در حال ویرایش پیش‌نویس:خلخال

<big>'''خلخال'''</big>؛ شهرستانی در جنوب استان اردبیل

خلخال یکی از شهرستان‌های تاریخی با طبیعتی بکر و رؤیایی در استان اردبیل است. این شهرستان در منطقه‌ای کوهستانی و در بلندی‌های رشته‌کوه تالش قرار دارد. در قسمت شمال‌غربی آن کوه‌های بزقوش (بزکش) و در شرق آن کوه‌های تالش جای دارند.  
==جمعیت‌شناسی==
جمعیت خلخال بر اساس آخرین سرشماری عمومی سال ۱۳۹۵ش ۸۶،۷۳۱ نفر بوده است.  غالب مردم خلخال به زبان ترکی سخن می‌گویند؛ اما در برخی از روستاهای بخش‌های شاهرود و خورش‌رستم، مردم با زبان تاتی سخن می‌گویند. زبان تاتی لهجۀ خلخالی یا کجَلی نیز نامیده می‌شود.  در ۱۷ آبادی و چند روستا نیز مردمی از طوایف شاطرانلو، دلیکانلو، کلوکجانلو و از ایل شکاک‌ زندگی می‌کنند که در سه یا چهار دهۀ پیش وارد خلخال شدند و به زبان کُردی سخن می‌گویند.  مردم این خطه مسلمان هستند. حدود ۹۰ درصد مردم شیعه ۱۲امامی و ۱۰ درصد نیز سنی‌اند. اهل تسنن بیش‌تر در دهستان‌های هشتجین، کجل و زاویه زندگی می‌کنند. 
==جغرافیا==
موقعیت جغرافیایی؛ وسعت این شهرستان ۳۹۸۰ کیلومترمربع است. این شهرستان از شمال به شهرستان کوثر، از شرق به استان گیلان، از جنوب به استان زنجان، و از غرب به استان آذربایجان‌شرقی محدود است.  شهرستان خلخال در 37 درجه و 7 دقیقه تا 37 درجه و 56 دقیقه عرض شمالی و همچنین 48 درجه و 1 دقیقه تا 48  درجه و 54 دقیقه طول شرقی قرار دارد. ارتفاع مرکز شهرستان از سطح دریا حدود 1800 متر است. 
آب‌وهوا؛ آب‌و‌هوای این شهرستان در نواحی شرقی و دامنه‌های کوه‌های تالش سردسیری، در نواحی شمالی و جنوبی معتدل، و در نواحی کنار رودخانۀ قزل‌اوزن گرمسیری است. 
رشته‌کوه‌ها؛ مهم‌ترین کوه‌های این خطه شامل آقداغ، داشبلاغ، عَجَم‌داغ، شیراگلی‌داغ، دِلمادِه‌داغ، پلنگا، سفید و آزنو هستند. 
رودها؛ مهم‌ترین رودخانه این منطقه قزل‌اوزن است. سایر رودخانه‌های خلخال با نام‌های شاهرود، گیوی و سنگ‌آباد در نزدیکی پل فیروزآباد به قزل‌اوزن می‌ریزند. 
حیات‌وحش؛ در این خطه انواع حیوانات وحشی مانند پلنگ، سیاه‌گوش، خرس و علف‌خوارانی همچون کل، بز وحشی و پرندگان شکاری از جمله شاهین، عقاب، انواع کبک، تیهو و گوشت‌خوارانی مثل روباه، شغال، گرگ و انواع خزندگان زیست می‌کنند. 
پوشش گیاهی؛ جنگل‌های خلخال در دنبالۀ جنگل‌های کرانۀ جنوبی دریای مازندران قرار دارند. بیش‌تر درختان این جنگل‌ها بلوط، مَمرَز، راش، ازگیل و زا‌ل‌زالک هستند که از نظر اقتصادی اهمیت ویژه‌ای دارند. 
==اقتصاد==
اقتصاد خلخال بر پایۀ کشاورزی، دامداری و صنایع‌دستی به‌خصوص گلیم، جاجیم و کالاهای صنعتی استوار است.  در بعضی از مناطق شهرستان معادن مس، آهن، زغال‌سنگ، گوگرد و سنگ مرمر یافت می‌شود.  غالب محصولات کشاورزی این خطه غلات، حبوبات و میوه‌هایی مانند سیب، گلابی، توت، انگور، گردو و چغندرقند است. پنبه و برنج نیز در کنار رودخانۀ قزل‌اوزن کشت می‌شوند. 
==فرهنگ و هنر==
آداب‌ورسوم؛ مردم خلخال در شب یلدا که به زبان محلی «چله‌گِچه‌سی» نامیده می‌شود آیین‌های خاصی را اجرا می‌کنند. آداب‌ورسوم شب یلدا از دو روز پیش از این شب آغاز می‌شود. عروس و داماد در این روز به بازار رفته و هدایایی را خریداری می‌کنند. صبح روز یلدا، خانوادۀ داماد هدایا را همراه با میوه، شیرینی، شمع و نبات به خانۀ عروس می‌برند. مردم در شب یلدا در کنار خوراکی‌هایی مانند انار و آجیل، ازگیل مصرف می‌کنند. برای مردم محلی، ازگیل نماد محکم و استوار بودن، هندوانه نماد شیرینی و انار نماد آرزوی فصلی پربارش برای کشاورزی است.  
