در حال ویرایش پیش‌نویس:خانواده قرآنی

'''خانواده قرآنی؛''' الگوی قرآنی نهاد خانواده در سبک زندگی اسلامی. 

خانوادۀ قرآنی، نهاد مبتنی بر الگو و شاخص‌های الهی، نهاد مقدس اجتماعی، زیربنای معنوی جامعه و کانون اصلی پروش اندیشه، اخلاق و تعالی روح انسان معرفی شده است. متون دینی هدف از تشکیل خانواده را تأمین نیازهای عاطفی و معنوی انسان از جمله دست‌یابی به آرامش می‌داند. از منظر اسلام، خانواده، مهم‌ترین و بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی محسوب می‌شود و از جایگاه مهمی در راستای تعالی و رشد جامعۀ اسلامی برخوردار است.

'''مفهوم‌شناسی'''

خانوادۀ قرآنی، نهادی است که بر مبنای پیوند شرعی مرد و زن شکل می‌گیرد و ساماندهی و تداوم آن بر پایۀ «مودت» و «رحمت» است. از نظر قرآن، این نهاد با در نظرگرفتن حقوق والدین و خویشاوندان، در جهت بقا، تربیت نسل بشر و تأمین نیازهای معنوی و مادی، ایجاد می‌شود.[1] اندیشمندان و مفسران تأکید قرآن بر تشکیل خانواده از طریق ازدواج را با هدف ادامه و گسترش فرهنگ دینی، تربیت نسل توحیدی[2] و تأمین نیازهای عاطفی و غریزی می‌دانند.[3]

'''اهمیت و جایگاه'''

در متون دینی بر اهمیت و جایگاه خانواده تأکید فراوان شده است: 

'''1. تشویق به ازدواج'''

متون اسلامی و آموزه‏های دینی خانواده را مقدس‌ترین و محبوب‌ترین نهاد نزد خداوند می‌داند، مردم را به ازدواج و تشکیل خانواده تشویق می‌کند و با دستورات سازنده‏ای در رابطه با تعامل همسران و امور خانواده، به استحکام و دوام آن نوید می‌دهد.[4] برای مثال در روایتی از پیامبر اسلام آمده که هیچ بنیانی پیش خداوند محبوب‏تر و ارزشمندتر از بنیان ازدواج و تشکیل خانواده نیست.[5] به‌دلیل اهمیت خانوده، رهبانیت به‌معنای ترک لذت‌های دنیوی مانند ازدواج و تشکیل خانواده یکی از موارد نهی‌شده در اسلام است.[6]

'''2. سنت پیامبران'''

دسته‌ای از متون دینی، ازدواج و تشکیل خانواده را سنت پیامبران می‌دانند و بر مبنای آن اگر کسی بخواهد در زمرۀ پیروان پیامبران محسوب شود، باید از این سنت نیز پیروی کند. برای مثال حضرت علی، امام اول شیعیان، جوانان را به امر ازدواج تشویق می‌کند و آن را سنگ‌بنای خانواده و «سنت» پیامبر اسلام معرفی می‌کند.[7] همچنین در روایت معروفی از پیامبر اسلام بیان شده است که هر کس از این سنت روی بگرداند،[8] یا هر کسی توان مالی داشته و ازدواج نکند، از امت او نیست.[9]

'''3. افزایش ارزش عبادت'''

در برخی روایات تأکید شده است که ارزش عبادت ازدواج‌کرده‌ها افزایش می‌یابد. برای مثال در حدیثی آمده که دو رکعت نماز فرد متأهل، برتر از مرد مجردی است که شب را به عبادت و روز را به روزه‌داری سپری کند.[10]یا دو رکعت نمازی که فرد همسردار می‌خواند، برتر از هفتاد رکعت نمازی است که فرد بی‌همسر  بخواند.[11] بر همین مبنا، شهید مطهری معتقد است کمالات انسانی و پویایی که انسان در پرتو ازدواج و تشکیل خانواده به دست می‌آورد، در مدرسه یا جهاد با نفس و نماز شب نمی‌تواند به دست بیاورد.[12]

'''4. وسعت رزق بعد از تشکیل خانواده'''

