در حال ویرایش پیش‌نویس:آیین تدفین

[[پرونده:آیین-تدفین.jpg|300px|thumb|left|]]
<big>'''آیین تدفین؛'''</big> مناسک و آداب و رسوم دفن مرد‌گان در ایران.

آیین تدفین، ازسنت‌های کهن ایرانیان است که بعد از اسلام بر معناگرایی و بعد مناسکی آن افزوده شده است. امروزه آیین تدفین نزد ایرانیان، نمود عینی بسیاری از شاخص‌های فرهنگی و معارف اسلامی بوده و دارای کارکردهای روانی و اجتماعی است. این آیین‌ در پی تحولات اجتماعی، دچار دگرگونی‌ شده و تغییرات ارزشی را نیز تجربه کرده است.
==مفهوم‌شناسی==
آیین‌ها شامل ‌مجموعه‌ای از کنش‌ها، حرکات، ابزارها و اشیا، مهارت‌ها و شیوه‌های هماهنگ دعاها و روابط حسی و عاطفی، در یک نظم معنایی خاص، نوعی تعلق به یک یا چند باور یا مناسک دینی، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی و قومی را نشان داده و میان گروه‌های اجتماعی مبادله یا منتقل می‌شوند. آیین تدفین به مراسم آیینی و نمادینی گفته شده است که شرکت کنندگان حین تدفین درگذشتگان و پس از آن به ‌جا می‌آورند.<ref>[https://vajehyab.com/farhangestan/%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%AA%D8%AF%D9%81%DB%8C%D9%86?q=%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86%20%D8%AA%D8%AF%D9%81%DB%8C%D9%86 واژه‌های مصوب فرهنگستان، ذیل واژه آیین تدفین.]</ref>  
==فلسفۀ برگزاری== 
باورها و روایت‌های مربوط به مرگ و زندگی پس از آن بر تأسیس مراسم تدفین، صورت‌های مختلف و چگونگی برگزاری آن اثرگذار بوده و نظام معنایی خاصی را به وجود می‌آورد. اندیشۀ مرگ به‌عنوان تولدی دیگر از باورهای کهن ایرانیان است<ref>[https://www.sid.ir/paper/87992/fa معقولی و طاووسی، «مرگ و آیین‌های مربوط به آن در ایران باستان»، 1387ش، ص152]</ref>   که با آموزهای اسلامی حیات پس از مرگ، جاودانگی انسان<ref>سورۀ مؤمن، آیۀ 11. </ref>  در سرای دیگر و اثرگذاری اعمال این جهانی بر زندگی اخروی انسان،<ref>سورۀ عصر، آیۀ 3. </ref>  درهم آمیخته و سنت‌های ویژه‌ای را در آیین تدفین به وجود آورده است؛ سنت ختم قرآن، خواندن سورۀ فاتحه، نماز میّت و لیلة الدفن، تلقین و بازخوانی عقاید دینی و مذهبی متوفی، ذکر مصیبت ائمه و نذر و خیرات به نیت رسیدن ثواب به روح میّت، از جملۀ این سنت‌ها است.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/20140518151252-9943-54.pdf شیعه‌علی، «احکام میّت در فقه مذاهب اسلامی»، 1391ش، ص61.] </ref>  مرگ، مصیبت و رنج‌های شدیدی را در بازماندگان ایجاد می‌کند که آیین تدفین و سنت‌های آن، سازوکاری برای التیام روانی و بازسازی روحی بازماندگان و دوستان، شناخته می‌شود.<ref>[http://soci.rihu.ac.ir/article%201004.html قبادی و علی‌پور، «تحلیل کارکردهای مراسم و مناسک دینی»، 1391ش، ص87.]</ref>    
==آداب و رسوم== 
===الف) هنگام احتضار===
وضعیت احتضار، به واپسین لحظات زندگی انسان گفته می‌شود. مسلمانان بر اساس انگاره‌های دینی، شخص مُحتَضَر را در این وضعیت، رو به قبله خوابانده و شهادتین را به او تلقین می‌کنند. بعد از خروج روح از بدن محتضر، چشم‌های او را می‌بندند، دست‌های او را در دو پهلوی متوفی دراز می‌کنند و پاهای او را به‌صورت کشیده بهم می‌بندند. سپس پارچه‌ای روی متوفی می‌اندازند و کنار جسد متوفا به سوگواری و قرائت قرآن می‌پردازند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/375463/ رحمانی و قربانی، «تدفین به‌مثابۀ یک یدپدۀ بروکراتیک؛ آیین‌های مرگ در بهشت زهرا»، 1396ش، ص417.]</ref>  
