در حال ویرایش پیش‌نویس:امام باقر

'''<big>امام محمد بن علی</big>''' (باقر العلوم)، امام پنجم شیعیان.<br>
محمد بن علی (علیه السلام) فرزند علی بن الحسین و اُمّ‌عبدالله، فاطمه بنت الحسن، است.  وی نخستین کسی است که هم از طرف پدر (علی بن الحسین) و هم از طرف مادر (فاطمه بنت الحسن، که به گفتۀ امام صادق، نمونه‌اش در آل‌حسن یافت نمی‌شود ) فاطمی – علوی است.  کنیه‌اش، أبوجعفر  و القابش، امین، شاهد، شبیه،  صابر، شاکر، هادی  و به واسطۀ کثرت سجود و وسعت علم و شکافتن علوم، باقر نامیده شده است.   لقب مشهورش باقرالعلوم است.  وی از نظر شکل ظاهری و خصلت‌های نیکو، شبیه پیامبر بود.  محمد بن علی، در روز شنبه، دوشنبه یا جمعه، سوم صفر  یا اول یا بیست‌ودوم رجب سال 56  یا 57  یا 58  هجری، اواخر حکومت معاویه  در مدینه  پای به جهان گذاشت و در 57  یا 58  یا 73 سالگی در مدینه،  در روز دوشنبه هفتم ذیحجه  یا هفتم ربیع الأول یا هفتم ربیع الثانی سال 113، 114،  115، 116، 117  یا 118 هجری در دورۀ حکومت هشام بن عبدالملک  توسط ابراهیم بن ولید  به‌واسطه زهر، مسموم شد و در بقیع  در کنار حسن بن علی و علی بن الحسین مدفون شد.  محمد بن علی دو سال و چند ماه،  3 یا 4  یا 5 سال  را با حسین بن علی بوده، در کربلا حضور داشته و حوادث روز عاشورا و سپس اسارت اهل بیت پیامبر را از نزدیک مشاهده و گزارش کرده است.  34،  35  یا 38  سال را با پدرش، علی بن الحسین گذرانده و 18  یا 19 سال و چند ماه  نیز دوران امامتش پس از علی بن الحسین بوده است. محمد بن علی، تمام عمر خود را در مدینه گذراند  و طی این مدت، با معاویه بن أبی‌سفیان، یزید بن معاویة، معاویة بن یزید، مروان بن حکم، عبدالملک ین مروان، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز (که طی دو سال خلافتش، لعن و سبّ بر علی را قدغن، کتابت احادیث نبوی و تاریخ نگاری  را آزاد، پرداختن سهم اهل بیت از بیت المال،  اختصاص خمس به بنی‌هاشم و عودت فدک به بنی‌فاطمه، از خدمات اوست)،  یزید بن عبدالملک و هشام بن عبدالملک،  معاصر بوده است. وی دارای 6 فرزند (4 پسر و 2 دختر)  یا 7 فرزند (5 پسر و 2 دختر) به نام جعفر، عبدالله (مادرشان اُمّ فَروَه بنت قاسم بن محمد بن أبی‌بکر)، علی، زینب، اُمّ سَلَمَه (مادرشان اُمّ‌ولد = کنیز)، ابراهیم و عبیدالله (مادرشان اُمّ‌حکیم)  بوده است. 
==محمد بن علی از منظر آیات و روایات==
آیات مودت،  تطهیر،  ذوی‌القربی،  خُمسِ غنایم  و آیه «و اُولواالأرحام بعضُهم أولی ببعضٍ فی کتاب الله»،  در شأن او و سایر امامان شیعه نازل شده  و یکی از 12 امامی است که پیامبر بر امامتش تصریح کرده  و او را باقرالعلوم نامیده است.  همچنین بنابر روایت جابر بن عبدالله انصاری، نامش در لوحی که پیامبر از جانب جبرائیل به فاطمه داده بود، ذکر شده است که امامِ پس از علی بن الحسین، فرزندش، محمد بن علی است.  همچنین، امام سجاد بر امامت محمد بن علی صِحِّه گذاشته و او را شکافندۀ علم دانسته است. 
