در حال ویرایش پیش‌نویس:آداب

'''آداب؛''' مجموعه قواعد و دستورالعمل‌های رفتار در سبک زندگی.

آداب، مجموعه‌ای از قواعد رفتاری است که در هر جامعه، نماد تربیت و هنجار محسوب می‌شود. آداب در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، زینت و زیبایی رفتار بوده و نه‌تنها به نظام اجتماعی سامان‌ می‎دهد، بلکه فرد را در مسیر سعادت و کمال راهبری می‌کند. 

'''مفهوم‌شناسی'''

آداب جمع «ادب» و به‌معنی دانش، حسن رفتار، اخلاق و تربیت،[1] در اصطلاح فرهنگ‌شناسی ‌بر فرم‌های اجتماعی دلالت می‌کند و به مجموعه‌ای از قوانین و قواعد جاری در جامعه اطلاق می‌شود که معادل فرهنگ است.[2] در علم جامعه‌شناسیِ نظری، آداب و فرهنگ از هم تفکیک می‌شود.[3] آداب در قرون میانی تاریخ اسلام، مفهوم نزدیک به «فرهنگ سیاسی» امروزی داشته است، اما در دوران پسینی، مفهوم عملی و اخلاقی به خود گرفته است.[4] 

'''تفاوت آداب و اخلاق'''

از منظر علامه طباطبایی، اخلاق به‌معنای ملکات راسخ در روح انسان و مربوط به عالم درون است، اما آداب، مربوط به بیرون و ظرافت و زیبایی عمل است.[5] در همین چارچوب، آداب در زمان‌های مختلف فرق می‌کند، اما اخلاق با مقتضیات زمان تغییر نمی‌کند[6] و بنیان و مقدمۀ آداب است.[7] از نظر مرتضی مطهری، اخلاق به‌معنای تنظیم غزایزی درونی انسان ثابت است، ولی آداب از سنخ قرادادهای اجتماعی است که برخی فن و حرفه و برخی دیگر رسم‌ها و فرم‌های اجتماعی هستند.[8] از این منظر، میان آداب و اخلاق سنخیت وجود دارد و هر ادبی با هر اخلاقی سازگار نیست.[9] در سبک زندگی اسلامی نيز با وجود ثبات بنيادهای فرهنگي و ارزشي، نسبیت آداب اجتماعی پذیرفته شده است.[10] در روایت منسوب به امام علی توصیه شده است که فرزندان خود را به رعایت آداب خود ملزم نکنيد، زیرا آنها به زماني غير از زمان شما تعلق دارند.[11]

'''خاستگاه آداب'''

به باور جامعه‌شناسان آداب به‌طور عمده از دین و آموزه‌های وحياني، اخلاق، زمينه‌ها و ضرورت‌های فرهنگي اجتماعي، تجربه‌های زیستي، مصلحت‌سنجي‌های عقلایي، قراردادهای اجتماعي، استحسانات ذوقي و تخيلي نشئت گرفته و در کنار دیگر هنجارهای اجتماعي کارکردهای خاصي، به‌ویژه در شکل‌دهي به رفتار دارد.[12]

'''آداب از منظر جامعه‌شناسی'''

به نظر جامعه‌شناسان آداب از سنخ قواعد و هنجارهای اجتماعي بوده و مانند سایر هنجارها، ترجمان عيني مجموعه‌ای از ارزش‌های اجتماعي متناسب است. هنجارها به‌طور معمول طيفي از ارزش‌های پذیرفته‌شده را نمایندگي مي‌کنند. هنجارهای مقبول در یک جامعه همچنين با ميانجي ارزش‌ها بر نظامي از باورها و اندیشه‌های بنيادین مبتني بوده و آداب نیز جلوۀ ظاهری رفتار انسان است.[13] بی‌توجهی به آداب می‌تواند موجب صدمه، وحشت، بيزاری اخلاقي یا خشم مي‌‌شود و مجازات متخلف را در پی دارد.[14] برخی جامعه‌شناسان آداب را بخشی از رسوم اجتماعي می‌دانند که برای خوشایند دیگران صورت مي‌گيرند؛ مانند آداب غذاخوردن[15] و اغلب برای اشاره به هر الگوی قاعده‌مند در امر تعامل با دیگران به کار مي‌رود.[16] از این رو، منظور از آداب، جلوه‌ظاهری و مطبوع عمل است که با هدف صورت‌بخشي به رفتار، ارضای ميل طبيعي، جلب توجه متقابل، نظم‌بخشی به کنش‌های متقابل اجتماعي، تقویت روابط انساني و پيش‌بيني رفتارها؛ گزینش شده و به نمایش گذاشته مي‌شود. [17] 

