در حال ویرایش پیش‌نویس:امیرخسرو دهلوی

<big>'''امیرخسرو دهلوی،'''</big> عارف و شاعر فارسی‌گوی هندوستان.

امیرخسرو دهلوی، عارف، موسیقی‌دان و پرکارترین شاعر فارسی‌گوی هندوستان در قرن هفتم و هشتم هجری است. او تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی مانند مولانا، نظامی گنجوی و سعدی، اشعار زیادی به‌ زبان فارسی سروده و در رشد و گسترش فرهنگ و ادبیات فارسی در هند نقش برجسته‌ای داشته است.
==نام‌گذاری==
امیرخسرو در منابع مختلف با نام‌های گوناگونی یاد شده است. مانند: «ابوالحسن»، «ابوالحسن بن امیر»، «ابوالحسن یمین‌الدین» و «امیر یمین‌الدین خسرو بن محمود».<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>  او ابتدا تخلص «سلطانی» را انتخاب کرد و سپس تخلص «طوطی» را برگزید و به «سعدی هند» مشهور بود.<ref>[https://ketabnak.com/persons/9374/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88+%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «امیرخسرو دهلوی»، وب‌سایت کتابناک.]</ref> 
==زندگی‌نامه==
امیرخسرو فرزند «سیف‌الدین محمود»، در 652ق در منطقۀ «پِتیالِی» هند در نزدیکی رود گَنگ، به دنیا آمد.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref>  تاریخ تولد او را 650ق، 652ق و 653ق و محل تولد او را «دهلی»، «تخارستان» و «غُوربَند» در افغانستان نیز گفته‌اند.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>  پدر او ترک و از شهر «کَش» ترکستان و رئیس قبیله بود که در حملۀ مغول، به ناحیۀ بلخ افغانستان آمد و از آنجا به غوربند در نزدیکی کابل و سپس به هندوستان رفت. پدر امیرخسرو در زمان «شمس‌الدین اِلتُمِش» در پتیالی ساکن شد و با دختر یکی از امیران ازدواج کرد که حاصل آن امیرخسرو و دو برادر بزرگ‌تر او بود.  امیرخسرو در کودکی تحصیل را شروع کرد و از «سعدالدین» که استاد خطاطی بود، نوشتن خط را آموخت. 8 یا 9 ساله بود که پدر وی در جنگ کشته شد و عماد‌الملک جد مادری، سرپرستی و تربیت او را به‌عهده گرفت.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>  او پس از فراگیری علم و دانش، به ادبیات و شعر روی آورد و به دربار شاهان راه پیدا کرد و بخش زیادی از زندگی خود را در خدمت پادشاهان مختلف گذراند. او لقب امیری را از «جلال‌الدین فیروز شاه» بنیان‌گذار سلسۀ خلجی در هند دریافت کرد.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref>  
==مهارت==
او با زبان فارسی، عربی، ترکی و هندی آشنایی داشت<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref>   و موسیقی‌دان، تاریخ‌نگار، عارف، منتقد، نویسنده و شاعر بود.<ref>خلیلی جهان‌تیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش. ص53.</ref>  
==خاستگاه اندیشه==
===1. محیط خانوادگی و اجتماعی===
پدر امیرخسرو از فرماندهان نظامی و مادر او فرزند یکی از اعیان و اشراف هند بود. او در دهلی به دنیا آمد و در شعاع آموزه‌های جامعۀ متکثر هند پرورش یافت و در دربار بزرگان و پادشاهان، منصب داشت. جهان‌بینی و شخصیت او در تلاقی این سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی، پرورش پیدا کرد.<ref>عالی‌محمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، 1394ش، ص143.</ref> 
===2. فرهنگ و ادبیات فارسی===
قرن هفتم و اول قرن هشتم اوج شکوفایی زبان، فرهنگ و ادب فارسی در بیرون از مرزهای ایران بود. بالندگی فرهنگ و ادبیات فارسی در هند به‌دلیل توجه پادشاهان فارسی‌گوی، مراکز علمی و دینی، جلسه‌های سماع صوفیان و مشایخ بزرگ، نیز چشم‌گیر بود. امیرخسرو با نبوغ ذاتی و دانش گستردۀ خود، از این زمینه به‌خوبی استفاده کرد.<ref>عالی‌محمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، 1394ش، ص143.</ref>  
===3. عِمَادالمُلک===
خانۀ عمادالملک که بعد از فوت پدر امیرخسرو، سرپرستی و تربیت وی را به عهده گرفت، محل تجمع و رفت‌وآمد بزرگان، عالمان، شاعران و موسیقی‌دانان بود و امیرخسرو با آنها آشنا شد. او از دانش و مهارت آنها استفاده کرد که باعث تکوین اندیشه و شخصیت او شد.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>   