برخی افراد بر اساس بینش و محاسبات مادی و از ترس فقر، ممکن است تن به ازدواج ندهند، اما بر اساس آموزه‌های دینی خانواده به‌دلیل ایجاد حس وظیفه‏شناسی و مسئولیت‏پذیری موجب شکوفایی استعداد همسران شده و آنها را به‌سوی تلاش، سازندگی و نقش‏پذیری وادار می‏سازد و موجب رفاه اقتصادی می‌شود.[13] قرآن کریم نیز به‌صراحت دستور می‌دهد که مردان و زنان مجرد خود را همسر دهید و اگر تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی‌نیاز می‌سازد.[14] برخی روایات از پیشوایان دین نیز ازدواج را مایۀ افزایش روزی می‌داند.[15] 

'''ویژگی‌ها'''

'''1. محل آرامش''' 

خانوادۀ قرآنی، محل تأمین آرامش جسم و تسکین روح تمام اعضای آن است. فضای محدود و امن خانه، حریمی برای ابراز احساسات، بیان اسرار، ارضای غرایز و تأمین نیازهای جسمی و روحی انسان بوده و قرآن می‌گوید این سکونت و امنیت را خداوند برای انسان آفریده است.[16] به باور علامه طباطبایی آرامش‌بخشى ازدواج به این دلیل است که زن و مرد در خانواده، مکمل و مایۀ شکوفایى و نشاط یکدیگرند و هر یک بدون دیگرى ناقص مى‌مانند و چون هر ناقصى شوق تکامل دارد؛ پس طبیعى است میان یک موجود و مکمل او جاذبۀ نیرومند ایجاد شود که با رسیدن به آن احساس آرامش کند.[17]

'''2. محل مهرورزی''' 

در نگاه اسلام آن چیزی که زن و مرد را به یکدیگر پیوند می‌دهد، تنها شهوت و غریزه نیست بلکه پایۀ وحدت آنها براساس بیان قرآن،[18] مودت و رحمت است.[19] سفارش به ابراز محبت و دوستی در منابع دینی و سیرۀ پیشوایان دین زیاد آمده و در سیرة عملى معصومان نیز موارد بسیارى از ابراز محبت نسبت به اعضاى خانواده را مى‌توان یافت. از جمله عبارت‌هاى پر مهر و محبت پیامبر اسلام خطاب به «فاطمه» دختر وی مانند «فداها ابوها»[20] و «فاطمه بضعه منی»[21] نمونه‌ای از این ویژگی مهم است. به باور شهید مطهری، اسلام محبت عمیق و صمیمی زوجین را به یکدیگر محترم شمرده و به آن توصیه کرده است و تدابیري به کار برده که این یگانگی هرچه بیشتر و محکم‌تر شود.[22] 

'''3. همدلی و همراهی'''

از دیگر ویژگی‌هاى خانوادة قرآنى همدلى و همراهى اعضاى خانواده با همدیگر در شرایط سخت و آسان و تشخیص مصلحت زندگى و ترجیح آن بر منفعت شخصى بیان شده است. با اینکه قراردادها و مقررات در خانوادۀ قرآنی احترام دارد، اما آنجا که پاى مصلحت بزرگ‌ترى در میان باشد، هر یک از افراد خانواده خواسته‌هاى فردى خود را فداى پیشبرد اهداف زندگى خواهد کرد.[23] به‌عنوان مثال مى‌توان به داستان ابراهیم پیامبر و همسر وی در قرآن کریم اشاره کرد؛ زمانى که به دستور خداوند هاجر را با فرزند خردسال خود در سرزمین بى‌آب وعلف مکه ساکن مى‌کند و برای آنها دست به دعا برمى‌دارد.[24] 

'''4. عفاف و پاکدامنی'''

پاکدامنی و ترک روابط خارج از خانواده، از منظر قرآن، منحصر در زنان نیست، بلکه بر اساس جهان‌بینی اسلامی سرشت هر انسانى، اقتضاى حیا و عفاف را دارد و پاسدارى از حریم خانواده و داشتن عفت و حجاب را برای افراد خانواده ضرورى مى‌داند.[25] در فرهنگ اسلامی، مردان باید از نگاه آلوده بپرهیزند و زنان نیز نباید از روی شهوت به مردان نامحرم بنگرند؛ بلکه باید نگاه خود را کنترل کنند و زینت و زیبایی خود را از نامحرم بپوشانند.[26] با توجه به اینکه جلوه‌گری زنان در جامعه موجب تزلزل بنیان خانواده می‌شود، قرآن دستور می‌دهد که زنان همچون دوران «جاهلیت نخستین» با خودآرایی، در جامعه ظاهر نشوند.[27] مفسران قرآن، رفتار موسی پیامبر را الگوی بارز این نوع عفت‌ورزى می‌دانند که هنگام رفتن به خانۀ شعیب، براى اینکه نگاه وی به زن نامحرم نیفتد، به دختر شعیب پیشنهاد کرد که پشت سر او حرکت کند و راه خانه را به او نشان دهد.[28] 

