در حال ویرایش پیش‌نویس:ریاضت

<big>'''ریاضت؛'''</big> اصلاح و تهذیب نفس در سه ساحت اعتقادی، اخلاقی و رفتاری.

ریاضت، در فرهنگ اسلامی امری لازم برای تهذیب و تعالی نفس و به‌دور از هرگونه افراط و تفریط است. تزکیۀ نفوس در پرتو تعالیم کتاب و سنت، مقدمۀ تربیت اجتماعی است تا به تکوین مدیریت سیاسی- اجتماعی برای احقاق حق و اقامۀ عدل و قسط اجتماعی بینجامد. این نوع ریاضت در مقایسه با سایر ریاضت‌های رایج در نحله‌های فکری از لحاظ اهداف، حدود و کارکرد متمایز است.
==مفهوم‌شناسی==
واژۀ عربی «ریاضت» به‌معنای تعلیم‌دادن، <ref>فراهیدی، العین، 1409ق، ج7، ص55.</ref> به کنترل درآوردن، <ref>إبن‌منظور، لسان العرب، بی‌تا، ج7، ص164.</ref> پروراندن، <ref>طریحی، مجمع البحرین، 1375ش، ج4، ص210.</ref> تربیت و تمرین دادن،<ref>راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، 1412ق، ص372.</ref> در فرهنگ فارسی به‌معنای کوشش همراه با رنج و سختی است.<ref>دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ ریاضت.</ref> ریاضت در اصطلاح حکمای مسلمان به‌معنای پیروی‌نکردن از قوای نفسانی و رذایل اخلاقی برای رسیدن به کمال، <ref>نصیرالدین طوسی، اوصاف الأشراف، 1373ش، ص35.</ref> منع نفس از توجه به غیر خدا،<ref>حلی، الألفین، بی‌تا، ص130.</ref>  مبارزه با خواهش‌های نفسانی برای پیشگیری از طغیانگری نفس <ref>خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و تعلیقات علی مصباح الأنس، 1442ق، ص17.</ref> و تمرین و آماده‌سازی روح برای دریافت حقایق معرفتی در راستای اطاعت الهی،است.<ref>مطهری، مجموعۀ آثار، 1376ش، ج23، ص75.</ref> 
==تاریخچه==
ادیان و آیین‌های گوناگون در طول تاریخ با توجه به تعریفی که از نفس‌ داشته‌اند، شیوه‌های مختلفی از ریاضت را با هدف تزکیۀ نفس از رذائل و پستی‌ها به پیروان خود سفارش کرده ‌و آن را لازمۀ انسانیت در نظر گرفته‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان، 1385ش، ج6، ص267-273.</ref> 
==اهداف==
از منظر عارفان مسلمان، ریاضت وسیله‌ای برای دستیابی به کمال حقیقی و رضای خداوند است که سه هدف اصلی را به‌دنبال دارد:
* دوری از موانع رشد و کمال مانند تکبر، حسادت، ترس، تنبلی و ناامیدی؛ 
* انتظام قوای درونی و از بین بردن آشفتگی‌های روحی؛ 
* دستیابی به نورانیت دل و لطیف‌کردن روح و باطن آدمی.<ref>مطهری، مجموعۀ آثار، 1376ش، ج23، ص76.</ref> 
==اقسام ریاضت==
ریاضت در فرهنگ مسلمانان به دو نوع مشروع وغیر مشروع تقسیم می‌شود:

'''الف- ریاضت مشروع و معقول'''

ریاضت مشروع از منظر مسلمانان، در قالب ‌آموزه‌های دینی و در چارچوب شریعت شکل می‌گیرد. فرد براساس معیارهای شرعی، اعمال عبادی خود مانند نماز و روزه را انجام می‌دهد و معناگرایی و سلوک را در گسست از زندگی اجتماعی نمی‌جوید. سلوک فردی و اجتماعی پیامبر اسلام و امامان و اهتمام آنها نسبت به هدایت و تربیت جامعه مصداق بارز این ریاضت دانسته شده است.<ref>رودگر، عرفان اجتماعی، 1400ش، ص100.</ref> 

'''ب- ریاضت نامشروع'''