==فضایل محمد بن علی==
امام باقر را دانشمند، اهل عبادت و مورد اعتماد و ثقه می‌دانستند.  عالمان در محضر او احساس کوچکی می‌کردند  و خود را به مثابه دانش‌آموزی در برابر استادی کامل ‌پنداشته و وی را واسِعُ‌العلم و وافِرُالحلم می‌دانستند.  در علم و دین، زهد و فضیلت،  و آگاهی نسبت به سنت، علوم قرآن، سیره،  تفسیر، کلام و احکام حلال و حرام،  سرآمد تمام بنی‌هاشم بوده و مقام علمی و اخلاقی او مورد تصدیق همگان بود،  تا جایی که محضر درس او همواره مملُوّ از علمای تمامی بلاد، از حجاز و عراق و خراسان بود که از خرمن دانش او بهره می‌بردند،  زیرا او را دارای علم و عمل، آقایی و شرف، رفتار صحیح، وثاقت و متانت که اهلیّت برای خلافت دارد، می‌پنداشتند. 
==سبک زندگی==
ذاکر، خاشع و صابر بود.  در برابر حکومتیان و کسانی که به او و خاندان و اجدادش ستم روا می‌داشتند، با احسان و نیکویی مواجهه می‌کرد،  در شبانه‌روز، 150 رکعت نماز می‌خواند.  هنگام نماز، رنگ رخسارش تغییر کرده و زرد و قرمز می‌شد.  سخاوتمند و معروف به بخشندگی در عین عیال‌واری بود،  هر جمعه 1دینار صدقه می‌داد، از احسان به سائلان خسته نمی‌شد(8000 دینار در طول زندگانی خود صدقه پرداخت)،  جوایزش از 500 درهم تا 600 هزار درهم بود، در اوج گرما برای تحصیل معاش و بی‌نیازی از مردم، تلاش می‌کرد، راستگوترین مردم در گفتار، خوش‌روترین آنان در رفتار و فداکارترین‌شان در بذل جان بود.  بسیار ذکر می‌گفت و همواره یاد خدا بود  و نسبت به نعمت‌های خداوند سپاس‌گزار بود. با بدگویان و بدزبانان برخورد نیکو داشت و در برابر تندخویان، بردبار بود و با خوش‌خُلقی با هتّاکان برخورد می‌کرد، در برابر تندباد حوادث، تسلیم بود، در امور سخت و مشکل، خود، با مملوکانش همراهی و همکاری می‌کرد، هنگام وفاتش، یک‌سوم بردگانش را آزاد کرد،  در بخشش و جود، کرم و سخاوت، نزد عام و خاص زبانزد بود  و در رفع آبرومندانۀ نیاز مستمندان و نیازمندان تلاش می‌کرد  و در تشییع جنازه مؤمنان شرکت می‌کرد.  
==محمد بن علی و عاشورا==
امام باقر با اقامۀ عزا بر اباعبدالله و إنشاد شعر برای امام حسین، شعائر حسینی را زنده نگه می‌داشت. 