'''5. میانه‌روی'''

اسلام، دین اعتدال بوده و از رفتار افراط و تفریطی به‌طور کلی و در امور خانواده به‌صورت خاص، نهی کرده است[29] که شامل اخلاق جنسی در خانواده، محبت‌کردن اعضای خانواده، هزینه‌های مختلف خانه، مهمانی‌رفتن و مهمانی‌دادن، کارکردن و بیکاری می‌شود. کارشناسان میانه‌روی در امور خانواده را سبب شیرین‌شدن زندگی خانوادۀ قرآنی می‌دانند.[30]

'''آداب معاشرت در خانوادۀ قرآنی'''

پژوهشگران معتقدند که در دنیای مدرن، مفهوم خانواده و روابط خانوادگی، جایگاه اصلی خود را از دست داده و زن و مرد، به‌صورت قراردادی زیر یک سقف زندگی می‌کنند که در میان آنها انس و محبت وجود ندارد. این در حالی است که اسلام، محیط خانه را محل عشق و محبت و ارتباطات عاطفی دانسته و توجه به غرایز جنسی را محدود به محیط خانواده می‌داند. به‌همین دلیل خانوادۀ قرآنی بر مبنای آداب معاشرت دینی و قدسی اداره می‌شود که آگاهی و رعایت اصول آن در تحکیم خانواده و ایجاد روابط گرم و صمیمی بین اعضای خانواده نقش دارد. برخی از مهم‌ترین آداب معاشرت در خانوادۀ قرآنی عبارتند از:

'''1. رفتار شایسته'''

در منابع اسلامی، دربارۀ رعایت حسن‌خلق و رفتار شایستۀ دینی در خانواده بسیار سفارش شده است. بسیاری از آیات و روایات، مردان را به خوش‌اخلاقی با همسران‌شان فرا می‌خوانند.[31] در برخی روایات نیز خوش‌اخلاقی از بهترین صفات و بداخلاقی از صفات بسیار ناپسند زنان معرفی شده و از آنان خواسته شده با شوهر خود با اخلاقی خوش برخورد کنند و از بداخلاقی بپرهیزند.[32] قرآن کریم به مردان دستور می‌دهد با همسران خود به‌طور شایسته رفتار کنند.[33] از نگاه متون دینی رفتار شایسته سبب زدودن کینه‌ها، گوارایی زندگی، ایجاد محبت و تثبیت مودت و عشق در زندگی و لطافت گفتار در خانواده می‌شود.[34] 

'''2. خوش‌رویی'''

در منابع دینی، خوش‌رویی را عامل بسیار مؤثری در آرامش و موفقیت خانوادگی دانسته است. در بیانات اهل‌بیت، عباراتی همچون «وجه منبسط»، «البشر»، «بشر حسن»، «طلاقة الوجه» و «البشاشة» مترادف با خوشرویی به کار رفته است. «وجه منبسط» به چهرۀ خالی از عبوسی گفته می‌شود. قرب به خداوند، فرجام نیک زن و شوهر، ایجاد الفت و محبت و کینه‌زدایی از مهم‌ترین آثار خوش‌رویی در خانواده ذکر شده است.[35] پیامبر اسلام نیز یکی از حقوق همسر را خوش‌رویی می‌داند.[36]

'''3. خوش‌زبانی'''

در قرآن کریم سفارش شده است که با مردم به نیکی سخن بگویید[37] که اعضای خانواده را نیز در بر می‌گیرد. در روایات نیز به افراد سفارش شده که با همسر خود به نیکی سخن بگویند. برای مثال امام علی توصیه کرده است که در همه حال با همسران خود با نیکویی سخن بگویید.[38]

'''4. سلام‌کردن'''

از آداب مهم در خانوادۀ قرآنی، سلام‌کردن است که موجب گرمی روابط و تحکیم خانواده می‌شود. به‌همین دلیل پیامبر اسلام توصیه کرده است که هنگام ورود به خانه به اهل آن سلام کنید؛ چرا که این کار برکت را بر آن خانه نازل می‌کند و ملائکه با آن مأنوس می‌شوند.[39] وجوب جواب سلام، حتی در حال نماز، نشانۀ اهتمام اسلام به سنت سلام محسوب می‌شود.[40]

'''5. استقبال یا بدرقه همسر'''