ریاضت نامشروع شامل آن دسته از تلاش‌های انسان می‌شود که از راه به سختی انداختن جسم در تکاپوی دستیابی به مهارت‌ها و توانمندی‌های فرامادی است؛ این نوع ریاضت، کرامت انسانی را زیر سؤال برده، باعث سرکوب خواسته‌های معقول شده و انسان را از مسیر رشد حقیقی بازمی‌دارد؛ مانند تلاش‌های مرتاضان هندی، رهبانیت و دوری از اموری که خداوند حلال کرده است.<ref>[https://journals.iau.ir/article%20542298.html ناصری و احمدپور، «ریاضت؛ اقسام، درجات و مراتب آن»، 1395ش، ص98.]</ref> 
در فرهنگ مسلمانان و به‌ویژه در عرفان شیعی، همواره بر پرهیز از ریاضت‌های غیرمعقول، تأکید شده است. ریاضتی که در آموزه‌های اسلام، سیرۀ امامان و معارف شیعی، تجلی یافته منوط به التزام به اوامر و نواهی الهی است که با ریاضت موجود در هندوئیسم، بودیسم، رهبانیت مسیحی و گونه‌هایی از تصوف، تفاوت‌های اساسی دارد:
# در ریاضت شرعی انسان اجازۀ ضرر زدن به خود و دیگران را ندارد و اعمال او باید فایدۀ عقلایی داشته باشد، مانند روزه که در صورت آسیب جسمانی، حرام می‌شود.<ref>[https://journals.iau.ir/article_542298.html ناصری و احمدپور، «ریاضت؛ اقسام، درجات و مراتب آن»، 1395ش، ص105.]</ref>  
# ریاضت مشروع و معقول در جهت بندگی خداوند صورت می‌گیرد؛ اما هدف ریاضت‌های غیرشرعی برای رسیدن به قدرت‌های خاص، تسخیر بدن و طبیعت و یا تقویت اراده است.<ref>[https://journals.iau.ir/article%20542298.html ناصری و احمدپور، «ریاضت؛ اقسام، درجات و مراتب آن»، 1395ش، ص107؛] [http://pajoohe.ir/%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D8%B6%D8%AA-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D9%86%D9%88%D9%8A---%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%8A-%D8%A2%D9%86__a-61835.aspx رودگر، «ریاضت مشروع(آثار معنوی – معرفتی آن)»، 1391ش، ص95.]</ref>    
# ریاضت شرعی با هرگونه جامعه‌گریزی و درون‌گرایی محض مخالف است و توجه و کمک به خلق را از اهداف اصلی خود می‌داند؛ اما ریاضت غیرشرعی از توجه به وظایف اجتماعی، گریزان است.<ref>[http://pajoohe.ir/%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D8%B6%D8%AA-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D9%86%D9%88%D9%8A---%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%8A-%D8%A2%D9%86__a-61835.aspx رودگر، «ریاضت مشروع(آثار معنوی – معرفتی آن)»، 1391ش، ص99-100.]</ref>     
# در ریاضت غیرمشروع، تلاش‌ها بر آموزش و تمرین استوار است و ممکن است در راه نادرست استفاده شود؛ اما هدف ریاضت معقول، قرب الهی بوده و از کمال به‌دست آمده سوءاستفاده نمی‌شود.<ref> [https://journals.iau.ir/article%20542298.html ناصری و احمدپور، «ریاضت؛ اقسام، درجات و مراتب آن»، 1395ش، ص108.]</ref> 
==جایگاه ریاضت== 
کسب موفقیت در انسان می‌تواند منشأ حس بزرگی، غرور و خودبینی شود. در نظام‌های تربیتی، شکوفایی هر استعدادی نیازمند شکستن غرور ناشی از آن است. به‌همین دلیل، انسان نیاز به ریاضت نفس دارد تا از چنگال منیّت‌ها و خودبرتربینی‌ها رهایی یابد و با تمرین و پرورش روح خود از بروز بسیاری از رذایل اخلاقی مانند تنبلی، حسادت، دروغ، بهانه‌تراشی و پرخاشگری و مفاسد اجتماعی ناشی از آن مانند دزدی، کم‌کاری، طلاق، اعتیاد و جنایت پیشگیری کند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/361227/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B6%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A8%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%86%D8%B8%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D9%88- موسوی و فنایی اشکوری، «جایگاه ریاضت در تربیت اخلاقی از منظر قرآن و حدیث»، 1394ش، ص14-16.]</ref>  در این چارچوب، ریاضت با هدف تزکیه و تهذیب نفس، همواره مورد توجه آموزه‌های قرآن و سنت بوده و در تقابل با رویۀ برخی فرقه‌ها مانند گروه‌هایی از صوفیه است. در اسلام، ریاضت مطلوب شامل عمل به احکام شرعی و رعایت آداب و اخلاق اسلامی است. <ref>موسوی، جایگاه ریاضت از منظر قرآن و حدیث، 1394ش، ص48.</ref> انجام عبادات از قبیل نماز و خضوع و خشوع در برابر خدا، <ref>سورۀ بقره، آیۀ 45.</ref> روزه و خودداری نفس از لذات جسمانی، <ref>سورۀ بقره، آیۀ 183-185.</ref> حج و تحمل سختی‌ها و مشقت‌های مناسک آن <ref>سورۀ حج، آیۀ 27.</ref> و رعایت افعال اخلاقی مانند صدق، صبر و استقامت، ایثار و زهد با ریاضت ارتباط وثیقی دارند. در سیرۀ ائمه نیز، ریاضت‌هایی از قبیل عبادات مستحبی، خوراک و پوشاک ساده، انفاق در راه خدا، دوری از تجملات و پیاده‌رفتن به حج بیان شده است.<ref>موسوی، جایگاه ریاضت از منظر قرآن و حدیث، 1394ش، ص95-116.</ref>  مطابق تعالیم اسلام، پرهیز از محرمات شرعی و انجام وظایف دینی و اخلاقی در قبال خود، خدا و مردم، بالاترین ریاضت است.<ref>[http://kalam.saminatech.ir/Article/18610/FullText صادق‌پور و دیگران «بررسی تطبیقی ریاضت و تهذیب نفس در اسلام با ادیان هند و آئین بودا»، 1396ش، ص87.]</ref> 