مشاهیر؛ از مشاهیر این خطه می‌توان به حسین بن حسن خلخالی (عالم کلام و تفسیر سدۀ یازدهم)، ادهم خلخالی‌ (شاعر سدۀ یازدهم) و محمدباقر خلخالی (شاعر، عارف و فاضل دورۀ ناصری) اشاره کرد. 
موزه‌ها؛ موزۀ خلخال در حمام نصر در بافت بازار خلخال قرار دارد. 
غذاهای محلی؛ بانوان هنرمند این منطقه غذاهای لذیذی همچون اوماج آشی‌، آش نسترن وحشی (گیلدیک آشی)، آش دوغ، خورشت ذغال‌قلیه، کاچی، حلوای اوماج‌، ارشته مرجی‌پلو (با عسل و دارچین)، کله‌جوش و فسنجان خلخال می‌پزند. 
صنایع‌دستی؛ هنرمندان این خطه بیش‌تر به بافت شال، گلیم، جاجیم، صنایع چوبی، منبت‌کاری  و ورنی‌بافی (نوعی گلیم ریزبافت) می‌پردازند.  
سوغات؛ از سوغات‌های لذیذ این خطه می‌توان به نان نزیک، نان تل‌تل، نان چای‌چورگی، قط‌چورگی، بالاباتماز، قلیپ‌چورگی و عسل طبیعی خلخال اشاره کرد. 
==آموزش و پژوهش==
این شهرستان دانشگاه‌های پیام‌نور، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکدۀ پرستاری و مامایی و دانشکدۀ فنی و حرفه‌ای دارد. 
مدرسه علمیۀ امام جعفر صادق نیز در این شهرستان در حال فعالیت است. 
==تقسیمات کشوری==
خلخال تا سال ۱۳۷۲ش از شهرستان‌های استان آذربایجان ‌شرقی بود؛ اما پس از تشکیل استان اردبیل در شمار شهرستان‌های این استان قرار گرفت.  مرکز خلخال، شهر خلخال است. این شهرستان شامل سه بخش مرکزی، خورش‌رستم و شاهرود و هشت دهستان است. 
==گردشگری==
جادۀ اسالم؛ جادۀ اسالم یکی از زیباترین جاده‌های ایران است. دو طرف مسیر این جاده پوشیده از درخت‌های سر به فلک کشیده و آب‌وهوای آن عجیب است؛ بخشی از جاده شرجی و بخشی سرد و مه‌گرفته است. 
منطقۀ گردشگری ازناو؛ این منطقۀ گردشگری با طبیعت بکر، یکی از جاذبه‌های گردشگری خلخال است. چشمۀ ازناو این خطه از کوهی با همین نام سرچشمه می‌گیرد.  
غار هفت‌خانه؛ این غار در روستای گرمخانه در جنوب‌غربی خلخال قرار دارد. غار هفت‌خانه هفت تالار بزرگ و کوچک دارد. 
آب‌گرم گیوی؛ این آب‌گرم برای بیماری‌های پوستی و مفصلی بسیار مفید است. 
آبشار نوده؛ آبشار نوده در چهار کیلومتری روستای نوده و در دامنۀ جنوبی کوه آق‌داغ قرار دارد. ارتفاع این آبشار حدود ۳۰ متر است. 
آبشار نره‌گر؛ این آبشار در نزدیکی روستای ایبو قرار داشته و نقش مؤثری در تأمین آب منطقه دارد. 
قلۀ آق‌داغ؛ این قله با ارتفاع ۳۳۲۲ متر دومین قلۀ بلند استان اردبیل است. 
دریاچۀ نئور؛ دریاچۀ نئور در ۴۸ کیلومتری جنوب‌شرقی اردبیل و میان اردبیل، خلخال و گیلان قرار دارد. دریاچۀ نئور از دو دریاچۀ بزرگ و کوچک تشکیل شده که در فصل بهار به‌دلیل بارندگی فراوان به یکدیگر می‌پیوندند.  
آبشار دیز؛ این آبشار در دهستان شال واقع شده و در میان تنگه‌ای عمیق قرار دارد. ارتفاع این آبشار بیش از ۵۰ متر است. 
غار آهکی بوزخاناداغی؛ غار آهکی بوزخاناداغی یا یخکان در ارتفاع حدود ۲۵۰۰ متری و با ارتفاع حدود ۶۰ متر فاصله از نوک قله قرار گرفته است.  
