در حال ویرایش پیش‌نویس:ابوریحان بیرونی

[[پرونده:ابوریحان بیرونی.jpg|300px|thumb|left|تندیس ابوریحیان بیرونی]]
<big>'''ابوریحان بیرونی،'''</big> دانشمند بزرگ ایرانی در قرن چهارم و پنجم هجری.

ابوریحان بیرونی، دانشمند مسلمان ایرانی است که در ریاضیات، جغرافیا، ستاره‌شناسی، فیزیک، مردم‌شناسی و زمین‌شناسی مهارت و نوآوری داشته و صاحب‌نظر بوده است. 
==نام‌گذاری==
نام این دانشمند مسلمان، «محمد»، کنیۀ او «ابوریحان»، و به «بیرونی» ملقب است. علت لقب‌گذاری او به بیرونی را تولد وی در بیرون (خارج) از شهر خوارزم دانسته‌اند. برخی معتقدند که چون ابوریحان بیشتر عمرش را خارج از زادگاه خود گذرانده، به بیرونی مشهور شده است. از او در منابع با عناوین «ابوریحان محمد بن‌ احمد بیرونی خوارزمی» یاد می‌شود.<ref>[http://pajoohe.ir/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C__a-31560.aspx محمدزاده، «ابوریحان بیرونی»، وب‌سایت پژوهه.]</ref> 
==تولد==
محمد بیرونی، در سال 362ق در حومۀ شهر «کاث» پایتخت «خوارزمشاهیان» متولد شد. او در کودکی یا نوجوانی پدر خود را از دست داد.<ref>[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3282/4762/39132/%DA%A9%DB%8C%D9%85%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%AF-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C مهکام، «کیمیای دانش؛ تولد ابوریحان بیرونی»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]</ref> 
==تحصیلات==
بیرونی علم‌آموزی را از کودکی آغاز کرد و صرف‌ونحو، فقه، کلام، جغرافیا، ریاضیات، نجوم، شیمی، پزشکی و دین‌شناسی را یاد گرفت.  تحصیلات او در خوارزم بود و در تمام مدت تحصیل، آموخته‌های خود را با تکرار و تمرین، تثبیت می‌کرد و با قلم می‌نوشت.<ref>[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3282/4762/39132/%DA%A9%DB%8C%D9%85%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%AF-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C مهکام، «کیمیای دانش؛ تولد ابوریحان بیرونی»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]</ref> «ابونصر منصور»، ریاضی‌دان بزرگ و منجم خوارزمی در پرورش و تحصیل او نقش مؤثری داشت. ابوریحان در هفده‌سالگی با استفاده از یک حلقۀ مدرج، ارتفاع «نصف‌النهاری» خورشید را در کاث اندازه گرفت و بر اساس آن عرض جغرافیایی زادگاه خود را محاسبه کرد.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/98752/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%88?rcids=78275,2143,49961,86326,99505,99506,3175,99626,99456,99587,99540,99742,99768,99422,98778,98774,99426,105980,106044,106005,99694,99423,99024 «ابوریحان بیرونی و آثار او»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.]</ref>  
==خاستگاه اندیشه==
===1. محیط علمی و فرهنگی=== 
ابوریحان بیرونی در سال‌های آخر دوران نوزایی اسلامی زندگی می‌کرد که جامعۀ علمی، متفکران اصیل و کتابخانه‌های غنی در ماوراءالنهر، خوارزم، خراسان قدیم، ری، بغداد و سیستان وجود داشت. مراکز علمی این مناطق که ابوریحان به آنجا سفر و زندگی کرده است، محل بحث، تدریس و تألیف در زمینه‌های علوم عقلی، نقلی و تجربی بود. در آن زمان، خراسان، سیستان، ری و بغداد به لحاظ علمی و فرهنگی جدای از هم نبودند و اندیشه‌ها به آسانی از یک نقطه به محل دیگر منتقل می‌شد.<ref>[https://ahmadiamin.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C/ احمدی، «ابوریحان بیرونی و انسان گرایی»، وب‌سایت محمدامین احمدی.]</ref> 
===2. نفوذ مکتب عقل‌گرای بلخ===