تضارب فرهنگ‌ها منجر به ترویج سبک‌های متنوع از زندگی می‌شود و امروزه سبک زندگی مبتنی بر هواپرستی و مصرف‌گرایی، فرهنگ مسلمانان را تهدید می‌کند. در همین راستا، بهره‌گیری از آموزه‌های اصیل اسلامی برای کنترل و مهار هوای نفس و تسلط بر عواطف و احساسات، ضرورت می‌یابد. <ref>عطایی نظری و اسلامی، «بررسی مشروعیت سبک زندگی ریاضتی براساس قاعدۀ لاضرر»، 1398ش، ص11-12.</ref> در این مدل سبک زندگی، فرد سعی در اصلاح نفس داشته و این رویکرد اصلاحی را تا گسترۀ اجتماع، توسعه می‌دهد. در این فرآیند، انسان با پاکسازی درون خویشتن از آلودگی‌ها، رذائل اخلاقی و گناه، قوای نفسانی خود را به کنترل درآورده و با التزام به اعتقادات و باورها از لحاظ شخصیتی و فردی خود را پرورش می‌دهد و به رعایت ارزش‌ها و هنجارهای دینی، دست می‌یابد. از منظر قرآن، تغییر حالات درونی به سمت مطلوب، سبب تغییر سرنوشت یک جامعه به سمت فلاح و رستگاری شده <ref>سورۀ رعد، آیۀ 11.</ref> و زمینۀ ورود فرد به ارتباطات اجتماعی سالم را فراهم می‌سازد. در این وضعیت، فرد نسبت به حقوق خانواده، نیازهای خانواده و مدیریت صحیح خانواده اهتمام می‌‎‌ورزد و در چارچوب همبستگی اجتماعی برای رفع گرفتاری همنوعان تلاش می‌کند؛ در کنار فعالیت‌های اجتماعی، نیازهای جسمی مانند اوقات فراغت، مسافرت، تفریح و صلۀ رحم را برآورده می‌سازد. رفاه اقتصادی و برخورداری از ثروت را برای تکامل معنوی و رشد اخلاقی، می‌داند و به‌همین دلیل با انفاق در راه خدا برای زدودن محرومیت‌ و فقر از جامعه، تلاش می‌کند.<ref>[https://journal.manaviyat.ir/article%2083028.html کافی، «سبک زندگی در پرتو قرآن» 1397ش، ص25-35.]</ref> همچنین نظارت و ارزشیابی دقیق شرایط جامعه، دفاع از جامعه و امنیت را از مهم‌ترین وظایف خود تلقی می‌کند.<ref>ضیایی و عیسی، «ریاضت معقول، مشروع و معتدل و نقش آن بر شاخص‌های مدیریت آموزشی موفق»، 1402ش، ص9-12.</ref>  
==حدود ریاضت== 
ریاضت مطلوب در فرهنگ اسلامی، خدمت به فرد و جامعه را با هدف تحقق جامعۀ آرمانی اسلام، مورد توجه قرار داده و از جامعه‌گریزی و عزلت‌نشینی به‌دور است. سالک در عرفان اسلامی، اهتمام ویژه‌ای برای بیرون آمدن از تنگنای خود و رفع مشکلات دیگر انسان‌ها دارد. این ویژگی، عرفان اسلامی را به مکتبی پویا، فعال و سازنده در عرصۀ عدالت اجتماعی تبدیل کرده است.<ref>رودگر، عرفان اجتماعی، 1400ش، ص39-61.</ref>  
==کارکردهای ریاضت مشروع==
انجام ریاضت به‌شیوۀ صحیح، کارکردها و نتایج مثبتی را در سه عرصه فردی، خانوادگی و اجتماعی به‌همراه دارد:

