اشغالگری رژیم صهیونی و آزادی فلسطین تشکیل شده است. ارزش‌های هویت‌بخش انقلاب اسلامی مانند عدالت‌خواهی، صلح‌طلبی، عقلانیت، حق‌طلبی، اقتدار و عزت، آزادی، استقلال‌طلبی و معنویت‌گرایی، گفتمان اصلی محور مقاومت را تشکیل می‌دهد. 

'''مفهوم‌شناسی'''

محور مقاومت (Axis of resistance) را یک اصطلاح سیاسی و ائتلاف ژئوپلتیک منطقه‌ای (اتحاد نظامی و سیاسی) مرکب از بازیگران دولتی ایران و سوریه و عراق و بازیگران غیردولتی (حزب‌الله لبنان، حماس فلسطین و انصارالله یمن) است که منافع مشترک و ایدئولوژیک دارند و تلاش می‌کنند با سیاست‌های ویژۀ خود، با نظام سلطه با محوریت آمریکا مقابله کنند.[1] از منظر بسیاری از پژوهشگران، محور مقاومت یک جریان فکری، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی نشأت‌گرفته از اندیشه‌های عاشورایی شیعه است که تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران در مقابل سلطه‌گری غرب به‌ویژه آمریکا شکل گرفته است.[2] 

'''تاریخچه'''

محور مقاومت با رخداد انقلاب اسلامی آغاز و به یک واقعیت عینی در جهان تبدیل شد؛ انقلاب اسلامی ایران در قرن بیستم میلادی، گفتمان جدیدی را مقابل دو ساختار جهانی «کمونیسم» و «کاپیتالیسم» ارائه داد و بر لزوم هویت‌یابی دوبارۀ مسلمانان تأکید کرد.[3] آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، اولین بار در مرداد ۱۳۷۲ش در دیدار با سید حسن نصرالله، دبیرکل جنبش حزب‌الله لبنان، از اصطلاح «جبهه مقاومت اسلامی» سخن گفت و آن را نتیجۀ تجاوز اسرائیل به لبنان دانست که موجب همبستگی و اتحاد مردم شده است.[4] سپس جبهۀ اسلامی مقاومت با افزایش تحولات در جهان عرب و بیداری اسلامی که از 2011م به این سو آغاز شد، روندی تازه به خود گرفت و کشورها و گروه‌هایی که با آرمان‌های انقلاب اسلامی در ایران، همگرا بودند، محور مشترکی را برای مقابله با سلطۀ کشورهای غرب به‌ویژه آمریکا و اسرائیل تشکیل دادند.[5] اصطلاح سیاسیِ محور مقاومت نخستین‌بار توسط روزنامۀ لیبیایی «الزحف الاخضر» در مقابل اصطلاح محور شرارت به کار رفت که توسط «جورج دبلیو بوش»، رئیس جمهور وقت آمریکا و جان بولتون، برای اشاره به کشورهای غیرهمسو با سیاست‌های ایالات متحده استفاده شد و در آن کشورهای ایران، سوریه، عراق، لیبی، کوبا و کرۀ شمالی محور شرارت خوانده شدند.[6] 

'''ویژگی‌ها و اهداف'''

محور مقاومت به‌عنوان یک جبهۀ رهایی‌بخش و برخورد با نظام سلطه بر اساس روایت انقلاب اسلامی ایران از اسلام ناب و نظام بین‌الملل تشکیل شده و جبهۀ بزرگ فرهنگی، سیاسی و نظامی در برابر سلطۀ جهان غرب بر سرزمین‌های اسلامی محسوب می‌شود.[7] همچنین محور مقاومت دارای یک بخش سلبی و یک بخش اثباتی است؛ در مرکز بعد سلبی مقاومت، ظلم‌ستیزی و مقابله با سلطه‌گری و انتقاد از ساختارهای نظام جهانی و نهادهای بین‌المللی، دیگرسازی با غرب به‌ویژه آمریکا، استکبارستیزی قرار دارد و مهم‌ترین وجوه اثباتی محور مقاومت، عدالت‌خواهی، اسلام‌خواهی، صلح‌طلبی، آزادی‌خواهی[8] و توجه ویژه به عقلانیت، معنویت‌گرایی و آرمان‌گرایی در کنار واقع‌بینی،[9] صراحت در مواضع، عزت امت اسلامی، پشتیبانی از جنبش‌های اسلامی است.[10]

'''زمینه‌های تاریخی، سیاسی و اجتماعی'''