خراسان قدیم در عصر ابوریحان، تحت نفوذ علمی و فرهنگی مکتب عقل‌گرای بلخ بود. به‌همین دلیل دربار سامانیان در بخارا، و دربار آل‌عراق و آل‌مأمون در خوارزم، محل تجمع دانشمندان علوم عقلی بود و کتاب‌های ارزشمندی در رشته‌های گوناگون در کتابخانه‌های دربار وجود داشت.<ref>[https://ahmadiamin.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C/ احمدی، «ابوریحان بیرونی و انسان گرایی»، وب‌سایت محمدامین احمدی.]</ref> 
===3. رابطه با اندیشمندان===
ابوریحان با دانشمندان معاصر خود رابطۀ مستقیم داشت که از چهرههای شاخص آن ابوعلی سینا، ابوسهل مسیحی، ابوالخیر خمار و ابونصر عراقی است.<ref>[https://ahmadiamin.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C/ احمدی، «ابوریحان بیرونی و انسان گرایی»، وب‌سایت محمدامین احمدی.]</ref>  میان بیرونی و بوعلی، مکاتبۀ زیادی صورت گرفته که متن آن موجود است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=13012 بازورث‌ و دیگران، «بیرونی‌ ابوریحان‌ محمدبن‌ احمد»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref>  
===4. دیدار از مراکز فرهنگی=== 
ابوریحان اهل سفر بود و مراکز مهم فرهنگی و کتابخانههای خوارزم و خراسان را از نزدیک دیده و در آن جاها تحقیق کرده است. وی همچنین در قلمرو آل‌بویه در ری که مرکز مهم سیاسی و فرهنگی آن زمان بود همراه با تتبع کامل دیدن کرده است.<ref>[https://ahmadiamin.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C/ احمدی، «ابوریحان بیرونی و انسان گرایی»، وب‌سایت محمدامین احمدی.]</ref> 
==دیدگاه‌ها==
===1 دین===
ابوریحان با این‌که اعتقاد راسخ به دین اسلام و قرآن داشت، به وجود نوعی معنویت مشترک میان ادیان نیز قائل بود. بر اساس این دیدگاه، ادیان با وجود تفاوت آنها در خداشناسی، شریعت و مراسم عبادی از وحدت معنوی برخودارند که به‌صورت‌های مختلف تجلی پیدا کرده است.<ref>[https://ahmadiamin.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C/ احمدی، «ابوریحان بیرونی و انسان گرایی»، وب‌سایت محمدامین احمدی.]</ref> 
===2. انسان===
با توجه به نوع زندگی، آثار و فعالیت‌های علمی ابوریحان، نگاه او به انسان، فرامذهبی و فرادینی بوده است. دین‌داری مانع علاقۀ او به آزاداندیشی و باور به انسانیت مشترک نشد.<ref>[https://ahmadiamin.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C/ احمدی، «ابوریحان بیرونی و انسان گرایی»، وب‌سایت محمدامین احمدی.]</ref>   
===3. عقل===
 دیدگاه ابوریحان نسبت به عقل، با دیدگاه فیلسوفان یکسان است و به عقل بسیار بها می‌دهد. او عقل را منبع مستقل علم و معرفت می‌داند و به‌همین دلیل به تحصیل معرفت از راه عقل تأکید می‌کند. از نظر او کمال انسان نیز در رشد عقلانی او است. <ref>[https://ahmadiamin.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C/ احمدی، «ابوریحان بیرونی و انسان گرایی»، وب‌سایت محمدامین احمدی.]</ref>  
===4. علم===
نگاه ابوریحان نسبت به علم، مانند دانشمندان امروزی بوده است. او مرجعیت رسمی در ساحت اندیشه را قبول نداشت. به‌همین دلیل منتقد پیروان ارسطو بود که برای وی مرجعیت فکری قائل‌اند و احتمال خطا در نظریه‌های او را ضعیف می‌دانند.<ref>[https://ahmadiamin.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C/ احمدی، «ابوریحان بیرونی و انسان گرایی»، وب‌سایت محمدامین احمدی.]</ref>  
==سفرها و فعالیت‌های علمی==
===1. بخارا===