'''عرصۀ فردی:''' تعالی‌دهندۀ بینش، گرایش و کنش توحیدی، رشد همه‌جانبۀ وجودی در سطح خودشکوفایی، معنابخشی به زندگی، ایجاد آرامش، معنویت‌آفرینی، تکامل ظرفیت‌های وجودی انسان در رویارویی با تضادها و چالش‌های زندگی مانند صبر، توکل، رضایت‌باطن و نشاط‌بخشی و شورآفرینی.

'''عرصۀ خانوادگی:''' تحکیم روابط خانوادگی بر محور خداباوری، تدبیر امور خصوصی و معیشتی خانواده، ایجاد تعادل کلامی و رفتاری در راستای معنویت‌آفرینی در محیط خانواده، تلاش برای توسعۀ نشاط خانوادگی مانند تفریحات سالم، مسافرت و صلۀرحم.<ref>رودگر، عرفان اجتماعی، 1400ش، ص63-64؛ عطایی نظری، حدود و کارکردهای اخلاقی گونه‌های ریاضت بدنی از منظر قرآن و حدیث، 1398ش، ص164-206.</ref>   

'''عرصۀ اجتماعی:''' ریاضت‌های شرعی، سبب جلب توجه سالک به مسائل اجتماعی می‌شود؛ از جمله: حاکمیت نگرش و گرایش توحیدی در جامعه، خدمت به خلق، اصلاح امور جامعه و سوق‌یافتن آن به‌سمت زیست اخلاقی-معنوی، احقاق حق و اقامۀ عدل اجتماعی.<ref>رودگر، عرفان اجتماعی، 1400ش، ص51-53.</ref> 
==پیامدهای ریاضت نامشروع==
مهم‌ترین آسیب‌های ناشی از ریاضت نامشروع عبارتند از:
* تحلیل قوای جسمانی؛ 
* آسیب‌های روحی مانند ناامیدی، افسردگی و اضطراب روحی و روانی؛ 
* برهم خوردن تعادل فکری و از دست‌دادن عقلانیت؛<ref>عطایی نظری، حدود و کارکردهای اخلاقی گونه‌های ریاضت بدنی از منظر قرآن و حدیث، 1398ش، ص44.</ref>  
* رواج یک‌جانبه‌نگری و انحصارطلبی در جامعه؛ 
* مخدوش شدن چهرۀ دین و رواج دین‌زدگی؛ 
* گسترش بی‌اعتمادی و ناامنی روانی در جامعه؛ 
* ترک تعهدات اجتماعی؛ 
* رواج ریاکاری، تزویر و فریب؛<ref>[https://motounadabi.razi.ac.ir/article%201581.html مصطفوی و شجری، «آسیب‌شناسی اجتماعی زهد صوفیانه از نگاه سعدی»، 1399ش، ص94-96.]</ref>  
* عدم ظهور برخی فضائل اخلاقی اجتماعی مانند ایثار و فداکاری، نیکوکاری و خدمت‌رسانی به خلق؛ 
* بی‌توجهی به خانواده و بروز مشکلات خانوادگی؛ 
* بازماندگی از پیشرفت‌های فرهنگی؛ 
* عدم اهتمام به کیفیت امور اقتصادی مانند فشار اقتصادی بر افراد خانواده؛ 
* بی‌توجهی نسبت به مسائل سیاسی و تن‌دادن به حکومت ظالم؛ 
* و بازدارندگی از انجام وظایف شغلی مانند عدم نشاط کاری.<ref>عطایی نظری، حدود و کارکردهای اخلاقی گونه‌های ریاضت بدنی از منظر قرآن و حدیث، 1398ش، ص45-49.</ref> 