==شرایط سیاسی و اجتماعی== 
امام باقر، در مدت زندگانی خود، شاهد حادثۀ کربلا، حادثۀ قتل‌عام مردم مدینه در واقعۀ حَرّه، دشمنی بی‌حد و حصر امویان با علویان، رواج انحرافات فکری، سیاسی، اقتصادی،  تبدیل خلافت به سلطنت موروثی،  قیام‌های مسلحانه علیه امویان (که غالباً با شکست مواجه شدند)،  بدعت‌ها، عیاشی خلفای عیاش، لااُبالی، شهوت‌ران، ستمگر، خودکامه، خون‌ریز، و مردمانی شبیه به حاکمان خود، بود.  همچنین در آن زمان، فساد سیاسی (نفوذ عناصر فاسد و منحرف در دستگاه خلافت،  رواج آداب و سنن جاهلی)، اجتماعی (تبعیض، بی‌عدالتی) و انحرافات فرهنگی (فساد اخلاقی، نظیر شیوع قمار و موسیقی‌های مبتذل،  جهالت و نادانی و جلوگیری از رشد و بالندگی فکری و فرهنگی) گسترش یافته بود.  زمانۀ او آمیخته با سیاست ترور، استبداد، خفقان، عدم آزادی و آزادمنشی، انکار شریعت، استخدام افراد برای بهره‌برداری‌های حکومتی، جعل حدیث، تحریف تاریخ، نفاق و سکوت از حق‌گویی بود.  به همین دلیل، از سیاست کناره گرفت و خود را وقف خدمت به اسلام با پرداختن به اصول و بنیادهای اسلامی و نشر تعالیم و احکام شریعت نمود.  شیعیان، که در عراق، به‌عنوان مرکز اصلی تشیع، تحت فشار خلفای مروانی بودند،  همانند گذشته، پرشور و پرحرارت، از امام حمایت و اظهار علاقه می‌نمودند اما در مقام عمل پا پس می‌کشیدند!  با همۀ این احوالات، همزمان با فتوحات امویان و توسعۀ قلمرو اسلامی در شرق و غرب که دامنه‌اش بخش‌هایی از هند، کابل، کاشغر و توس را در بر گرفت و تا اندلس نیز کشیده شد،  عمران و آبادانی رونق گرفت و تأسیسات عمومی و رفاهی، نظیر بیمارستان و دارالأیتام تأسیس گردید. همچنین، ضرب سکه اسلامی به دستور امام باقر توسط عبدالملک بن مروان  و صنایع دستی رونق چشمگیری پیدا کرد.  امام باقر، خود در حدیثی طولانی، اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه را پس از رحلت پیامبر تا زمان خود، به روشنی تبیین کرده است. 
==کنشگری فکری و فرهنگی==
رونق نهضت ترجمه، به‌ویژه فلسفه، گسترش مجادلات کلامی، ظهور مشایخ صوفیه، ظهور زاهدان و قلندران، رواج افکار توجیه‌گرا، نظیر قَدَریّه و جَبریه، شکل‌گیری جنبش‌های مسلحانه، شیوع مکاتب و آرای فقهی مختلف، گویای اوضاع فکری و فرهنگی زمانۀ محمد بن علی است.  همچنین، بین سال‌های 94 تا 114 هجری، دورۀ پیدایش مشرب‌های فقهی و اوج‌گیری نقل حدیث دربارۀ تفسیر بود،  که ضرورت إحیای سنت نبوی را به‌دور از شائبۀ تحریف عمدی توسط خلفا و علمای وابسته، لازم می‌نمود.  محمد بن علی در برابر این گروه‌ها، ایستادگی، روشنگری، و با طرح مباحث کلامی، نظیر اَزَلیّت و ابدیت خدا، عجز عقل آدمی از درک حقیقت خدا و وجوب اطاعت از امام،  و با مناظره با آنها و استدلال و استناد به آیات قرآن، ادعاهای آنها را رد،  و عیار واقعی دین را بر همگان عیان می‌کرد.  