در خانوادۀ قرآنی استقبال از همسر به هنگام ورود به خانه یا بدرقه او به هنگام بیرون رفتن، نشانه صفا و صمیمیت میان آن دو و نیز افزایش‌دهندۀ مهر و محبت بین آنها معرفی شده است. پیامبر اسلام به همسر خانواده سفارش کرده است که هنگام ورود مرد به خانه، تا جلوی در، به استقبال او برود و به او خوش‌آمد بگوید.[41]

'''6. سپاسگزاری و قدردانی'''

از نظر متون دینی، قدردانی همسران از یکدیگر موجب استحکام خانواده و ایجاد محبت و آرامش بین اعضای خانواده و در برخی موارد، مانع از متلاشی‌شدن خانواده می‌شود. زن و مرد متدین، هر کدام به وظیفۀ خود توجه نموده و زحمات دیگری را دیده و به جای منت گذاردن کار خود، از تلاش او تشکر می‌کنند. اهمیت سپاسگزاری چنان مورد توجه دین است که کوتاهی در اجرای آن همانند سستی در شکرگزاری نسبت به خداوند به شمار آمده است.[42]

'''7. همکاری''' 

در خانوادۀ قرآنی هریک از اعضاى خانواده بر خود لازم می‌داند براى حفظ و تقویت کانون پر مهر خانواده و نیز در جهت هرچه بهتر تربیت‌شدن فرزندان و اصلاح روابط اجتماعى آنان در آینده، با همدیگر همکاری کند.[43] پیامبر اسلام خدمت به اعضای خانواده را موجب کفارة گناهان بزرگ و افزایش درجات انسان مى‌داند.[44]

'''8. رفتار احترام‌آمیز'''

'''الف) احترام متقابل همسران'''

با توجه به فرهنگ دینی، احترام متقابل زن و مرد در محیط خانوادگى، از ویژگی مهم خانوادة قرآنی است. در تعالیم اسلامى آمده که هر یک از مرد و زن، باید به دیگرى احترام بگذارد، چراکه احترام بین زوجین موجب محبت و صمیمیت بیشتر بین آنها و دیگر اعضاى خانواده و استحکام کانون خانواده می‌شود.[45] از نظر برخی متون دینی وظیفۀ مرد به‌عنوان مدیر و بزرگ خانواده، در این باره سنگین‌تر است و در روایات فراوانى، به مردها توصیه شده که به همسران خود احترام بگذارند.[46]

'''ب) احسان به والدین'''

در خانوادۀ قرآنی پدر و مادر از جایگاه بسیار بلندي برخوردارند چنانکه خداوند، به احترام و تکریم پدرو مادر، پس از بیان حکم وجوب پرستش خداي یگانه، فرمان داده است.[47] قرآن کریم حتى کوچک‌ترین بى‌احترامى به والدین را ممنوع می‌کند و فرزندان حتى اجازة «اف» گفتن به والدین خود را نیز ندارند.[48]

'''ج) احترام به فرزندان'''

احترام به فرزندان نیز از ویژگی‌های بسیار مهم خانوادۀ قرآنی است. در آموزه‌های دینی توصیه شده که اگر خانواده‌ها این نیاز کودک را ارضا کند، موجب آرامش روانی، امنیت خاطر، اعتماد بنفس، اعتماد به والدین وحتی سلامت جسمی او می‌شود.[49]

'''9. تعامل نیکو با خویشاوندان'''

رفتار نیکو با خویشاوندان از آداب سفارش‌شده در خانوادۀ قرآنی است. در 15 آیۀ قرآن با تعبیر «قُربى» یا ذی‌القربی از بستگان دور و نزدیک انسان، سخن به میان آورده و دربارۀ نیکى‌کردن به آنان سفارش کرده است.[50] از دیدگاه اسلام، بعد از پدر و مادر و فرزندان، که نزدیکان درجه یک انسان محسوب مى‏شوند، رفتار با دیگر خویشاوندان نزدیک و بستگان، از اهمیت به سزایى برخوردار است که خالق هستى از آنان در آیات متعدد به عنوان «رحم» و «ارحام» نام مى‏برد.[51]

'''جمعیت و فرزندآوری در خانوادۀ قرآنی'''

در فرهنگ دینی فرزندآوری و ازدیاد نسل از اهداف و کارکردهای مهم خانوادۀ قرآنی دانسته شده است. نعمت،[52] زینت زندگی،[53] نور چشم[54] و سبب یاری الهی[55] توصیف قرآنی از فرزند است که بیانگر پسندیده‌بودن فرزندآوری و ادامۀ نسل از نگاه قرآن است.[56] همچنین دعای حضرت ابراهیم[57] و زکریا[58] برای فرزندآوری در سنین پیری و از آن‌طرف، بشارت الهی بر اجابت دعای آنها[59] نیز، نشانه اهمیت موضوع فرزندآوری ازنظر قرآن شمرده شده است.[60] 

'''منابع'''

قرآن کریم.

ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، قم، جامعه مدرسین‏، ۱۴۰۴ق. 

احمدوند، خلیل‌الله و دیگران، «بررسی فقهی احکام و شرایط فرزندخواندگی در اسلام»، فصلنامۀ قانون‌یار، دورۀ سوم، شمارۀ دوازدهم، زمستان 1380ش.

اعزازی، شهلا، جامعه‌شناسی خانواده، تهران، مطالعات زنان، 1383ش.

بحرانى، هاشم، حلیۀ الابرار فى احوال محمد و آله الاطهار، قم، مؤسسۀ معارف، 1411ق.

پناهی، احمدعلی، «خانواده از منظر دین و روان‏شناسی»، مجلۀ معرفت، شمارۀ 135، 1387ش.

پورمحمدی، سیده‌راضیه و دیگران، «واکاوی شاخص‌های اخلاقی خانواده متعالی در بهبود سبک زندگی از منظر قرآن کریم»، مجلۀ  بصیرت و تربیت اسلامی، دورۀ 17، شمارۀ 53، 1399ش. 

حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، اسلامیه، 1367ش.

حسینی‌زاده، علی، سیرۀ تربیتی پیامبر و اهل بیت، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385ش.

حسین‌زاده، علی، «نقش خوش رویی و خوش زبانی در خانواده و اجتماعی»، مجلۀ معرفت، سال بیست و دوم، شمارۀ 192، آذر 1392ش.

حویزى، جمعه العروس، نور الثقلین، قم، مؤسسۀ مطبوعاتى اسماعیلیان، 1415ق.

حیدری و غبیشاوی، «فرزندآوری در آئینه آیات قرآن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1396ش.

زارعی توپخانه، محمد و دیگران، «بررسی رابطه ساختار قدرت در خانواده با کارآمدي آن»، مجلۀ روانشناسی و دین، سال ششم، شمارۀ 3، 1392ش.

شرفى، محمدرضا، خانوادۀ متعادل، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1372ش.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، جامعه مدرسین حوزۀ علمیه، 1374ش.

فرج‌اللهی، فرج‏الله، «آداب معاشرت (7) معاشرت با خویشان و نیکی به آنان»، ماهنامۀ مکتب اسلام، شمارۀ 5،  1383ش.

«فرهنگ زیبای سلام»، مجلۀ طوبی، شمارۀ 9، شهریور 1385ش.

قرائتی، محسن، سیمای خانواده در قرآن و روایات، تهران، مؤسسه فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۹۸ش.

قنبرپور، معصومه و آزاددل، سمیه، «نقش عدالت در تنظیم اصول حاکم بر مدیریت خانواده از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه»، پژوهش و مطالعات علوم اسلامی،شماره 7، بهمن 1398ش.

قندانی آرانی، علی‌اکبر و صادقی آرانی، زهرا، «خانواده و سبک زندگی اسلامی (خانواده قرآنی)»، کنگرۀ بین‌المللی روانشناسی و علوم تربیتی با رویکرد اسلامی، 1394ش.

کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، بیروت، دارالتعارف، 1401ق.

متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام، کنز العمال فی سنن االقوال و االفعال، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1425ق.

مجلسی، محمدباقر، عین الحیات، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، أنوار الهدی، ۱۳۸۲ش.

مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.

محمدی ری‌شهری، محمد، تحکیم خانواده، قم، دارالحدیث، 1390ش.

محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1387ش.

مطهرى، مرتضى،  اخلاق جنسى در اسلام و جهان غرب، تهران، صدرا، 1371ش.

مطهرى، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1367ش. 

مفید، محمد بن محمد، الأمالى، قم، کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق. 

مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، مطابق مذهب اهل‌بیت، زیرنظر سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، موسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۹ش.

نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحياء التراث العربي، 1362ش.

نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسۀ آل‌البیت، 1408ق.
----[1] مجلسی، بحار الانوار، 1403ج 17، ص۲۵۹.

[2] سورۀ شوری، آیۀ ۱۱.