پژوهشگران حضور نظام سلطه در سرزمین‌های اسلامی و استفادۀ ابزاری از رژیم صهونیستی برای ایجاد آشوب در این منطقه را از زمینه‌های تاریخی و سیاسی مهم شکل‌گیری محور مقاومت می‌دانند. بر اساس شواهد تاریخی نظام سلطه بیش از ۳۰۰ سال است که با انواع نقشه‌ها و توطئه‌ها در غرب آسیا کشورهای اسلامی را به کشورهای کوچک تبدیل کرده است. آمریکا به‌عنوان سردمدار نظام سلطه طی ۱۰۰ سال اخیر سیاست‌های تفرقه‌انگیز ترسیم شدۀ انگلیس را در خاورمیانه اجرا می‌کند. یکی از مهم‌ترین اقداماتی که نظام سلطه برای جلوگیری از وحدت مسلمانان انجام داد اشغال سرزمین فلسطین و ایجاد دولت جعلی اسرائیل بود.[11] سرزمین فلسطین در حساس‌ترین نقطۀ جهان اسلام قرار دارد و اشغال آن توسط اسرائیل،‌ تهدیدی برای جهان اسلام محسوب می‌شود.[12] مسلمانان فلسطین را پارۀ تن اسلام، قلب دنیای اسلام و مهم‌ترین مسئله جهان اسلام و مشکلِ اشغال آن را مشکل جهان اسلام می‌دانند.[13] به‌همین دلیل پس از اشغال سرزمین‌های فلسطین، هسته‌های اولی مقاومت در قالب جنبش‌ها و سازمان‌های مختلفی مانند جنبش فتح (جنبش آزادی‌بخش فلسطین)‌ در ۱۹۵۹م، سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف) در ۱۹۶۴م،[14] جنبش جهاد اسلامی در ۱۹۷۹م،[15]و جنبش حماس (جنبش مقاومت اسلامی) در ۱۹۸۷م با هدف آزادسازی سرزمین‌های فلسطین از اشغال اسرائیل تشکیل شد.[16] پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 1357ش، دفاع از حقوق همۀ مسلمانان و حمایت از مبارزۀ حق‏طلبانۀ مستضعفین در برابر مستکبرین در هر نقطه از جهان در اولیت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت و زمینۀ شکل‌گیری ساختار امروزی محور مقاومت را فراهم کرد.[17]

'''مبانی محور مقاومت'''

'''1. مبنای فطری؛''' ایستادگی در برابر ظلم ریشه در فطرت و عقلانیت داشته و در جوهرۀ اسلام ناب و هویت تشیع نهفته است؛ از نظر فطری هیچ فرد، قوم و ملتی تسلیم در برابر متجاوز را نمی‌پسندد و دفاع از خانه و سرزمین خود را امری ارزشمند می‌دانند.[18] علامه طباطبایی با تفسیر آیات قرآنی در این زمینه، دفاع را یک امر فطری دانسته و معتقد است که خداوند انسان را مانند سایر موجودات به ابزار دفاعی مجهز کرده تا در برابر دشمن مزاحم از حق خود دفاع کند.[19]

'''2. مبنای عقلی؛''' از منظر عقلی نیز دفاع از عزت، آزادی، امنیت و استقلال فارغ از هر دینی یک ارزش انسانی محسوب می‌شود و پذیرش زورگویی و ذلت در نظر عقلای دنیا، برخلاف کرامت و آزادی انسان است.[20]

'''3. مبنای دینی؛''' از منظر دین تبعیت از مستکبران و پذیرش خواسته‌های آنان با توحید در تشریع و توحید در اطاعت منافات دارد. بر اساس آیات قرآن مقابله با دشمن مهاجم و ستمگر حق مشروع ستمدیدگان است و اگر در برابر دشمنان دین مقاومت صورت نمی‌گرفت، مراکز عبادی از بین می‌رفت و دین مردم ضربه خواهد خورد.[21] عزت و کرامت جامعۀ اسلامی در نزد خداوند تا جایی است که اجازۀ تسلط کافران بر مؤمنان را در هیچ عرصه‌ای نمی‌دهد.[22] 