==کنشگری اعتقادی و کلامی==
امام باقر در دوران امامت خود با گروه‌های انحرافی گوناگونی، مواجه بود و با آنها به بحث و مناظره و روشنگری می‌پرداخت.  مهم‌ترین این گروه‌ها عبارت بودند از:<br>
'''یهودیان مدینه'''؛ که با جعل روایات ساختگی دربارۀ انبیا و سیرۀ رسول خدا (اسرائیلیات) و تزریق آنها به متون و کتب روایی و تفسیری و تاریخی مسلمانان، سعی در منحرف کردن مبانی اصیل اسلامی داشتند.  <br>
'''غلو کنندگان''' در شأن امامان؛ که در دورۀ محمد بن علی مسئله‌ساز شده بودند و با جعل و تحریف روایات امامان، موجب تزلزل جایگاه تشیّع در جامعه شده بودند. امام، آنها را طرد و امثال مُغَیرة بن سعید و بیان بن سُمعان را تکفیر کرد.  <br>
'''مُرجئه'''؛ که واجبات عملی اسلام را نادیده گرفته و با تکیه بر ایمان قلبی، امویان را در اهدافشان یاری می‌رساندند. <br>
'''خوارج'''؛ <br>
'''کیسانیه'''؛ که مردم را در مقابل امام باقر به ابوهاشم، فرزند محمد حنفیه، دعوت می‌کردند.<br>
شیوۀ مواجهۀ امام محمد باقر با این جریان‌های فکری در جامعه، به یک سبک و جنبش علمی و فرهنگی تحسین‌برانگیز برای مقابله با انحرافات اجتماعی تبدیل شد  که بر اساس آن، نظرات فقهی اهل بیت، اشاعه داده می‌شد و موارد انحراف اهل سنت، بیان می‌شد.  تبیین نظریۀ امامت، مبارزه با افکار توجیه‌گر، ایستادگی در برابر جنبش‌های انحرافی، نظیر قَدَریه، بخشی از تلاش‌های مُصلحانۀ آن جنبش بود. 
==کنشگری علمی و اجتماعی==
امام باقر در دوران امامت خود، اصلاح فکر و عقیدۀ مردم با ردّ افکار و عقاید منحرف و مناظره با صاحبان عقاید انحرافی و محکومیت علمای درباری، دعوت مردم به اخذ اندیشه‌های صحیح از سرچشمۀ وحی و نشر علوم اهل بیت،  تأسیس دانشگاه فقه بر اساس انعطاف‌پذیری، بازگشت به حکم عقل و انفتاح باب اجتهاد،  دعوت مردم به إحیای امر به معروف و نهی از منکر و نشر مفاهیم صحیح سیاسی و رسواسازی عملکرد دستگاه اموی،  دعوت مردم به روآوری به سنت نبوی و مکارم اخلاق  و ترسیم راه صحیح درآمد مباح و حلال، را پیشۀ خود نمود. 
==پایه‌گذاری نهضت بزرگ علمی شیعه==
امام باقر با وجود شرایط نامساعد سیاسی و مذهبی حاکم بر زمانۀ خود، با اتّخاذ شیوۀ تقیّه، که امام باقر آن را دین خود و پدرانش معرفی می‌کرد  و یکی از اصولی‌ترین سپرهای شیعه برای صیانتِ خود از ظلم و جور بیدادگران زمانۀ خود بود،  در قبال خلفای مروانی، برای نجات مذهب تشیع و استحکام پایه‌ها و مبانی آن، مبادرت به کادرسازی کرده و با نشر معارف شیعه، به بازسازی و گسترش تشیع پرداخت.  و این‌گونه با تبیین جایگاه علمی اهل بیت، و پی‌ریزی بنیان‌های فکری مکتب تشیع،  جنبش علمی دامنه‌داری را آغاز کرد و موجبات تأسیس دانشگاه بزرگ اسلامی را در عهد فرزندش، جعفر بن محمد فراهم آورد.  امام باقر با تدریس در مسجد النبی، هزاران نفر از اندیشمندان در حوزه‌های مختلف را از اقصی نقاط سرزمین‌های اسلامی، از حجاز و کوفه و بصره و واسِط، گِرد خود جمع نموده  و جویندگان علم را از دانش خود سیراب می‌کرد.  احادیث و روایات باقی‌مانده از محمد بن علی، تا بدان حد فراوان است که تا آن روزگار از هیچ‌یک از امامانِ پیشین سابقه ‌نداشته است.  پس از مدتی و تنها در کوفه، 900 عالم بر فراز منبر، سخنان او و فرزندش، امام صادق، را بازگو می‌کردند.  این دو امام، مذاهب شیعه و سنی را به‌گونه‌ای تحت تأثیر افکار و اندیشه‌های خود قرار داده بودند که پایه‌گذاران چهار مکتب فقهی مهم اهل سنت از چشمۀ جوشان دانش امام باقر بهره‌مند شده  و بازماندگان صحابه، بزرگان تابعین، رؤسای مذاهب فقهی اسلامی، معالم و احکام دینی خود را از او روایت کرده‌اند.  ابوحنیفه، از امامان اهل تسنن، از او حدیث نقل می‌کرد.  در این دوره، 6000 کتاب به نگارش در آمد که 400 کتاب، به عنوان «اُصول أربعمأة» در مجامع حدیثی شیعه، اشتهار یافته است. 