ابوریحان بیرونی، تا 25 سالگی از زادگاه خود خارج نشد و قصد تکمیل کارهای علمی خود در ستاره‌شناسی و رصد را داشت اما بر اثر جنگ‌های داخلی و ناامنی، در سال 387ق به بخارا، پایتخت سامانیان رفت و در آنجا مورد حمایت و احترام شاه «منصورسامانی» قرار گرفت.<ref>[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3282/4762/39132/%DA%A9%DB%8C%D9%85%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%AF-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C مهکام، «کیمیای دانش؛ تولد ابوریحان بیرونی»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]</ref> 
===2. ری===
بیرونی در سفر به شهر ری با دو ستاره‌شناس و ریاضی‌دان مشهور ایرانی دیدار کرد و کتاب «حکایة آلة المسماة بسدس فخری» را در معرفی ابزار رصد نوشت. بیرونی نزد «اسپهبد ابوالعباس مرزبان‌ بن رستم‌ بن‌ شروین» رفت و کتاب «مقالید علم الهیئة» را  به‌نام این پادشاه نوشت.<ref>[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3282/4762/39132/%DA%A9%DB%8C%D9%85%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%AF-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C مهکام، «کیمیای دانش؛ تولد ابوریحان بیرونی»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]</ref> 
===3. گرگان===
بیرونی در 388ق به دربار «قابوس بن وشمگیر زیاری» در طبرستان و گرگان رفت و اولین کتاب خود «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» مشهور به «الآثار الباقیه» که دربارۀ گاه‌شماری تاریخی و علمی است را در حدود 391ق با نام شاه تدوین کرد.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=13012 بازورث‌ و دیگران، «بیرونی‌ ابوریحان‌ محمد بن‌ احمد»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref>  
===4 برگشت به خوارزم===
بیرونی در زمان قدرت دربار «آل‌مأمون» در 394ق به زادگاه خود در گُرگَانج خوارزم برگشت و هفت‌سال به‌عنوان مشاور «خوارزم‌شاه ابوالعباس مأمون بن مأمون» خدمت کرد و با حمایت این پادشاه، به تحقیقات علمی پرداخت. او خسوف ۱۴ رمضان ۳۹۴ق را در گرگانج رصد کرد و با کمک مالی  پادشاه توانست ابزار رصد که به‌نام «حلقۀ شاهیه» یاد می‌شود را بسازد. او کتاب «تسطیح الصور» را نیز در خوارزم تألیف کرد.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=13012 بازورث‌ و دیگران، «بیرونی‌ ابوریحان‌ محمد بن‌ احمد»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> 
===5. غزنی===
سلطان محمود غزنوی در 407ق گرگانج را تصرف کرد و بیرونی را با خود به غزنی برد. او حدود 35 سال از بقیه عمر خود را در دربار محمود، مسعود و مودود غزنوی و جانشینان آنها سپری کرد. او در دربار غزنوی، به‌عنوان منجم و ستاره‌شناس معروف بود. بیرونی در دوران پادشاهی محمود، رابطۀ عادی و دوستانه با سلطان نداشت و در نتیجه اوضاع روحی و اقتصادی مناسبی نیز نداشت. او حضور اجباری خود در دربار محمود را با کنایه «تقدیر بشری» دانسته است؛ اما در زمان سلطنت جانشینان محمود، بیرونی مورد احترام و تکریم شاهان غزنوی قرار گرفت و رابطۀ آنها دوستانه شد.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=13012 بازورث‌ و دیگران، «بیرونی‌ ابوریحان‌ محمد بن‌ احمد»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref>  
==فعالیت‌های علمی در غزنی==
بیشترین اقامت و فعالیتهای علمی، تحقیقات و تألیفات بیرونی در غزنی و در جریان حملۀ محمود غزنوی به هند صورت گرفته است که به این شرح است:
#در سال‌های اول حضور خود در غزنی تألیف کتاب «تحدید نهایات الاماکن» را شروع کرد  که در سال 416ق به پایان رسید؛
#پس از خورشیدگرفتگی در 409ق رصدهای مختلفی انجام داد که تا 412ق به‌طول انجامید؛ 
#در تحقیقی که انجام داد، اعلام کرد که خورشید در قطب شمال غروب نمی‌کند.