'''4. مبنای حقوقی؛''' مطابق با حقوق بشردوستانۀ بین‌المللی، جنگ‌های آزادی‌بخش ملی به‌عنوان یک حق ضروری برای مردم تحت اشغال، در همه جا به‌صراحت پذیرفته شده‌ است. در ۱۹۷۴م، قطعنامۀ ۳۳۱۴ سازمان ملل متّحد «هر گونه اشغال نظامی، هرچند موقّت» را ممنوع دانسته و بر حق تعیین سرنوشت، استقلال و آزادی مردمی که به‌زور از این حقوق محروم شده‌اند، به‌صراحت تأکید کرده است.[23] در قوانین نظام جمهوری اسلامی ایران نیز به قاعدۀ نفی سبیل توجه شده‌ و اصل ۱۵۲ قانون اساسی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را بر اساس نفی هر گونه سلطه‌جویی و سلطه‌پذیری و حفظ استقلال همه‌جانبۀ کشور، معرفی می‌کند.[24]

'''جغرافیای محور مقاومت'''

گرچند کشورهای ایران، سوریه و عراق و همچنین حزب‌الله لبنان، به‌عنوان ارکان محور مقاومت و جمهوری اسلامی ایران، رهبر آن دانسته می‌شود، اما این محور به لحاظ اهمیت‌یافتن ابعاد معنایی و گفتانی آن، مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و کلیه کشورها، احزاب، سازمان‌ها، گروه‌ها و حتی افرادی را که بر اساس مبانی فکری محور مقاومت اسلامی عمل می‌کند، در برمی‌گیرد. بر این اساس، کلیه گروه‌های اسلامی اعم از شیعه و سنی که به نوعی تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران قرار گرفته و در راستای اعتلای کلمۀ الله و احقاق عدالت گام برداشته و سلطۀ اردوگاه غرب به رهبری آمریکا و اشغال‌گری صهیونیسم را بر نمی‌تابد جزئی از محور مقاومت محسوب می‌شوند.[25]

'''دستاوردهای محور مقاومت'''

محور مقاومت از ابتدای شکل‌گیری، اقدامات و دستاوردهایی داشته که آنان را به یک بازیگر مهم منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل کرده است:

'''الف) مقابله با اشغال‌گری اسرائیل'''

1. مقابله با اشغال‌گیری صهیونیست‌ها و فروپاشی بازدارندگی آنها، از مهم‌ترین دست‌آوردهای محور مقاومت بوده که در طول تاریخ اشغال رخ داده است؛ هسته‌های اولیۀ محور مقاومت که بعد از اشغال فلسطین شکل گرفت مانند جنبش حماس و جهاد اسلامی مقابله با اشغال‌گری اسرائیل را از همان ابتدا آغاز کردند و رویای «از نیل تا فرات» رژیم صهیونیستی را ناکام گذاشتند. مقاومت فلسطین علاوه‌بر فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی آگاهی‌بخش، درگیری‌های متعدد نظامی نیز با رژیم صهیونیستی داشته‌اند که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به انتفاضه‌های اول و دوم فلسطین[26] و جنگ ۲۲ روزه غزه اشاره کرد. [27] 

2. حزب‌الله لبنان در خرداد ۱۳۷۹ش موفق شد به تسلط نظامی ۱۸ سالۀ اسرائیل بر مناطقی از جنوب لبنان پایان دهد. پیروزی حزب‌الله لبنان در جنگ ۳۳ روزه نیز دست‌آورد دیگری بود که از اواخر تیر ۱۳۸۵ش تا اواخر مرداد همان سال اتفاق افتاد و به هیمنۀ شکست‌ناپذیری اسرائیل خدشه وارد کرد.'''[28]'''

3. عملیات طوفان الاقصی که در 15 مهر 1402 رخ داد، یک نقطۀ عطف در تاریخ مبارزات محور مقاومت شناخته می‌شود که تأثیرات عمیق و گسترده‌ای بر وضعیت سیاسی، نظامی و اجتماعی در سطح جهانی و منطقه‌ای داشته است. [29]

4. عملیات‌های وعدۀ صادق جمهوری اسلامی ایران که در ۲۶ فروردین 1403ش[30] و 10 مهر 1403ش[31] با صدها موشک بالستیک و پهباد انجام شد، باعث شکست کامل رژیم صهیونیستی و تحقق وعدۀ فروپاشی آن شد.[32]

'''ب) کسب حمایت‌های جهانی از فلسطین''' 