===4. شیخ نظام‌الدین محمد بن احمد دهلوی===
امیرخسرو، شاگرد یکی از برجسته‌ترین مشایخ و عارفان آن دوره به‌نام «شیخ نظام‌الدین محمد بن احمد»، معروف به «نظام اولیاء» بود و در صنعت شعر و شاعری از او تأثیر پذیرفت.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref>  او نظام اولیاء را پیر و مراد خود می‌دانست و برای او احترام ویژه‌ای قائل بود.<ref> [https://rasekhoon.net/article/show/1442498/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%DA%AF%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%87%D9%86%D8%AF جهانگیری، «پارسی‌گویان هند»، وب‌سایت راسخون.]</ref> 
==سبک شعری==
سبک شعری امیرخسرو بین سبک عراقی و هندی است؛<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/215623/%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C-(725%D9%82) «وفات امیرخسرو دهلوی»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>  اما آثار او بیشتر تحت‌ تأثیر صوفیسم سروده شده و تصویر صوفیانۀ عراقی و سبک زینتی هندی در آن وجود دارد. عناصر عارفانه در بیشتر غزل‌های او، نقش زینتی دارد نه معنایی. همچنین، آثار وی نمونه‌ای از ادبیات قدیم خاورمیانه و آسیای صغیر است که تصویرسازی و استفاده از جناس و ایهام در آن نقش برجسته‌ای دارد.<ref> [https://rasekhoon.net/article/show/1442498/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%DA%AF%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%87%D9%86%D8%AF جهانگیری، «پارسی‌گویان هند»، وب‌سایت راسخون.]</ref>  
==آثار==
===الف) آثار منظوم===
امیرخسرو در سرودن مثنوی‌ها از نظامی پیروی کرده و به تقلید از او «خمسه» سروده است:
#«مطلع الأنوار» در برابر مخزن‌الأسرار نظامی گنجوی؛ 
#«شیرین و خسرو» در برابر خسرو و شیرین نظامی گنجوی؛ 
#«لیلی و مجنون» در برابر لیلی و مجنون نظامی گنجوی؛ 
#«آیینۀ سکندری» در برابر اسکندرنامه، نظامی گنجوی؛ 
#«هشت‌بهشت» در برابر هفت‌پیکر، نظامی گنجوی؛ 
#«دیوان غزلیات» که دهلوی آن را به پنج کتاب تقسیم کرده و هر کتاب را به یکی از مراحل زندگی خود اختصاص داده است؛ 
#«قِرانُ السَعدَین» بر وزن مخزن‌الأسرار در شرح ملاقات معزالدین کی‌قباد و برادرش ناصرالدین بغراخان پادشاه بنگاه؛ 
#مثنوی «نُه سپهر»، به نه وزن مختلف؛ 
#مثنوی «مفتاح الفتوح» به وزن خسرو و شیرین در شرح فتوح جلال‌الدین فیروز شاه؛ 
#منظومۀ «دُوَل‌رَانی خَضَرخان» در شرح معاشقات خضرخان و معشوقه‌اش دول‌رانی، زنی هندو که معاصر وی بوده است؛ 
#«تغلق‌نامه» در بارۀ جنگ و پیروزیهای غیاث‌الدین تغلقشاه.<ref>[https://fa.wikinoor.ir/wiki/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C_%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.]</ref> 
===ب) آثار منثور===
#  «خزائن الفتوح» در تاریخ سلطان «علاءالدین محمد خلجی» که به‌نام تاریخ علایی نیز معروف است؛ 
# «رسائل الإعجاز» یا اعجاز خسروی که کتاب بزرگی است شامل قواعد انشاء زبان فارسی؛ 
#«افضل الفوائد»، دربارۀ فضائل نظام‌الدین اولیا.<ref>[https://fa.wikinoor.ir/wiki/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C_%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.]</ref>  
==نوآوری==
تلفیق قالب‌های مختلف شعری، به‌کارگیری بحرها و اوزان مختلف برای موضوع واحد، آوردن عنوان منظوم برای بخش‌های مختلف اثر و استفاده از فن مناظره از نوآوری‌های کم‌نظیر امیرخسرو است.<ref>عالی‌محمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، 1394ش، ص160.</ref>  همچنین، او سیزده نغمه و پردۀ موسیقی را ابداع و در مثنوی حماسی و تاریخی تحول ایجاد کرده است.<ref>خلیلی جهان‌تیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.</ref> 
==ویژگی‌ آثار==
===1. پیروی از بزرگان ادب فارسی===
امیرخسرو، آثار بزرگان ادب فارسی را مطالعه کرده و از آنها تأثیر زیادی پذیرفته است. او در مثنوی، داستان‌سرایی و خمسه‌نگاری از نظامی گنجوی متابعت کرده و در غزل از پیروان سعدی بوده و در قصیده، سنایی و خاقانی را سرمشق قرار داده بود.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/215623/%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C-(725%D9%82) «وفات امیرخسرو دهلوی»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>   