===ب) تجهیز میت===
[[پرونده:آیین-تدفین1.jpg|300px|thumb|left|غسل میت]]
نخستین اقدام بازماندگان متوفا، شستن جسم او است که در فرهنگ اسلامی، غسل میت نامیده می‌شود. در سبک زندگی اسلامی، شست‌وشو و تطهیر جسد میت با توجه به‌ جنسیت و رعایت محرمیت، انجام می‌شود.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/375463/ رحمانی و قربانی، «تدفین به‌مثابۀ یک یدپدۀ بروکراتیک؛ آیین‌های مرگ در بهشت زهرا»، 1396ش، ص417.] </ref>  غسل میت، ابتدا با آب و ‌سدر، سپس با آب و کافور و در مرحله سوم با آب خالص انجام می‌شود. شیوۀ شستن میت با این آب‌ها به‌دقت در احکام اسلامی، مشخص شده است.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/20140518151252-9943-54.pdf شیعه‌علی، «احکام میّت در فقه مذاهب اسلامی»، 1391ش، ص53.]</ref> 
پس از غسل، نوبت به حنوط یا معطرساختن میّت می‌رسد. پیشانی، کف هردو دست، روی هردو زانو و نوک انگشت بزرگ در هر دو پای متوفی را با کافور آغشته می‌کنند. این هفت موضع، همان مواضعی از بدن است که انسان مسلمان هنگام نماز بر زمین قرار می‌دهد. شیعیان همچنین مقداري كافور را با تربت قبر امام حسين مخلوط می‌کنند و با آرزوی ‌شفاعت امام حسین در آخرت، بر جسد ميت می‌پاشند.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/20140518151252-9943-54.pdf شیعه‌علی، «احکام میّت در فقه مذاهب اسلامی»، 1391ش، ص55.]</ref> 
مسلمانان پس از غسل و حنوط، جسد میت را کفن می‌کنند. کفن شامل ســه تكــه پارچه به ‌نام‌های لُنگ، پيراهن و سرتاسرى می‌شود. علاوه بر این سه تکه پارچه که بخش واجب کفن شمرده می‌شود، گاهی قطعاتی از پارچه که دعاها و آیات قرآن بر آن نقش بسته، به کفن افزوده می‌شود.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/20140518151252-9943-54.pdf شیعه‌علی، «احکام میّت در فقه مذاهب اسلامی»، 1391ش، ص55.]  </ref>   
===ج) تشییع جنازه===
ایرانیان مسلمان پس از تجهیز میت، جنازه را در تابوت گذاشته و به سمت قبرستان حرکت می‌دهند. در مراسم تشییع جنازه، مردان، پیشاپیش و زنان پشت سر آنان حرکت می‌کنند. در فرهنگ مسلمانان، شرکت در تشییع جنازه دارای ثواب و پاداش است؛ به همین دلیل در مسیر تشییع، مردم بسیاری به سوی تابوت آمده و برای لحظاتی، گوشه‌ای از تابوت را می‌گیرند و هفت ‌گام متوفی را تشییع کرده و ذکر «لا اله الا الله، محمد رسول الله» سر می‌دهند.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13970315000519/%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D8%AA%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D8%B2%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D8%B5 «از مرگ تا از عزا درآوردن صاحبان عزا، چهل روز در خانۀ میت حلوا پخت می‌شود»، خبرگزاری فارس.]</ref> 
[[پرونده:آیین-تدفین2.jpg|300px|thumb|left|نماز میت]]
===د) نماز میّت=== 
نمازگزاردن بر ميت، از آیین‌های الزامی در سبک زندگی اسلامی است. نماز میّت پنج تکبیر دارد که بعد از هر کدام، ارکان دینی و اعتقادی متوفی هم‌چون شهادت به وحدانیت خداوند، معاد و حقانیت رسالت حضرت محمد، بیان شده و برای آمرزش متوفی دعا می‌شود.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/20140518151252-9943-54.pdf شیعه‌علی، «احکام میّت در فقه مذاهب اسلامی»، 1391ش، ص56.] </ref> 
===ه) دفن جنازه===
1. جنازه میّت را بر اساس آموزه‌های اسلامی سه بار بلند می‌کنند و روی زمین می‌گذارند تا وحشت او از قبر کم شود.
 