محور مقاومت، فلسطین را به مسالۀ اصلی جهان تبدیل کرد و موجب افزایش حمایت‌های جهانی و مردمی از آن شده است. در حال‌حاضر بسیاری از گروه‌های مردمی و سازمان‌های غیردولتی حتی در کشورهای اروپایی و امریکا به‌طور فعال در حمایت از حقوق فلسطینیان و محکومیت جنایات رژیم صهیونیستی فعالیت می‌کنند. این حمایت‌ها به‌ویژه در سطح جهانی، موجب افزایش آگاهی و همبستگی با مردم فلسطین شده و به‌عنوان یک نیروی مؤثر در تغییر افکار عمومی مردم جهان و کشورها عمل کرده است.[33] برای مثال در حال‌حاضر ٧٠ درصد کشورهاى جهان کشور فلسطین را به رسمیت می‌شناسند و برخی از متحدان آمریکا در حال پیوستن به آنها هستند. ایرلند، نروژ و اسپانیا بعد از عملیات طوفان الاقصی کشور مستقل فلسطین را به رسمیت شناختند.[34]

'''ج) مشروعیت‌زدایی از سلطۀ آمریکا'''

سلطۀ آمریکا از سه رکن مادی، ارادۀ تبدیل‌شدن به قدرت سلطه‌گر و ایدئولوژی مشروعیت‌بخش تشکیل شده است. این سه رکن به ترتیب شرط لازم، شرط کافی و شرط تداوم سلطۀ آمریکا در منطقه محسوب می‌شود. در حال‌حاضر محور مقاومت رکن تداوم سلطۀ آمریکا را به چالش کشیده و این کشور دیگر قادر نیست به ایدئولوژی خود در نظام بین‌الملل مشروعیت ببخشد. محور مقاومت و به تبع آن بیداری اسلامی، بیانگر بازگشت دین به عرصۀ روابط بین‌الملل بوده و فرهنگ حاکم بر نظام جهانی و ارزش‌های مادی و سرمایه‌داری که زمانی جهان‌شمول و معتبر تلقی می‌شد، در حال عقب‌نشینی هستند.[35]

'''د) شکست داعش در عراق و سوریه'''

بعد از آن که گروه داعش در 2003م ظاهر شد و بخش‌های قابل توجهی از کشورهای سوریه و عراق را تصرف کرد، محور مقاومت با هدف مبارزه با تهدیدات نظامی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این گروه تکفیری، متحد شدند. در این میان جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان رهبر اصلی محور مقاومت با حضور نظامی و مستشاری در عراق و سوریه، تلاش خود برای جلوگیری از پیشروی و شکست داعش را آغاز کرد. فعالیت‌های «قاسم سلیمانی» و گروه‌های مردمی باعث شکست داعش[36]  و حفظ اماکن مقدس در عراق و سوریه از جمله حرم حضرت زینب شد.[37] 

'''منابع'''

قرآن کریم.

ارجینی، حسین، «نفی سلطه‌پذیری در سیاست خارجی دولت اسلامی»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1386ش. 

«اسرائیل مهم‌ترین ابزار نظام سلطه جهت تفرقه‌افکنی بین مسلمانان است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مهر ۱۴۰۰ش.

اسلامی، محمد و داوند، حجت، «تأثیر انقلاب اسلامی بر هندسۀ قدرت مقاومت اسلامی در غرب آسیا»، مجلۀ مطالعات سیاسی جهان اسلامی، دورۀ هفتم، شمارۀ 1، 1397ش.

باقری، محسن و دیگران، «تأثیر محور مقاومت بر عمق استراتژیک جمهوری اسلامی ایران»، در فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام، شماره ۳۸، ۱۴۰۰ش.

بختیاری، هوشنگ و دیگران، «بررسی ابعاد و زمینه‌های اتحاد راهبردی کشورها و جنبش‌های محور مقاومت»، فصلنامۀ علمی جغرافیا، دورۀ 21، شمار 76، بهار 1402ش.

بصیری، محمدعلی و مجیدی‌نژاد،  موسی، «بررسی تهدیدهای امنیتی داعش در محور مقاومت و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، مجلۀ مطالعات انقلاب اسلامی، دورۀ 14، شمارۀ 48، 1396ش.

بصیری، محمدعلی و دیگران، «واکاوی تهدیدات امنیتی داعش بر محور مقاومت و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، مجلۀ مطالعات انقلاب اسلامی، شمارۀ ۴۸، بهار ۱۳۹۶ش.

جعفری‌فر، احسان و سجاد احرامی، «تأثیرات منطقه‌ای دخالت حزب‌الله و اسرائیل در بحران سوریه»، فصلنامه مطالعات آسیای جنوب غربی، شمارۀ ۴، زمستان ۱۳۹۷ش.

خامنه‌ای، سید علی، فلسطین از منظر حضرت آیت‌الله العظمی سید علی خامنه‌ای (مد ظله العالی) رهبر معظم انقلاب اسلامی، به کوشش سعید صلح‌میرزایی، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، ۱۳۹۷ش.