==محمد بن علی و مسائل درونی شیعه==
یکی از فرقه‌های شیعه، زیدیه، پیروان زید بن علی، برادر امام باقر هستند که در مسائل فقهی، پیرو ابوحنیفه و در کلام، پیرو معتزلیان بودند.  زیدیه، یکی از ارکان مذهب خود را در معرفی امام، قیام به شمشیر در برابر حاکمان ستمگر می‌دانند. اما در عالم واقع، طَرْفی از آن نبستند و جز چند قیام نافرجام توسط زید بن علی، یحیی بن زید، محمد بن عبدالله بن حسن (نفس زکیّه)، ابراهیم بن عبدالله إمام (برادر نفس زکیّه) و حسین بن علی (شهید فَخّ) دستاوردی نداشتند.   اما امام باقر و سپس، امام صادق، با پرهیز از اقدامات خصمانه و مسلّحانه، طی نیم قرن، مکتبی با فرهنگی غنی را پایه‌گذاری کردند که در عرصه‌های مختلف فقهی، کلامی، تفسیری، اخلاقی و اعتقادی دارای مبانی روشنی بود. 
==اصحاب، شاگردان و راویان==
در کتاب‌های رجالی، نام 467،  477  یا 654  نفر به‌عنوان اصحاب امام باقر ثبت شده است. جابر بن یزید جُعفی (که 50 هزار یا 70 هزار حدیث از امام باقر روایت کرده است!) و کیسان سَختِیانی  یا سجِستانی (از تابعین)، أبان بن تَغلِب (که 30 هزار حدیث از امام باقر و امام صادق در موضوعات مختلف روایت کرده است)، زُرارة بن أعیَن، ابوبصیر -لیث بن البُختُری- اسدی مرادی، بُرَید بن معاویه عِجلی، محمد بن مُسلِم ثقفی (که 30 هزار حدیث از امام باقر  و 16 هزار حدیث از امام سجاد روایت کرده است)، فُضَیل بن یسار، عبدالله بن مُسکان، أبان بن عثمان، حریز بن عبدالله، عبدالله بن جُندَب، علی بن نُعمان، صَفْوان جَمّال، عبدالله بن میمون قدّاح،  حُمران، بُکَیر، عبدالملک و عبدالرحمان بن أعیَن،  هُشام بن سالم،  محمد بن اسماعیل بن بَزیع، محمد بن مروان کوفی،  ابن‌مبارک، زُهری، اوزاعی، ابوحنیفه، مالک، شافعی و زیاد بن منذر نَهدی، خوشه‌چین محضر محمد بن علی بوده‌اند.  اینان، سرآمدان فقیهان و محدّثان زمان خود بودند.  طبری، بلاذُری، سلامی، خطیب بغدادی و ابو نُعَیم اصفهانی در کتاب‌های خود، و نیز، کتاب‌های مُوَطَّأ مالک بن أنس، سُنن أبوداود، مُسند أبوحنیفه، مسند مَروَزی، تفسیر نقاش، تفسیر زمخشری،  وسائل‌الشیعه، البرهان و صافی فیض کاشانی، مملُوّ از سخنان نَغز امام باقر است. <br>
نکته: ممکن است در گزارش تعداد روایات نقل شده از امامان، مبالغه صورت گرفته باشد. اما آنچه در اینجا مراد است، کثرت نقل روایات از این دو امام، در آن دوره، است. 