'''آداب در فقه اسلامی'''

در ابواب فقهي، آداب به‌طور غالب به مجموع رفتارهایي اطلاق مي‌شود که فعل یا ترک آنها از دید شرع، موجب حسن و کمال رفتار مي‌شود؛ مانند: آداب نماز، آداب حج و آداب زیارت. آداب در این معنا، گاه به‌عنوان عملي مستقل نگریسته مي‌شود، مانند: نظافت‌کردن و ناخن‌گرفتن و گاه به‌عنوان صفت رفتار ملاحظه مي‌شود مانند آداب غذاخوردن. در بعضي آداب مانند غسل جمعه و زیارت، قصد قربت معتبر است و در بعضي دیگر مانند آداب تجارت، معتبر نيست. آداب همچنين در باب حدود و تعزیرات فقه، به معنای ادب‌کردن به‌کار رفته است.[18] از منظر مرتضی مطهری، آداب مورد تأیید و تأکید اسلام، سنت نامیده می‌شود.[19]

'''آداب از منظر عرفا'''

در ادبيات عرفاني مراد از آداب، رسوم، قواعد و سنت‌هایی است که رعایت آن در شریعت و طریقت عرفانی لازم است؛ برای مثال، اصول آداب معاشرت و صحبت با مردم از نظر عارفان آن است که در هر تعامل با مردم علم و بزرگ‌داشتن شریعت نیاز بوده و باید سنت و اهل آن را گرامي داشت و از بدعت و اهل آن پرهیز کرد. از جایی که احتمال تهمت و گمان می‌رود، باید دور بود و در پرستش خدا از وسواس‌ها، عادت‌های ریاء، جهل و تنبلی باید اجتناب کرد.[20]

'''رابطۀ آداب با سبک زندگی''' 

آداب، جزئی بوده و هیئت ترکیبی آن، یعنی رفتارهای ساده و جلوه‌های ظاهری آن وقتی به‌صورت یکپارچه و نظام‌مند در نظر گرفته می‌شود، سبک زندگی را شکل می‌دهد؛ مانند مصرف، معاشرت، لباس‌پوشیدن، حرف‌زدن، تفریح، اوقات فراغت، آرایش ظاهری، طرز خوراک، معماری شهر و بازار و منازل و دکوراسیون منزل، در یک بستۀ کامل از سبک زندگی قرار دارند. این جلوه‌های رفتاری ظهور خارجی شخصیت انسان در محیط زندگی و نشانی از عقاید، باورها، ارزش‌ها و علاقه‌های او است و ترکیب آنها ترکیب شخصیت فردی و اجتماعی انسان را آشکار می‌کند. از این نظر، آداب از اجزا و عناصر مهم سبک زندگی محسوب می‌شود.[21]

'''اهمیت آداب'''

آداب در تربیت افراد و مقبولیت و پذیرش رفتار مردم، نقش به‌سزایی دارد. بعد از ظهور اسلام بسیاری از آداب و رسوم ملت‌ها از جمله آداب اجتماعی ایرانیان مهر تأیید خورد و مقداری ازآن که وجهۀ انسانی و فرهنگی نداشت، نفی شد. امام علی بر پاسداری از آیین و آداب پسندیده‌ای که پیشینیان بر اساس آن رفتار کرده‌اند و مردم به‌وسیلۀ آن، به هم پیوسته‌اند و با یکدیگر سازش کرده‌اند، توصیه کرده است.<sup>[22]</sup> همچنین در آموزه‌های اسلام به فراگیری آداب خوب زمانه سفارش شده است.<sup>[23]</sup> 

'''آداب دینی''' 

آداب به اعتبار خاستگاه آن به آداب دینی و غیردینی تقسمی می‌شود. آداب دینی یا به‌صورت مستقیم به نصوص دینی مستند است یا مؤمنان آنها را براساس فهم خود از دین و با الهام از منابع دینی ابداع کرده‌اند و خود را به مراعات آنها مقید می‌دانند. در مقابل آن آداب غیردینی است که پیدایش و رواج آن در ویژگی‌های منطقه‌ای، نژادی، تاریخی، صنفی و جنسی ریشه دارد. برای مثال پیشدستی در سلام‌گفتن جواب سلام را کامل کردن، برگزاری جشن عبادت و نشستن در اولین جای خالی هنگام ورود به مجلس، از آداب دینی است.[24]

'''آداب فردی و اجتماعی'''

