در حال ویرایش پیش‌نویس:چیستان

<big>'''چیستان'''</big>؛ پرسشی در قالب استعاره و کنایه.<br>

چیستان، لُغَز<ref>تهانوی، کشاف اصطلاحات الفنون، ۱۸۶۲م، ج2، ص1295؛ <br>
آنندراج، محمد پادشاه، ۱۳۶۳ش، ذیل واژه.</ref>  یا اُغلوطَه (در زبان عربی)، به‌معنای پرسیدن است. این واژه، ترکیبی از دو واژۀ «چیست» و «آن» است.<ref>[https://vajehyab.com/dehkhoda/%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه چیستان، سایت واژه‌یاب؛] <br>
بلوکباشی، مقدمه بر چیستان‌نامۀ دزفولی محمدعلی امام‌‌اهوازی، ۱۳۷۹ش، ص۱۹.</ref>  چیستان، گونه‌ای از انواع ادبی مشترک میان ادبیات شفاهی و کتبی است. در این نوع از ادبیات، پدیده‌ای را در قالب پرسش، با استعاره و کنایه توصیف کرده و از شنونده می‌خواهند تا پاسخ را حدس بزند.<ref> [https://www.cgie.org.ir/fa/article/240621/%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 هاشمی فشارکی، «چیستان»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> 
==واژه‌شناسی==
چیستان را با واژه‌های دیگری همچون پَرد، پردک (به‌معنای پوشیده و در پرده)، لُغَز، لُغُز، لَغَز، دیسان، اغلوطه و اسامی دیگری نیز می‌شناسند.<ref>[https://vajehyab.com/dehkhoda/%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه چیستان، سایت واژه‌یاب؛]</ref>  معین نیز چیستان را لغز و معما<ref>[https://vajehyab.com/moein/%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چیستان، سایت واژه‌یاب.]</ref>  و عمید آن را معمایی به‌صورت منظوم معرفی کرده که با دادن نشانی‌هایی از آن مطرح می‌شود. او، همچنین، چیستان را معادلِ واژه‌هایی همچون بردک، کردک و پردک معرفی کرده است؛<ref>[https://vajehyab.com/amid/%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چیستان، سایت واژه‌یاب.]</ref>  مانند:<br>
{{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|آن جرم پاک چیست چو ارواح انبیا|چون روح با لطافت و چون عقل باصفا}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  
{{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|گه خوار و گه عزیز و گهی پست و گه بلند|گه تیره گاه صافی و گه درد و گه دوا}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  

که پاسخِ آن «آب» است.<ref>مدبری، شرح احوال و اشعار شاعران بی دیوان، 1370ش، ص490؛ <br>
[https://vajehyab.com/amid/%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چیستان، سایت واژه‌یاب.]</ref><br>
  
چیستان در نقاط مختلف ایران نیز با واژه‌هایی که به‌معنای «چیست آن» است، شناخته می‌شود؛ برای مثال، چیستان را در هرمزگان «آچِن»،<ref>سعیدی، چیستان‌های هرمزگان، ۱۳۸۷ش، ص۱۷.</ref>  در کازرون «ئی چِنن»، در دستجرد (استان قم) آن را «این چیه؟»، در تنکابن «اون چی‌چیه؟» و در چهارمحال‌وبختیاری «یوچِنه»،<ref>هاشمی فشارکی، «چیستان، مقبول دیروز، مغفول امروز»، ۱۳۸۶ش، ص۷۱.</ref>  می‌خوانند.
برخی از متخصصان، ریشۀ واژه چیستان را در زبان اوستایی و به‌معنای دانش، معرفت و آگاهی دانسته و محدود کردن این واژه به «چیست آن» را کافی نمی‌دانند.<ref>شعور، «ریشه‌های نمود ادب شفاهی چیستان در فرهنگ اوستایی»، ۱۳۸۲ش، ص26-27.</ref> 
==پیشینه==
چیستان، از انواع ادبی است که از ادبیات شفاهی به ادبیات مکتوب راه یافته است. بر اساس آنچه نویسندگان، در دورۀ ایران ‌باستان گردآوری کرده‌اند، می‌توان دریافت که چیستان، قدمتی بسیار داشته و همواره از سرگرمی‌های ادبی ایرانیان به‌شمار می‌رفته است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/224785/%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 اعظمیان، «چیستان»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> 
===چیستان در ادبیات پهلوی===
برخی از انواع چیستان‌های شفاهی، توسط تعدادی از نویسندگان، در رساله‌هایی، به‌صورت مکتوب گردآوری شده‌اند، مانند رسالۀ «یوشت فریان و اخت» که به زبان پهلوی نوشته شده است.<ref>تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۲۵۱.</ref>  برای مثال، آن چیست که خشک است و نسوزد و آن چیست که تر است و بسوزد؟ پاسخ: خاک و پیه.<ref>تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۲۵۱.</ref>  
===چیستان در ادبیات دری===
برخی از شاعران، همچون رودکی و منیجک ترمذی، چیستان‌هایی را به‌صورت منظوم و به زبان دری مطرح کرده‌اند، مانند:<ref>رودکی، دیوان، ۱۳۷۴ش، ص21.</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|لنگِ دونده است گوش نی و سخن یاب|گنگِ فصیح است چشم نی و جهان بین}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}} 
{{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|تیزی شمشیر دارد و روش مار|کالبد عاشقان و گونۀ غمگین }}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}} 