==گزیده‌ای از سخنان محمد بن علی==
سه چیز، سخت‌ترین چیزهاست: رعایت مساوات در تقسیم مال بین مردمان، مراعات انصاف نسبت به مردم و یاد خدا بودن، در هر حال.  <br>
سه چیز، تمامِ کمال است: فهم دین، شکیبایی بر مصیبت‌ها و مدیریت معاش.<br>
 سه چیز از مکارم است: گذشتن از کسی که بر تو ستم کرده، پیوند با کسی که با تو قطع رابطه کرده و صبوری در قبال رفتار جاهلانۀ دیگران. <br>
و چیزی بهتر از درآمیختن حِلم (بردباری) با علم نیست.  
==میراث ماندگار محمد بن علی==
پس از علی بن أبی‌طالب، بخش عمده‌ای از روایات فقهی، تاریخی، سیرۀ نبوی و علوی، تفسیری و اخلاقی شیعه، از امام پنجم و ششم صادر شده است،  به گونه‌ای که چندین هزار روایت در منابع حدیثی شیعه و سنی از امام باقر نقل شده است.  یک کتاب تفسیر نیز به محمد بن علی، منسوب است.   
==منابع==
* قرآن
* ابن أبی‌الحدید معتزلی، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دارالإحیاء الکتب العربیة، 1387ق.
* ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، قم، ذوی‌القربی، چاپ اول، 1427ق.
* ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
* ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، تحقیق عمرو بن غرامة العمروی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
* ابن‌ندیم، محمد، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، چاپخانه سپهر، چاپ سوم، ۱۳۶۶ش.
* بیهقی، ابراهیم بن محمد، المحاسن و المساوی، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1380ق.
* پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق، چاپ دوازدهم، 1380ش.
* جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1387ش.
* حکیم، سیدمنذر، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، ترجمه کاظم حاتمی طبری، تهران، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ اول، 1385ش.
* حمیری، جعفر بن عبدالله، قرب الأسناد، تهران، مکتبة النینوی الحدیثة، بی‌تا.
* ذهبی، شمس‌الدین، سیر أعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1401ق.
* شریف القرشی، باقر، حیاة الإمام محمد الباقر، قم،‌ دار الکتب العلمیة، ۱۳۹۷ق.
* شهیدی، جعفر، زندگانی علی بن الحسین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، 1377ش.
* طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه،‌ چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
* طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، قم، موسسة البعثة، ۱۴۱۳ق.
* عبدالحمید، عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، زاهدان، مکتبة الإسلامیه، چاپ اول، بی‌تا.
* عطاردی، عزیزالله، مسند الإمام الباقر علیه السلام، تهران، عطارد، ۱۳۸۱ش.
* قاضی نعمان، دعائم الإسلام، مصر، دارالتعارف، 1383ق.
* قرشی، باقر شریف، حیاة الامام محمد الباقر، قم، مهر دلدار، ۱۴۲۹ق.
* قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ ششم، 1413ق.
* کفعمی، تقی الدین ابراهیم بن علی، المصباح، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
* کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبرغفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ سوم، ۱۳۸۸ق.
* کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، بیروت، دارالتعارف، 1430ق.
* مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، بی‌جا، 1403ق.
* مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة لعلی بن أبی‌‌طالب، ترجمه محمدجواد نجفی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ دوم، 1362ش.
* معروف حسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، 1389ش.
* مفید، محمد بن نعمان، الإختصاص، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
* مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، 1399ق.
* منتظرالقائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سوم، 1384ش.
* نصیری، محمد، تحلیلی از تاریخ تشیع و امامان، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1384ش.
* نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت،‌ دار الاضواء، ۱۴۰۴ق.
* یعقوبی، ابن‌واضح، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، 1379ق.

[[رده: ویکی‌زندگی]] [[رده: پیشوایان]] [[رده: گروه‌های مرجع]]