اگر در زمان و مکان رعایت آداب، کسی جز فرد حضور نداشته باشد، آداب به‌طور کامل فردی است. مانند آداب نمازخواندن و خوابیدن اما اگر رعایت ادب به شرط حضور دیگران باشد مانند آداب معاشرت و ازدواج، آداب اجتماعی است. بنابراین شیوۀ تغذیه، نوع پوشش، بهداشت و سلامت، معاشرت (سلام، مصافحه، نشست‌وبرخاست و گفت‌گو) نمونه‌های از آداب اجتماعی در سبک زندگی اسلامی محسوب می‌شود.[25]

'''آداب عامیانه'''

آداب عامیانه معیارها و رسوم جامعۀ خاص است که روش‌های مقبول یا الزامی در اندیشدن، احساس‌کردن و رفتارکردن را بیان می‌کند و اجرای آن از مسیر غیررسمی صورت می‌گیرد و دارای ویژگی‌های ذیل است: 

1. آداب عامیانه با برنامه‌ریزی اعضای جامعه وارد اجتماع نمی‌شود بلکه افراد به پاسخی که آن را مناسب‌تر تشخیص می‌دهند، عادت می‌کنند و آن را می‌پذیرند. 

2. امکان معرفی خاستگاهی مشخص برای همۀ آداب عامیانه وجود ندارد؛ گاهی عملکرد اتفاقی یک گروه بستر عادت را فراهم می‌کند. برای مثال اگر دکمۀ پیراهن مردان در سمت راست و سوراخ مقابل آن در سمت چپ پیراهن قرار دارد، نمی‌توان با اجبار برای آن فلسفه‌ای در نظر گرفت.

3. آداب عامیانه در زمان‌های متفاوت، دگرگون می‌شود. 

4. آداب عامیان به‌صورت غیررسمی پذیرفته و از طریق گفتگو، روابط خانوادگی و اجتماعی، رسانه‌های گروهی یاد گرفته می‌شود. برای مثال فرزند آداب سخن‌گفتن را از شیوۀ سخن‌گفتن والدین خود یاد می‌گیرد و متوجه می‌شود که قطع‌کردن سخن دیگران ناپسند است. 

5. آداب عامیانه تا حدی پایدار است و در زمان کوتاه و به سرعت نمی‌توان آن را تغییر داد. گاهی سال‌ها تلاش لازم است تا آدابی را جایگزین آداب دیگر کرد.

6. آداب در زمینه‌های تأثیرگذاشتن بر دیگران بسیار نقش دارند و کمتر کسی می‌تواند به راحتی با آداب اجتماعی مقابله کند.

7. افراد با پیروی از آداب عرفی نوعی احساس خودی‌بودن پیدا می‌کند و احساس می‌کند به گروهی متعلق‌اند.[26]

'''آداب در جوامع اسلامی'''

در جوامع اسلامی با اینکه اشتراک در بنيادهای اعتقادی، آرماني، ارزشي و هنجاری برگرفته از اسلام وجود دارد، اما در سطوحي از زندگی اجتماعی به تبع گفتمان‌های فرهنگي، شيوه‌های قومي، تجربه‌های تاریخي، ذوق‌های زیباشناختي، ظرفيت‌های محيطي، اقتضائات بوم‌شناختي، موقعيت‌های جغرافيایي، ارتباطات ميان‌فرهنگي، مرحلۀ تمدني و انتظارات جمعي وضعيت‌های متفاوتي دارند که در نحوۀ گزینش نظام‌های هنجاری مورد نياز از جمله آداب و رسوم انعکاس مي‌یابد.[27]

'''آداب در دنیای غرب'''

با توجه به جهان‌بینی مادی‌گرای غرب و سیطرۀ فرهنگ سرمایه‌داری و مصرف‌محور در کشورهای غربی، آداب رفتار در غرب تابع باورها و ارزش‌های انسان‌گرایانه (اومانیستی) و محدود به جهان مادی است. برای مثال آداب پیچیده و پرمصرف مهمانی‌دادن در هتل‌های بسیار لوکس و گران‌قیمت، آداب پوشیدن لباس‌های متنوع و بدن‌نما و گران‌قیمت، آرایش متنوع ظاهر و آداب رسیدگی به بدن به‌منظور تجاری‌سازی زیبایی و ترویج زندگی تجملاتی، رفاه زیاد و سرگرمی‌های جذاب و متنوع بوده که همه اینها بر اساس منطق حس‌گرایی، زیبایی‌های ظاهری و تبلیغ فرهنگ سرمایه‌داری قابل درک و توضیح است. [28]