===2. داستان‌های تخیلی و اشعار حماسی===
در آثار او داستان‌های تخیلی و اشعار حماسی برجسته وجود دارد که موضوع آن را از نظامی اقتباس کرده است؛ اما موضوع داستان‌ها را با هنرمندی و بلاغت پرورانده و به ا‌شکال مختلفی تصویر کرده است. امیرخسرو در آثار خود به فلسفۀ زندگی و مسائل روزمرۀ اجتماعی، مانند استاد خود نظامی، نپرداخته است.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref>  غزل‌های او دارای انسجام درونی بوده و مضامین مثنوی‌های او برگرفته از تاریخ محلی و معاصر وی است.<ref>خلیلی جهان‌تیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.</ref> 
==درگذشت==
امیرخسرو در 725ق در هند درگذشت و نزدیک آرامگاه استادش نظام اولیاء به خاک سپرده شد.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1442498/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%DA%AF%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%87%D9%86%D8%AF جهانگیری، «پارسی‌گویان هند»، وب‌سایت راسخون.]</ref> 
==جایگاه امیرخسرو در ادبیات فارسی==
امیرخسرو به‌دلیل اینکه تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی بوده، اشعار وی گزیده‌ای از مهم‌ترین و مؤثرترین بخش شعر و ادب فارسی است. او پس از مولانا، فخرالدین عراقی، سعدی و پیش از حافظ شیرازی، تعالیم و اندیشه‌های قرآنی را در ضمن آموزه‌های عرفانی بیان کرده است. حافظ شیرازی به او علاقه‌مند بود و آثار او را مطالعه می‌کرد. بیت زیر از حافظ، یادآوری کنایه‌آمیز از امیرخسرو دهلوی است:<ref>عالی‌محمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، 1394ش، ص143.</ref>  
{{آغاز نستعلیق}}
{{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|شکرشکن شوند همه طوطیان هند|زین قند پارسی که به بنگاله می‌رود}}
 {{پایان شعر}}
{{پایان نستعلیق}}
نمونه‌ای از اشعار امیرخسرو دهلوی
دلم در عاشقی آواره شد آواره‌تر بادا<ref>امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، غزلیات،  شمارۀ 75، وب‌سایت گنجور.</ref>
{{آغاز نستعلیق}}
{{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|دلم در عاشقی آواره شد آواره‌تر بادا|تنم از بیدلی بیچاره شد بیچاره‌تر بادا}}
{{ب|به تاراج عزیزان زلف تو عیاری‌ای دارد|به خونریز غریبان چشم تو عیاره‌تر بادا}}
{{ب|رخت تازه‌ست و بهر مردن خود تازه‌تر خواهم|دلت خاره‌ست و بهر کشتن من خاره‌تر بادا}}
{{ب|گر ای زاهد، دعای خیر می‌گویی مرا این گو|که آن آواره از کوی بتان آواره‌تر بادا}}
{{ب|همه گویند کز خونخواریش خلقی به جان آمد|من این گویم که بهر جان من خونخواره‌تر بادا}}
{{ب|دل من پاره گشت از غم نه زان‌گونه که به گردد|وگر جانان بدین شاد است، یارب، پاره‌تر بادا}}
{{ب|چو با تر دامنی خو کرد خسرو با دو چشم تر| به آب چشم پاکان دامنش همواره ‌تر بادا }}
 {{پایان شعر}}
{{پایان نستعلیق}}
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
* امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش. 
* «امیرخسرو دهلوی»، وب‌سایت کتابناک، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش. 
* «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش. 
* بینش، تقی، «دهلوی، امیرخسرو»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1398ش. 
* جهانگیری، غلام‌رضا، «پارسی‌گویان هند»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1398ش. 
* خلیلی جهان‌تیغ، مریم، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، بهار و تاستان 1383ش. 
* «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1400ش. 
* عالی‌محمودی، نوریان و امیدوار، سیدمهدی، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شماره 1 (پی‌درپی 21)، پاییز 1394ش. 
* «وفات امیرخسرو دهلوی»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1397ش. 
[[رده:ویکی‌زندگی]]
[[رده:شاعران]]
[[رده:ادبیات فارسی]]
[[رده:پیشگامان]]