#در زمان اقامت خود در قلعه «نندنه» هند، روش خود برای محاسبه قطر زمین را با اسطرلاب آزمایش کرد و مقالۀ «فی استخراج قدر الارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال» را نوشت؛
#در 418ق، «رسالۀ استخراج الاوتار» را به پایان رساند و در سال 420ق کتاب «التفهیم لاوائل صناعة التنجیم» را به درخواست «ریحانه بنت حسین خوارزمی» به دو زبان عربی و فارسی نوشت؛
#به پاس احترام سلطان، کتاب «القانون المسعودی» را دربارۀ نجوم به‌نام این سلطان نگاشت؛
# در 427ق، رساله‌ای دربارۀ آثار «رازی» نگاشت و فهرست آثار خود را نیز در آخر آن اضافه کرد؛ 
#در زمان سلطنت «مودود بن مسعود» از حمایت شاه برخوردار بود و کتاب «دستور» و «الجماهیر» را به‌نام او نوشت.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=13012 بازورث‌ و دیگران، «بیرونی‌ ابوریحان‌ محمد بن‌ احمد»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> 
==بیرونی در هند==
ابوریحان در بیشتر جنگ‌های سلطان محمود غزنوی در هند، او را همراهی کرد و سیزده سال در هند به پژوهش پرداخت و زبان سانسكریت؛ یعنی زبان قدیم و مقدس هندوان را یاد گرفت. او در مدت اقامت خود در هند، کتاب‌های مهمی دربارۀ ریاضی، فلسفه و پزشکی را از زبان هندی به عربی ترجمه کرد. همچنین، طول و عرض جغرافیایی مناطق مختلف هند را با روش ابداعی خود به‌دست آورد. مهم‌ترین دست‌آورد ابوریحان در هند، مطالعات انسان‌شناختی او و تألیف کتاب «تحقیق‌ما للهند» است که شهرت جهانی دارد.<ref>[https://www.ibna.ir/fa/report/178838/%D8%AA%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B1-143-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%B4%D9%85%D9%86%D8%AF-%D8%B0%D9%87%D9%86%DB%8C-%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82 «تبلور 143 کتاب ارزشمند در ذهنی خلاق»، خبرگزاری ایبنا.]</ref> 
==روش تحقیق بیرونی==
===1. علوم تجربی===
روش ابوریحان در علوم تجربی، شباهت زیادی با روش علوم تجربی به‌شکل امروزی دارد و روش و مبانی فلسفۀ ارسطو در علوم تجربی را با نگاه انتقادی قبول دارد. روش او به روش علم تجربی مرسوم در انقلاب علمی در غرب نزدیک است که ویژگی آن غیریقینی بودن علوم طبیعی است.<ref>صدر فراتی، «برهان انی در روش علمی ابوریحان بیرونی»، مجلۀ تاریخ علم، 1401ش، ص121. </ref> 
===2. علوم انسانی===
مشهورترین تحقیقات بیرونی در موضوع مردم‌شناسی با «استقراء» و روش‌های کمی صورت گرفته است. او در تحقیق علوم انسانی به کابرد مشاهدۀ مستقیم، تجربه، تحلیل داده‌ها و تبیین قضایا بها می‌دهد. در روش تحقیق بیرونی، مشاهده بنیان کار تحقیق است؛ اما روش‌های دیگری از جمله استدلال عقلی را هم به تناسب موضوع به‌کار می‌برد.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/98748/%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C جعفرنیا، «روش‌های پژوهش ابوریحان بیرونی در علوم انسانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.] </ref> 
==آثار==
ابوریحان بیرونی 180 اثر در قالب کتاب و مقاله در موضوعات ریاضی، ستاره‌شناسی، فقه، کلام، پزشکی، داروشناسی، جغرافیا، شیمی و صرف‌ونحو نوشته است که 110 اثر آن در رشتۀ ریاضیات و نجوم است.<ref>[https://www.irna.ir/news/82214874/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%84%D9%82-%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D8%B1 «نگاهی به آثار و فعالیت‌های ابوریحان بیرونی خالق نظریه‌های ماندگار»، خبرگزاری ایرنا.] </ref>  برخی از مهم‌ترین آثار او عبارت است از:
#التفهیم لأوائل صناعة التنجیم؛ این کتاب که چند قرن، کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده، اصطلاحات ستاره‌شناسی را به زبان فارسی توضیح داده است.
#تحقيق ما للهند؛ اين كتاب دربارۀ مذهب، عادات و رسوم هندوان نوشته شده و جامع‌ترین كتاب عصر قدیم دربارۀ تاریخ فلسفه، سنت‌ها و اوضاع اجتماعی هند است.
#القانون المسعودی؛ در این كتاب بسیاری از عقیده‌های گذشتگان دربارۀ نجوم بررسی شده و امکان حركت زمین به دور خورشید پذیرفته شده است. 
#الجماهر فی معرفة‌ الجواهر؛ موضوع این كتاب معرفی مواد معدنی، به‌ویژه جواهرات مختلف است.