از دیگر جاذبه‌های گردشگری این منطقه می‌توان به حمام کلور، حمام درو، خانۀ نصیری، مسجد روستای خمس، امامزاده دانیال، امامزاده سید حسین، امامزاده عین‌علی، امامزاده زاویه سادات، امامزاده باباصفا، امامزاده ابراهیم، امامزاده سید هاشم، امامزاده قاسم، امامزاده سید صدرالدین، تپۀ قالاه‌کفر، تپۀ دیزیلین،  غار جلال‌آباد، پل معلق هشتجین، تفرجگاه اندبیل، حمام نصر، قلعۀ خشتی گیلوان، ییلاق دشته، روستای گردشگری کزج، گورستان تاریخی شمس‌آباد، خلخال‌سویی، روستای گردشگری برندق،  مسجد ترازوج  و پل پردیس  اشاره کرد.
==مشکلات زیست‌محیطی==
واگذاری مجوز برداشت و بهره‌برداری بی‌رویه از معادن سنگ، شن و ماسۀ منطقه در وسعت زیاد، تخلیۀ نخاله‌های ساختمانی و پرکردن دره‌ها و مسیل آب‌های روان، هدایت فاضلاب خام روستایی به رودخانه‌ها، رهاسازی زباله‌های سبک در طبیعت، فعالیت محل فعلی دفن زباله‌های شهر و روستاها، استفاده غیرمتعارف از سموم شیمیایی برای مقابله با آفات نباتی، ورود گونۀ‌ ماهیان غیربومی از طریق مزارع پرورش ماهی، پایین‌بودن سرانۀ فضای سبز و آلودگی‌های صوتی ناشی از فعالیت صنایع از جمله مشکلات زیست‌محیطی این شهرستان هستند. 
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
* آسایش، حسین، آذربایجان دیروز و امروز: بررسی پیشرفت‌های اقتصادی و اجتماعی آذربایجان‌شرقی در عصر پهلوی، تبریز، [بی‌نا]،‌ ۱۳۵۵ش.
* بازن، مارسل، طالش منطقه‌ای قومی در شمال ایران، به‌ترجمۀ مظفر امین‌فرشچیان، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
* بئر، امیل، «نامه دربارۀ تاتی و هرزندی»، آینده، تهران، شماره ۵، ۱۳۵۸ش.
* بهزادی، عیسی، خلخال، [بی‌جا]، [بی‌نا]، [بی‌جا].
* «۲۴ نوع مخاطره زیست‌محیطی در خلخال شناسایی شد»، خبرگزاری ایرنا آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۴۰۱ش.
* «جاذبه‌های طبیعی شهرستان خلخال»، وب‌سایت اولدوزتوریسم، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
* «جدول تقسیمات کشوری استان به تفکیک عناصر تقسیماتی»،‌ معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم کشور، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
* جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۴ش.
* جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران، تهران، موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۶۸-۱۳۷۹ش.
* جغرافیای استان اردبیل، تهران، وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۸۱ش.
* خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان‌شرقی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
* خرمشاهی، شیدا، «جاهای دیدنی خلخال؛ شهری رویایی و بکر در اردبیل»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
* «خلخال کجاست؟ معرفی شهر رویایی و دیدنی خلخال»، وب‌سایت ایرانی‌جو، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
* «خلخال»، وب‌سایت خلخال گشت، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
* «خلخال»، وب‌سایت علاءالدین‌ترول، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
* «درباره خلخال»، وب‌سایت خلخالیم، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
* «درباره شهر خلخال/از دیدنی‌ها تا سوغاتی‌های خلخال»، وب‌سایت اتاقک، تاریخ درج مطلب: ۶ دی ۱۴۰۰ش.
* راهنمای شهرستان‌های ایران، به‌تحقیق ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، سازمان فار، ۱۳۴۵ش.
* «سفر به خلخال، سرعین و مشگین‌شهر»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
* «شهر خلخال»، ویکی‌فقه آنلاین، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
* صفری، بابا، اردبیل در گذرگاه تـاریخ، تهران، نویسنده، ۱۳۵۳ش.
* عبدلی، علی، تات‌ها و تالشان، تهران، ققنوس، چ۱، ۱۳۶۹ش.
* فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‌ها)، استان ۳ و ۴ (آذربایجان)، تهران، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، ۱۳۳۰ش.
* محقق، محمد، مختصری از تاریخ و جغرافیای خلخال، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۳۹ش.
* مرادخانی، مصطفی، «آیین سنتی یلدا در خلخال»، خبرگزاری فارس نیوز آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آذر ۱۳۹۸ش.
* مشکور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹ش.
* «نتایج سرشماری جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال ۱۳۹۵»، درگاه ملی آمار، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
* نقیب، محمد‌مسعود، خلخال و مشاهیر، تبریز، مهد آزادی، ۱۳۷۹ش.
* «نگاهی اجمالی به شهرستان خلخال»، وب‌سایت فرمانداری شهرستان خلخال، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
* یاوری، حسین، نساجی سنتی ایران، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی حوزه هنری، ۱۳۸۰ش.