فردوسی نیز در خِلال اشعار خود، گاهی برای جذاب کردن متن و به کارگیری اندیشۀ مخاطب، چیستان‌هایی را مطرح کرده است؛ مانند:<br>
{{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|دگر موبدی گفت کای سرفراز|دو اسب گران مایه و تیزتاز}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}} 
{{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|یکی زو به کردار دریای قار|یکی چون بلور سپید آبدار}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}} 
{{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|به رنج اند و هر دو شتابنده‌اند|همان یکدیگر را نیابنده‌اند}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  

که پاسخ «شب و روز» است.<ref>فردوسی، شاهنامه، ۱۳۸۶ش، ج1، ص247.</ref><br>
 
به‌مرور زمان، چیستان‌ها به ادبیات مکتوب راه یافته و دچار پیچیدگی‌های بسیاری شدند. اوج این پیچیدگی‌ها، در زمان صفویان رخ داد. در آن دوران، در کنار کتاب‌های چیستان، کتاب‌هایی نیز برای راهنمایی مخاطبان برای رسیدن به جواب طراحی می‌شد. علاوه ‌بر آن، شاعرانی در آن روزگار بودند که کار آنها، مطرح کردن چیستان بوده است.<ref>صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ۱۳۸۷ش، ج5، ص625-626.</ref> 
==چیستان در ادبیات ملل==
معما و چیستان، از جمله سرگرمی‌های کهن انسان‌ها، در نقاط مختلف جهان بوده است. نمونه‌های متعددی از چیستان در ادبیات ملل مختلف مانند ادبیات عربی، عبری، یونانی و انگلیسی دیده شده است.<ref> [https://fa.wikifeqh.ir/%D9%84%D8%BA%D8%B2#_%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%20%D8%AF%D8%B1%20%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA%20%D9%85%D9%84%D9%84 «لغز»، سایت ویکی فقه.]</ref> 
==انواع چیستان== 
چیستان‌ها را از جهات مختلفی تقسیم‌بندی کرده‌اند:<br>

===زبان و بیان=== 
چیستان‌ها، به لحاظ زبان و بیان، به دو گونۀ «ادبی» و «عامیانه» تقسیم می‌شوند. چیستان‌های ادبی، کلامی موزون و مبهم هستند که گویندۀ آنها تلاش دارد تا با وصف چیزی، مخاطب را به امر یا چیزی پنهان برساند.<ref>همایی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، ۱۳۶۳ش، ص۳۳۶-۳۴۲.</ref>  چیستان‌های عامیانه، اما، دارای زبانی ساده، به‌صورت نظم یا نثر، هستند که گویندۀ آن ناشناخته بوده و مخاطب آنها نیز عامۀ مردم هستند. چیستان‌های عامیانه، ریشه در فرهنگ مردم داشته و سینه‌به‌سینه منتقل می‌شوند.<ref> [https://www.cgie.org.ir/fa/article/224785/%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 اعظمیان، «چیستان»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>  
===ساختار===
چیستان‌ها، از نظر ساختار نیز به دو گروه منظوم و منثور تقسیم می‌شوند. چیستان‌های منظوم، در قالب‌های کوتاه یا بلند (به‌صورت چندپاره) ساخته می‌شوند. مانند:<ref>رستگار فسایی، انواع شعر فارسی، ۱۳۷۲ش، ص137.</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|آتش اندر آب هرگز دیده‌ای|ماه در محراب هرگز دیده‌ای}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  
{{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|این بزرگی‌ها که کردی در جهان|پسته در عناب هرگز دیده‌ای}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  