#الصيدنه؛ اين كتاب دربارۀ مواد شيميايی، خواص و طرز تهيۀ آنها است.
#آثار‌ الباقيه عن‌ القرون ‌الخاليه؛ در اين كتاب مبدأ تاريخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث‌وبررسی قرار داده است.<ref>[https://www.ibna.ir/fa/report/178838/%D8%AA%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B1-143-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%B4%D9%85%D9%86%D8%AF-%D8%B0%D9%87%D9%86%DB%8C-%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82 «تبلور 143 کتاب ارزشمند در ذهنی خلاق»، خبرگزاری ایبنا.]</ref> 
==نوآوری‌ها==
# مورد فهرست شماره‌ای
#به‌کاربردن ریاضی در علوم طبیعی و اثبات مفاهیم کلی علوم تجربی با برهان ریاضی؛ 
#تسطيح كره و ترسيم نقشه¬هاي جغرافيايي؛
#كشف چاه آرتزين (چاه یا چشمۀ ساخت بشر که آب از آن با فشار طبیعی و بدون تلمبه‌کردن خارج می شود)؛
#ابداع گاه‌شماري؛
#اختراع ابزار رصدي برای اندازه‌گیری ارتفاع آفتاب و تعیین عرض جغرافیایی؛
#به‌دست‌آوردن حساب هندسي هندي و انتقال آن به معارف اسلامي؛
#کشف خاصيت فيزيكي الماس؛
#کشف خاصيت زمرد؛
#کشف و اثبات حفر کانال سوئز توسط داریوش، پادشاه هخامنشی ایران؛ 
#استفاده از خسوف ماه در اندازه‌گيري اختلاف طول؛
#تعيين فاصلۀ دو شهر از روي طول و عرض¬هاي آنها؛
#اندازه‌گیری قطر زمين از انحطاط افق؛
#ابداع روش علمي اندازه‌گيري ارتفاع كوه؛
#کشف خط نصف‌النهار محلي؛<ref>[http://pajuhesh.irc.ir/product/magazine/show.text/id/1336/order/112 «نوآوري¬هاي ابوريحان بيروني»، وب‌سایت ادارۀ کل پژوهش‌های اسلامی رسانه.]</ref> 
#نظریه حرکت وضعی زمین وتعیین جهت قبله در شهرهای گوناگون؛
#تعیین وزن مخصوص عناصر در شیمی، به‌ویژه تعیین وزن هجده سنگ و فلز گران‌بها برای نخستین بار.
#ترجمۀ اصطلاحات دارویی و نام‌گذاری داروها به زبان عربی و فارسی برای نخستین‌بار از زبان یونانی؛
#اظهارنظر دربارۀ زمان پیدایش جهان، چگونگی پدیدآمدن لایۀ سطحی زمین و تبدیل دریاها به خشکی.<ref>[[مهکام، «کیمیای دانش؛ تولد ابوریحان بیرونی»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3282/4762/39132/%DA%A9%DB%8C%D9%85%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%AF-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C|مهکام، «کیمیای دانش؛ تولد ابوریحان بیرونی»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]]</ref>  
==درگذشت==
ابوریحان بیرونی در 22 یا 26 آذر 427ش در شهر غزنی افغانستان درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.<ref>[https://www.ibna.ir/fa/report/147714/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%85%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D8%B9%D8%B5%D8%A7%D8%B1 «ابوریحان بیرونی؛ دانشمندی برای تمام اعصار»، خبرگزاری ایبنا.]</ref> 
==یادبود==
===1. آرامگاه===
محل دفن ابوریحان بیرونی در 1352ش در شهر غزنی افغانستان کشف شد که در آن زمان هیچ ساختمانی نداشت اما اطراف آن را یک محوطۀ بزرگ فرا گرفته بود که باغ و حریم آرامگاه وی شناخته می‌شود. این محوطه نشان می‌دهد که قبر بیرونی در گذشته ساختمان بزرگی داشته و به‌مرور زمان و بر اثر جنگ و ناامنی‌ها تخریب شده است.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/64376-%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C/ آذرنیوش، «آرامگاه ابوریحان بیرونی»، وب‌سایت کجارو.] </ref>  
===2. نام‌گذاری===
در بسیاری از کشورها دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها، تالارها و کتابخانه‌ها به‌نام ابوریحان بیرونی نام‌گذاری شده است.<ref>[https://www.ibna.ir/fa/report/178838/%D8%AA%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B1-143-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%B4%D9%85%D9%86%D8%AF-%D8%B0%D9%87%D9%86%DB%8C-%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82 «تبلور 143 کتاب ارزشمند در ذهنی خلاق»، خبرگزاری ایبنا.]</ref>  یکی از دهانه‌های برخوردی کرۀ ماه، به‌نام «بیرونی» و سیارک 9936، به‌انام «9936 البیرونی» نام‌گذاری شده است. نام یک جزیره در قطب جنوب نیز «بیرونی» است.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/14000920000742/%D9%85%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D9%BE%D8%B2%D8%B4%DA%A9-%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AE-%D9%88-%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%88%D8%AF--%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%A8%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C «مهندسی که پزشک، مورخ و فقیه بود؛ نظریه تکامل به‌روایت ابوریحان بیرونی!»، خبرگزاری فارس.]</ref> 