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
* إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بی‌تا.
* بهشتی، محمد، «گفتمان معرفة‍‌النفس و ریاضت در سبک زندگی اشراقی عرفانی»، نشریۀ پژوهش‌نامه سبک‌زندگی، شمارۀ 2، بهار و تابستان 1395ش.
* حلی، حسن بن یوسف، الألفین: فی إمامة امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب، کویت، مکتبة الألفین، بی‌تا.
* خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و تعلیقات علی مصباح الأنس، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1442ق. 
* دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش. 
* راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالشامیة، 1412ق. 
* رودگر، محمد جواد، «ریاضت مشروع (آثار معنوی – معرفتی آن)»، نشریۀ مطالعات معنوی، شمارۀ 4-5، تابستان و پاییز 1391ش.
* رودگر، محمد جواد، عرفان اجتماعی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1400ش.
* صادق‌پور، امید و دیگران «بررسی تطبیقی ریاضت و تهذیب نفس در اسلام با ادیان هند و آئین بودا»، نشریۀ پژوهش‌های اعتقادی-کلامی، شمارۀ 28، زمستان 1396ش.
* ضیایی، خدیجه و عیسی، فائزه، «ریاضت معقول، مشروع و معتدل و نقش آن بر شاخص‌های مدیریت آموزشی موفق»، کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی در ایران، تابستان 1402ش.
* طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1385ش.
* طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مکتبة المرتضویة، 1375ش. 
* عطایی نظری، مجید، حدود و کارکردهای اخلاقی گونه‌های ریاضت بدنی از منظر قرآن و حدیث، پایان‌نامۀ دورۀ دکتری، قم، دانشگاه قرآن و حدیث، 1398ش.
* عطایی نظری، مجید و اسلامی، سید‌حسن، «بررسی مشروعیت سبک زندگی ریاضتی براساس قاعدۀ لاضرر»، نشریۀ پژوهش‌نامۀ سبک زندگی، شمارۀ 8، بهار و تابستان 1398ش
* فراهیدی، خلیل بن أحمد، العین، قم، مؤسسة دارالهجرة، 1409ق.
* کافی، مجید، «سبک زندگی در پرتو قرآن» نشریۀ پژوهش‌نامۀ سبک زندگی، شمارۀ 7، پاییز و زمستان 1397ش.
* مصطفوی، ندا سادات و شجری، رضا، «آسیب‌شناسی اجتماعی زهد صوفیانه از نگاه سعدی»، نشریۀ کارنامۀ متون ادبی دور، عراقی، شمارۀ 2، تابستان 1399ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعۀ آثار، تهران، صدرا، 1374ش.
* موسوی، سید ابوالفضل، جایگاه ریاضت از منظر قرآن و حدیث، پایان‌نامۀ دورۀ دکتری، قم، دانشگاه معارف اسلامی، 1394ش.
* موسوی، سید ابوالفضل و فنایی اشکوری، محمد، «جایگاه ریاضت در تربیت اخلاقی از منظر قرآن و حدیث»، نشریۀ پژوهش‌نامۀ اخلاق، شمارۀ 30، زمستان 1394ش.
* ناصری، محمود و احمدپور، علی، «ریاضت؛ اقسام، درجات و مراتب آن»، نشریۀ عرفان اسلامی، شمارۀ 49، پاییز 1395ش.

[[رده: ویکی‌زندگی]]
[[رده: آموزه‌های دینی]]
[[رده: مذهب شیعه]]
[[رده: ادیان و مذاهب]]
[[رده: الگوهای اخلاقی]]
[[رده: فضائل اخلاقی]]
[[رده: روابط اجتماعی]]