2. جنازه را داخل قبر به پهلوی راست و رو به قبله خوابانده، خشتی زیر سر و خشتی در پشت او می‌نهند.
 
3. در قبر بخشی از کفن را از صورت میت کنار می‌زنند و شیعیان، مقداری از خاک کربلا را به نیت اظهار محبت متوفی به امام حسین و امید به شفاعت او و کاهش عذاب قبر، روبه‌روی او قرار می‌دهند. در این مرحله تلقین میّت جهت یادآوری باورهای میّـت و آمادگی حضور وی در جهان دیگر، قرائت می‌شود.

4. کنش‌های عاطفی و حزن‌انگیز بازماندگان متوفی در زمان بازکردن صورت وی از کفن، خواندن تلقین و گذاشتن سنگ لحد، معمولا توسط اطرافیان و با یادآوری مصیبت‌های اهل‌بیت پیامبر اسلام، کنترل می‌شود.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/375463/ رحمانی و قربانی، «تدفین به‌مثابۀ یگ یدپدۀ بروکراتیک؛ آیین‌های مرگ در بهشت زهرا»، 1396ش، ص417.]</ref>
 
5. قبر متوفی را با تعدادی سنگ یا بلوک سیمانی، گل، آهک و خاک می‌پوشانند و برای این‌کار، بیل را دست‌به‌دست می‌گردانند تا گور به اندازۀ چهار انگشت از زمین بلندتر شود. 

6. امروزه مردمان حاضر در مراسم دفن، با مطالبۀ حلالیت متوفی از سوی بازماندگان، سه بار بر خوبی متوفی شهادت داده و وی را جهت کاهش عذاب و مجازات‌ اخروی حلال می‌کنند.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13970315000519/%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D8%AA%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D8%B2%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D8%B5 «از مرگ تا از عزا درآوردن صاحبان عزا،  چهل روز در خانۀ میت حلوا پخت می‌شود»، خبرگزاری فارس.]</ref> 
 
==مراسم یادبود==
===الف) نماز لیلة‌الدفن===
نماز لیلة‌الدفن با آداب خاصي در اولین شب دفن میّت خوانده می‌شود. در باور مسلمانان، خواندن نماز لیلة‌الدفن و پرداخت صدقه برای متوفی، موجبات گشایش و آسودگی روح متوفا را فراهم کرده و به خوانندۀ نماز به‌عدد آن‌چه آفتاب برآن می‌تابد، حسنه داده می‌شود.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B2_%D9%84%DB%8C%D9%84%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%81%D9%86 «نماز لیلة‌الدفن»، ویکی فقه.]</ref>  در پايان این نماز، دعاي كوتاهی قرائت مي‎كنند تا عذاب شب اول قبر از ميت برداشته یا كاسته شود.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/20140518151252-9943-54.pdf شیعه‌علی، «احکام میّت در فقه مذاهب اسلامی»، 1391ش، ص61.] </ref> 
===ب) مجلس ترحیم===
دوستان و آشنایان متوفا معمولا در سومین روز پس از خاک‌سپاری، برای تسلی خاطر بازماندگان و قرائت فاتحه، در خانۀ متوفی یا مسجد یا تکیه گردهم می‌آیند.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3_%D8%AA%D8%B1%D8%AD%DB%8C%D9%85 «مجلس ترحیم»، ویکی فقه.]</ref>  این گردهمایی را مجلس ترحیم، مجلس فاتحه و یا مجلس ختم می‌گویند. در این مجالس علاوه بر قرائت قرآن، سخنرانی مذهبی شامل تبیین آموزه‌ها و انگاره‌های اسلامی درباره معاد و زندگی جاودانۀ انسان، صورت می‌گیرد. همچنین مداحی و ذکر مصیبت خاندان پیامبر با هدف تسلی خاطر بازماندگان متوفا، انجام می‌شود.<ref>[https://www.sid.ir/paper/87992/fa معقولی و طاووسی، «مرگ و آیین‌های مربوط به آن در ایران باستان»، 1387ش، ص166.]</ref>  
در این مراسم، بخش‌هایی از قرآن به‌صورت جزء یا حزب در میان حاضران توزیع می‌شود تا علاقه‎مندان ضمن قرائت آیات آن، ثواب آن را به روح متوفی هدیه کنند. از قاریان خوش‌صدا نیز دعوت می‌شود تا آیات مناسب با موضوع مرگ و یادآور معاد را با صدای خوش قرائت کنند.<ref>[https://chapeyaadbood.ir/%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%AE%D8%AA%D9%85-%D9%88-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%86-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AA/?amp=1 «آداب مراسم ختم و خواندن قرآن برای اموات»، وب‌سایت چاپ یادبود.]</ref>  در پایان مراسم، صاحبان عزا، حاضران در مراسم را به خوردن غذایی که به‌عنوان خیرات برای متوفی آماده کرده‌اند، دعوت می‌کنند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/375463/ رحمانی و قربانی، «تدفین به‌مثابۀ یک یدپدۀ بروکراتیک؛ آیین‌های مرگ در بهشت زهرا»، 1396ش، ص419.]</ref> 
ایرانیان معمولا در روزهای هفتم و چهلم درگذشت متوفا و نیز در سالگرد درگذشت او مراسم یادبود همراه با قرائت قرآن و خیرات با خرما، حلوا و خوراک‌های دیگر برپا می‌کنند.<ref>[https://chapeyaadbood.ir/%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%AE%D8%AA%D9%85-%D9%88-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%86-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AA/?amp=1 «آداب مراسم ختم و خواندن قرآن برای اموات»، وب‌سایت چاپ یادبود.]</ref>  
==سایر آیین‌ها==  
'''1. در شب اول دفن،''' جهت زنده‌داشتن یاد متوفی بر سر مزار او شمع روشن می‌کنند و برای آرامش و دوری از عذاب قبر برای میّت قرآن می‌خوانند. این آیین گاهی تا سه شب تکرار می‌شود. 