===3. روز بزرگداشت===
روز سیزدهم شهریور، در تقویم ملی ایران به‌عنوان روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی نام‌گذاری و ثبت شده است.<ref>[https://www.ibna.ir/fa/report/147714/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%85%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D8%B9%D8%B5%D8%A7%D8%B1 «ابوریحان بیرونی؛ دانشمندی برای تمام اعصار»، خبرگزاری ایبنا.]</ref> 
===4. استاد جاودانه===
بیرونی در جهان «استاد جاودانه» لقب گرفته است؛ زیرا در بسیاری از علوم، نام او بخشی از تاریخچۀ آن علم است.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/14000920000742/%D9%85%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D9%BE%D8%B2%D8%B4%DA%A9-%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AE-%D9%88-%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%88%D8%AF--%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%A8%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C «مهندسی که پزشک، مورخ و فقیه بود؛ نظریه تکامل به‌روایت ابوریحان بیرونی!»، خبرگزاری فارس.]</ref>  
===5. تندیس بیرونی در سازمان ملل===
تندیس ابوریحان بیرونی که یک کرۀ زمین در دست دارد، در سازۀ چهارطاقی دانشمندان ایرانی، در محوطۀ دفتر سازمان ملل در وین اتریش نصب شده است.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/14000920000742/%D9%85%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D9%BE%D8%B2%D8%B4%DA%A9-%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AE-%D9%88-%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%88%D8%AF--%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%A8%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C «مهندسی که پزشک، مورخ و فقیه بود؛ نظریه تکامل به‌روایت ابوریحان بیرونی!»، خبرگزاری فارس.]</ref> 
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
* آذرنیوش، زهرا، «آرامگاه ابوریحان بیرونی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 24 بهمن 1401ش. 
* «ابوریحان بیرونی؛ دانشمندی برای تمام اعصار»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهريور ۱۳۹۱ش.
* «ابوریحان بیرونی و آثار او»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1393ش.
* احمدی، محمدامین، «ابوریحان بیرونی و انسان‌گرایی»، وب‌سایت محمدامین احمدی، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1399ش.
* بازورث، کلیفورد ادموند و دیگران، «بیرونی‌ ابوریحان‌ محمدبن‌ احمد»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1379ش.
* «تبلور 143 کتاب ارزشمند در ذهنی خلاق»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهريور ۱۳۹۷ش.
* جعفرنیا، فاطمه، «روش‌های پژوهش ابوریحان بیرونی در علوم انسانی»، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1398ش.
* صدر فراتی، محمدمهدی، «برهان انی در روش علمی ابوریحان بیرونی»، مجلۀ تاریخ علم، دورۀ 20، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1401ش.
* محمدزاده، محسن، «ابوریحان بیرونی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1387ش.
*   مهکام، رضا، «کیمیای دانش؛ تولد ابوریحان بیرونی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 24 بهمن 1401ش.
* «مهندسی که پزشک، مورخ و فقیه بود؛ نظریه تکامل به‌روایت ابوریحان بیرونی!»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1400ش.
* «نگاهی به آثار و فعالیت‌های ابوریحان بیرونی خالق نظریه‌های ماندگار»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۹۵ش.
* «نوآوریهاي ابوريحان بيروني»، وب‌سایت ادارۀ کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: 24 بهمن 1401ش.
[[رده:ویکی‌زندگی]]
[[رده:دانشمندان]]
[[رده:نویسندگان]]
[[رده:پیشگامان]]
[[رده:ادبیات فارسی]]
[[رده:میراث فرهنگی]]
[[رده:افغانستان]]