«دفاع از فلسطین سیاست راهبردی جمهوری اسلامی ایران»، پرتال جامع علوم اسلامی، تاریخ بازدید: 21 مهر 1403ش.

«دیدار دبیر کل‌ جنبش‌ حزب‌الله‌ لبنان‌ با رهبر انقلاب»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1372ش.

«سپاه: در پاسخ به شهادت هنیه، نصرالله و سرلشکر نیلفروشان قلب اراضی اشغالی هدف قرار گرفت»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1403ش.

شیرودی، مرتضی و دیگران، «گفتمان مقاومت (شیعی) و تأثیر آن بر نظم امنیتی هژمونیک غرب آسیا در مواجهه با گفتمان‌های سلفی و اخوانی»، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال دهم، شمارۀ 1، ۱۳۹۹ش.

طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمۀ سیدباقر موسوی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۴ش.

«عملیات طوفان‌الاقصی و تأثیرات عمیق آن بر نظم جهانی و منطقه‌ای»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب:  ۱۶ مهر ۱۴۰۳ش.

عیوضی، محمدرحیم و قاسمی، محمدهادی، «چرایی و پیدایی محور مقاومت و تحلیل ساختاری مسائل مرتبط از منظر آینده‌نگاری راهبردی»، مجلۀ روابط خارجی، شمارۀ 54، تابستان 1401ش.

کارخانه‌ای، ابراهیم، «۴۰ دستاورد عملیات قدرتمند وعده صادق، وب‌سایت روزنامۀ کیهان، تاریخ درج مطلب: ۳۱ فروردين ۱۴۰۳ش.

کریمی، ابوالفضل، «نقش جمهوری اسلامی ایران در هویت‌بخشی به مجموعه امنیتی محور مقاومت»، مجله پژوهش ملل، شمارۀ ۲۰، مرداد ۱۳۹۶ش.

کفاش، حامد و دیگران، دایرة‌المعارف مصور تاریخ فلسطین، تهران، سایان، ۱۳۹۲ش.

«کدام کشور‌ها، کشور سرزمین‌های فلسطین را به رسمیت می شناسند؟»، وب‌سایت نور نیوز، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1403ش.

مالکی، محمد «حماس، جنبش»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۸۹ش.

مالکی، محمد و رشیدی، احمد، «جهاد اسلامی، جنبش»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۸۶ش.

متقی، افشین و فره‌بیگی، مصیب، «واکاوی گفتمان ژئوپلوتیکی انقلاب اسلامی ایران از نظرگاه نظریۀ سازه‌انگاری»، مجلۀ پژوهشنامۀ متین انقلاب اسلامی ایران، دورۀ 15، شماره6 ،1393ش.

مجتبی‌زاده، علی، «مبانی و منطق مقاومت و استکبارستیزی جمهوری اسلامی»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آبان ۱۴۰۲ش.

محمودی رجا، سیدزکریا و دیگران، «بررسی محور مقاومت و آیندۀ نظام سلطه با استفاده از نظریه نظام جهانی»، دوفصلنامۀ علمی بیداری اسلامی، سال هفتم، شمارۀ 14، پاییز و زمستان 1397ش.

مرادی، اسدالله و شهرام‌نیا، امیرمسعود، «بحران سوریه و امنیت منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامۀ پژوهش‌های راهبردی سیاست، شمارۀ ۱۵، زمستان ۱۳۹۴ش.

«مشروعیت مقاومت؛ از احکام اسلامی تا قوانین جهانی»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1403ش.

نساج، حمید دیگران، «مبانی نظری محور مقاومت اسلامی با نگاهی بر انتر ناسیونالیسم اسلامی»، مجلۀ راهبرد، دورۀ سوم، شمارۀ 99، تابستان 1400ش.

«نام عملیات وعده صادق با رمز یا رسول‌الله؛ جزئیات عملیات به زودی اعلام می‌شود»، جوان‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۶ فروردين ۱۴۰۳ش.

نصر اصفهانی، محسن و دیگران، «بررسی تاثیر شکل گیری و گسترش قدرت محور مقاومت اسلامی برافول هژمونی آمریکا در منطقه غرب آسیا»، فصلنامۀ علمی مطالعات بیداری اسلامی، دوره 12، شمارۀ 27، اردیبهشت 1402ش.

«نقش بی‌بدیل جبهه مقاومت در شکست داعش»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آبان ۱۳۹۶ش.