'''2. هر پنج‌شنبه یا جمعه بر سر مزار متوفی رفته،''' فاتحه می‌خوانند و آبی روی قبر او ریخته و سنگ قبر را شستشو می‌دهند. اعتقاد بر آن است که مردگان در این روزها‌ چشم‌انتظار اعمال خیر ازسوی بستگان‌ خود هستند.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13970315000519/%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D8%AA%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D8%B2%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D8%B5 «از مرگ تا از عزا درآوردن صاحبان عزا، چهل روز در خانۀ میت حلوا پخت می‌شود»، خبرگزاری فارس.]</ref>
   
'''3. در اولین عید پس از درگذشت متوفا،''' بستگان، یاد او را زنده نگاه می‌دارند و آیین ختم و خیرات برگزار می‌کنند.
 
==آداب شرکت در آیین تدفین==
سکوت و آرامش، پرهیز از خنده، همراه نداشتن کودکان، پوشیدن لباس سیاه، پرهیز از نشستن‌های طولانی، گفتگو با صاحبان عزا و تسلی‌دادن آنها از آداب مراسم ترحیم شمرده شده است.<ref>[https://www.golekhatmi.com/fa/article/1011/%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D8%B4%D8%B1%DA%A9%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%AE%D8%AA%D9%85.aspx «آداب شرکت در مراسم ختم»، وب‌سایت گل ختمی.]</ref>  
تغییرات آیین تدفین 
===1. سازمانی‌شدن آیین تدفین===
در زندگی مدرن امروزی، جسد طی فرایندهای اداری- سازمانی از کنترل کامل بازماندگان خارج شده و برای خاک‌سپاری به سازمان‌های متولّی کفن و دفن سپرده می‌شود. این مراکز در یک تقسیم کار تخصصی، تمامی امور مرتبط با تدفین را انجام می‌دهند. در این فرآیند، متوفی از برابر دیدگان وابستگان پنهان شده<ref>[https://ensani.ir/fa/article/375463/ رحمانی و قربانی، «تدفین به‌مثابۀ یک یدپدۀ بروکراتیک؛ آیین‌های مرگ در بهشت زهرا»، 1396ش، ص426 و 428.]</ref>  و کنش‌های عاطفی کاهش می‌یابد. 
===2. تزیین محافل===
امروزه مجالس مربوط به آیین تدفین با تزیینات گوناگون همراه می‌شود؛ برخی مجالس را با پهن کردن شال ترمه، گلدانی از گل‌های سفید، شمع‌های سیاه و سفید، قرآن، گلاب‌پاش و عکس زیبا و آراسته‌ای از متوفی می‌آرایند و سینی‌هایی از انواع خوراک‌ها مانند خرما و حلوا برای پذیرایی از میهمانان، روی شال ترمه می‌نهند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/375463/ رحمانی و قربانی، «تدفین به‌مثابۀ یک یدپدۀ بروکراتیک؛ آیین‌های مرگ در بهشت زهرا»، 1396ش، ص419.]</ref>  
===3. اسراف در مراسم=== 
بعضی مجالس ترحیم از فلسفۀ یادبود متوفا فاصله گرفته و گرفتار تشریفات ظاهری با صرف هزینۀ بسیار می‌شوند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/375463/ رحمانی و قربانی، «تدفین به‌مثابۀ یک یدپدۀ بروکراتیک؛ آیین‌های مرگ در بهشت زهرا»، 1396ش، ص419.]</ref>  تهیه بسته‌های خوراک گران‌قیمت یا چندین شبانه‌روز پذیرایی از مردم،<ref>[https://www.irna.ir/news/4547782/%D8%AA%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A8%D8%AF%D8%B9%D8%AA-%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%AA-%DB%8C%D8% «تشریفات و بدعت‌ها در برگزاری آیین‌های وفات‌یافتگان کهگیلویه و بویراحمد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.] </ref>  از رسم‌هایی است که سنت اصیل حلوا و خرمای عزا را به غذاها و دسرهای رنگی تغییر داده و مراسم ترحیم را تجملی‌تر از مراسم عروسی می‌سازد.