[3] سورۀ روم، آیۀ ۲۱.

[4] پناهی، «خانواده از منظر دین و روان‏شناسی»، 1387ش، ص15-16.

[5] مجلسى، بحارالانوار، 1403ق، ج100، ص222.

[6] مجلسی،‌ عین الحیاة، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۳۷۶.

[7] مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج103، ص218.

[8] مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج103، ص220. 

[9] متقی هندی، کنز العمال ، 1425ق، ج 16، ص280.

[10] مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج103، ص221.

[11] حرعاملی، وسائل الشیعه، 1367ش، ج20، ص21.

[12] مطهرى، تعلیم و تربیت در اسلام، 1367ش، ص389.

[13] پناهی، «خانواده از منظر دین و روان‏شناسی»، 1387ش، ص15-16.

[14] سورۀ نور، آیۀ 32.

[15] مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج103، ص117.

[16] سورۀ نحل، آیۀ80.

[17] طباطبایی، المیزان، 1396ش، ج16، ص166.

[18] سورۀ روم، آیۀ 21.

[19] مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، 1396ش، ص1.

[20] بحرانی، حلیۀ الابرار، 1411ق، ج1، ص208. 

[21] مفید، امالی، 1413ق، ص260.

[22] مطهری، اخلاق جنسى در اسلام و جهان غرب، 1391ش، ص77.

[23]  شرفى، خانواده متعادل، 1372ش، ص66.

[24] سورۀ ابراهیم، آیۀ 37.

[25] پورمحمدی و دیگران، «واکاوی شاخص‌های اخلاقی خانواده متعالی در بهبود سبک زندگی از منظر قرآن کریم»، 1399ش، ص131.

[26] سورۀ نور، آیۀ 30-31.

[27] سورۀ احزاب، آیۀ 33.

[28] حویزی، نورالثقلین، 1415ق، ج4، ص122. 

[29] سورۀ الرحمان، آیۀ 8-9.

[30] قرائتی، سیمای خانواده در قرآن و روایات، ۱۳۹۸ش، ص35.

[31] فرج اللهی، «آداب معاشرت (7) معاشرت با خویشان و نیکی به آنان»، 1383ش، ص47.

[32] کلینی، اصول کافی، 1401ق، ج5، ص325. 

[33] سورۀ نسا، آیۀ 19.

[34] ابن‌شعبه حرانی‏، 1404ق، تحف العقول، ص۴۵.

[35] حسین‌زاده، «نقش خوش‌رویی و خوش‌زبانی در خانواده و اجتماعی»، 1392ش، ص130.

[36] مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج100، ص254.

[37] بقره، 83.

[38] مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج100، ص223.

[39] مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج73، ص7.

[40] «فرهنگ زیبای سلام»، مجلۀ طوبی، شمارۀ 9، شهریور 1385ش، ص79.

[41] نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص254.

[42] مجلسی، بحارالانوار 1403ق، ج68، ص44. 

[43] پورمحمدی و دیگران، «واکاوی شاخص‌های اخلاقی خانواده متعالی در بهبود سبک زندگی از منظر قرآن کریم»، 1399ش، ص135.

[44] طبرسى، مجمع البیان، 1408ق، ج13، ص49.

[45] پورمحمدی و دیگران، «واکاوی شاخص‌های اخلاقی خانوادۀ متعالی در بهبود سبک زندگی از منظر قرآن کریم»، 1399ش، ص10.

[46] مجلسی، بحارالانوار 1403ق، ج73، ص85.

[47] سورۀ بقره، آیۀ 83.

[48] سورۀ اسرا، آیۀ 23-24.

[49] حسین‌زاده، سیرۀ تربیتی پیامبر و اهل بیت، 1385ش، ج1، ص82.

[50] فرج اللهی، «آداب معاشرت (7) معاشرت با خویشان و نیکی به آنان»، 1383ش، ص47.

[51] سورۀ انفال، آیۀ 75.

[52] سوره نحل، آیه ۷۲.

[53] سوره کهف، آیه ۴۶.

[54] سوره فرقان، آیه ۷۴.

[55] سوره اسراء، آیه ۶.

[56] حیدری و غبیشاوی، «فرزندآوری در آئینه آیات قرآن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.

[57] سوره صافات، آیه ۱۰۰.

[58] سوره آل عمران، آیه ۳۸.

[59] سوره هود، آیات ۷۱-۷۳.

[60] حیدری و غبیشاوی، «فرزندآوری در آئینه آیات قرآن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.