'''عوامل پذیرش آداب'''

خردگرایی، نوع باور به خدا، انسان، طبعیت و سعادت، آموزش رسمی و غیررسمی و دوستان و همنشین‌های انسان، در پذیرش گونه‌های مختلف آداب اثرگذار است. برای مثال، اعتقاد به جایگاه ویژه‌ای که خداوند برای انسان در نظر گرفته است، اعتقاد به این‌که قرب الهی، عامل خوشبختی انسان است، اعتقاد به محوریت اعتدال در زندگی اجتماعی و اعتقاد به رابطه‌ای که میان ظاهر و باطن انسان وجود دارد، زمینه‌ساز پذیرش آداب ویژه‌ای در سبک زندگی است. همچنین اعتقاد به تقدس رفتارها حتی رفتارهایی که انسان در اوقات فراغت انجام می‌دهد، در انتخاب نوع رفتار انسان به‌شدت تأثیرگذار است.[29]

'''آداب در جامعۀ امروزی'''

امروزه مردم به ویژه جوانان در جریان وسیع اطلاعات قرارگرفته‌اند و تبادل اطلاعات آنان با دنیای مدرن و فرهنگ‌های مختلف، موجب پیدایش پی‌درپی ارزش‌ها و آداب نو شده است. از طرف دیگر رشد تحصیلی جوانان، افزایش استفاده از رسانه‌های نوین نظیر اینترنت و ماهواره و نیز دسترسی به اطلاعات گسترده و فضای مجازی، اشتغال زنان، آزادی‌های نسبی، حق انتخاب، تغییر سبک زندگی افراد و همچنین تغییر گروه مرجع از جمله زمینه‌های دگرگونی آداب و ارزش‌های دینی، اجتماعی و خانوادگی میان جوانان است. پذیرش هنجارهای رقیب در جامعه ایرانی، به‌خصوص در آداب همسرگزینی، شیوۀ دوست‌یابی، روش گذران اوقات فراغت، رابطه با جنس مخالف، نگرش و رفتار دینی و انتخاب در مصرف کالاهای فرهنگی افزایش یافته است.[30] 

'''منابع'''

قرآن کریم.

آبرکرامبي، نيکلاس و دیگران، فرهنگ جامعه‌شناسی، ترجمه حسن پویان، تهران، چاپخش، 1376ش.

ابن ابي‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، قم، مکتبة آیت‌الله العظمی المرعشي النجفي، 1404ق.

«ادب»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.

امین‌پور، فاطمه و امین‌پور، معصومه، «آداب اجتماعی در تفسیر المیزان»، مجلۀ معرف، سال بیست‌وسوم، شمارۀ 202، مهر 1393ش.

امین‌پور، فاطمه و امین‌پور، معصومه، «آداب گفتاری حاکم بر سبک زندگی اسلامی از دیدگاه قرآن»، مجلۀ معرفت، سال 22، شمارۀ 185، اردیبهشت 1392ش.

برن، آگ و نيم کف، زمینۀ جامعه‌شناسی، اقتباس، ا.ح. آریان‌پور، تهران، شرکت سهامي کتابهای جيبي، 1357ش.

حسین‌زاده، علی، سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1393ش. 

حسینی، مصطفی، فرهنگ معارف و معاریف، قم، دانش، 1376ش.

دانش‌نامه زبان و ادب فارسی، زیر نظر اسماعیل سعادت، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1384ش.

ریاحی، محمداسماعیل و دارایی‌زاده، علی، «مدرنیته، سبک زندگی جوانان ایرانی و آسیب‌های اجتماعی فرا روی آن»، مجلۀ مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، دورۀ 12، شمارۀ 20، شهریور 1392ش.

سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1362ش.

شرف‌الدین، سیدحسین، «نسبت میان اخلاق و آداب»، مجلۀ معرفت، سال پنجم، شمارۀ اول، بهار و تابستان 1393ش.

شریفی، احمدحسین، همیشه بهار: اخلاق و سبک زندگی اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، 1397ش.

گولد، جوليوس و ویليام ل.کولب، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمۀ جمعي از مترجمان، تهران، مازیار، 1367ش.

لوئیس، برنارد، زبان سیاسی اسلام، ترجمه غلام‌رضا بهروز لک، قم، دفتر تبلیغات، 1378ش.

مطهری، مرتضی، اسلام و نیازهای زمان زمان، تهران، صدرا، 1381ش.

هاشمي شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت، قم، موسسه دائره المعاف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بيت، 1382ش.