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5359628/%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D8%B3%D9%86%D8%AA-%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D9%87-%DA%86%D8%B4%D9%85-%D9%88-%D9%87%D9%85-%DA%86%D8%B4%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AC%D8%A7%D9%84%D8%B3-%D8%AA%D8%B1%D8%AD%D «مرگ سنت‌ها در سایۀ چشم¬‌و‌هم‌چشمی در مجالس ترحیم»، خبرگزاری مهر]</ref>  دفن مرده با کفن‌های ترمه، قبرهای گران‌قیمت و سنگ قبرهای مزین به ‌طلا، از هزینه‌های اسراف‌گونه در آیین تدفین است که موجب کم‌رونق‌شدن سنت‌های دینی در آیین تدفین می‌شود و دستان متوفا را از رهاورد اعمال خیر بازماندگان، تهی می‌سازد.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13970315000519/%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D8%AA%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D8%B2%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D8%B5 «از مرگ تا از عزا درآوردن صاحبان عزا، چهل روز در خانۀ میت حلوا پخت می‌شود»، خبرگزاری فارس.]</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
* قرآن کریم. 
* «آداب شرکت در مراسم ختم»، وب‌سایت گل ختمی، تاریخ بازدید: 4 شهریور1402ش. 
* «آداب مراسم ختم و خواندن قرآن برای اموات»، وب‌سایت چاپ یادبود، تاریخ بازدید: 4 شهریور 1402ش. 
* «از مرگ تا از عزا درآوردن صاحبان عزا، چهل روز در خانۀ میت حلوا پخت می‌شود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1379ش. 
* «تشریفات و بدعت‌ها در برگزاری آیین‌های وفات‌یافتگان کهکیلویه و بویراحمد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1378ش.  
* رحمانی، جبار و قربانی، هاجر، «تدفین به‌مثابۀ یک یدپدۀ بروکراتیک؛ آیین‌های مرگ در بهشت زهرا»،مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورۀ 6، شمارۀ 3، پاییز 1396ش. 
* شیعه‌علی، علی، «احکام میّت در فقه مذاهب اسلامی»، مجلۀ فروغ وحدت، سال هشتم شمارۀ 30، 1391ش. 
* قبادی، علی‌رضا و علی‌پور، پروین، «تحلیل کارکردهای مراسم و مناسک دینی»، دوفصلنامۀ اسلام و علوم اجتماعی، سال 4، شمارۀ 8، پائیز و زمستان 1391ش. 
* «مجلس ترحیم»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 4 شهریور1402ش. 
* «مرگ سنت‌ها در سایۀ چشم¬‌و‌هم‌چشمی در مجالس ترحیم»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1400ش. 
* معقولی، نادیا و طاووسی، محمود، «مرگ و آیین‌های مربوط به آن در ایران باستان»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ 10، شمارۀ 3، سال 1387ش. 
* واژه‌های مصوب فرهنگستان، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 4 شهریور 1402ش. 

[[رده: ویکی‌زندگی]]
[[رده: آیین سوگ]]