چیستان‌های منتثور نیز بیشتر در قالب یک جملۀ پرسشی مطرح می‌شوند. 
===مکتوب و غیرمکتوب===
پژوهشگران، چیستان‌ها را در اصل، از گونه‌های ادب شفاهی (غیرمکتوب) می‌دانند که پس از مدتی به ادبیات مکتوب فارسی‌زبانان راه یافته است. امروزه، بیشتر چیستان‌های غیرمکتوب نیز در قالب کتاب و به‌صورت مکتوب ثبت شده‌اند.<ref>تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، ۱۳۷۶ش، ص125.</ref>  تفاوت اصلی در چیستان‌های غیرمکتوب با انواع مکتوب آن، سادگی در ساختار، موضوع و محتوای آنها است. 
==ویژگی‌های چیستان== 
کارشناسان، نکتۀ قابل توجه در چیستان را زبان خیلی ساده، عامیانه و قابل فهم آن می‌دانند. در مقابل، یافتن پاسخ این سؤال ساده، گاهی بسیار دشوار و پیچیده می‌شود. این تناقض زیبا، از ویژگی‌های بارز چیستان است. درک و فهم زبان نمادها و سمبل‌ها، کنایات، تشبیهات و استعاره‌های مختلف نیز از دیگر ویژگی‌های لازم برای طراحی چیستان است.<ref> [https://www.irannamag.com/article/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%AE%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D8%B1%DB%8C/ فارسانی، «نگاهی به چیستان‌های بختیاری»، سایت ایران نامک.]</ref> 
==تفاوت چیستان با انواع مشابه== 
===تفاوت چیستان و معما===
چیستان و معما، در بسیاری از منابع به‌صورت مترادف به کار رفته‌اند. این در حالی است که گروهی از متخصصان، معما را صورت پیچیده‌تری از چیستان می‌دانند که از صنایع مختلف ادبی نیز در آن استفاده شده است.<ref>شمس قیس رازی، المعجم، ۱۳۲۷ش، ص426 و 430؛ <br>
تاج الحلاوی، دقایق الشعر، ۱۳۴۱ش، ص76-77؛ <br>
کاشفی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، ۱۳۶۹ش، ص126 و 128؛ <br>
هدایت، مدارج البلاغة، ۱۳۵۵ش، ص184 و 188؛ <br>
قریب، البدیع، ۱۳۰۶ش، ص31 و 33، <br>
همایی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، ۱۳۶۳ش، ج1، ص335-336 و 342؛ <br>
شمیسا، نگاهی تازه به بدیع، ۱۳۸۶ش، ص177-178.</ref>  برخی دیگر، تفاوت چیستان و معما را در صورت سؤالی چیستان محدود کرده‌اند. گروه سوم نیز چیستان و معما را به‌صورت کامل از یکدیگر متمایز دانسته و معما را در لغت به‌معنای چیز پوشیده و پنهان معرفی کرده‌اند. بهترین معما نیز از نظر این گروه، معمایی است که در نگاه نخست معلوم نباشد. همچنین، چیستان یا لغز، نسبت به معما، از قدمت بیشتری برخوردار است.<ref>رشید وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ۱۳۰۸ش، ص70-71؛ <br>
رامی تبریزی، حقایق الحدائق، ۱۳۴۱ش، ص99؛ <br>
جرجانی، التعریفات، ۱۴۱۷ق، ص247؛ <br>
سیوطی، شرح عقود الجمان، ۱۳۵۸ق، ص137.</ref>  
===تفاوت چیستان و واگوشک===
واگوشک، به‌معنای واگویه کردن یا تکرار حرف دیگران است.<ref>انوری، فرهنگ سخن، 1381ش، ذیل واژه واگوشک.</ref>  در واگوشک، مضامین و معانی مختلفی در قالب الفاظ محلی، به‌صورت سؤالاتی پرتکرار مطرح می‌شود. واگوشک‌ها، یکی از شاخه‌های مهم فولکور و ادبیات مردمی در ایران هستند. مانند:<ref>بهروزی، چیستان در ادب فارسی، 1350ش، ص129.</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|آهو بچرا؛ بچۀ آهو بچرا|آهو بچرید و بچرانید گله را}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}
{{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|آهو چو بدید آن سوار یله را|آهو برمید و برمانید گله را}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}

==کارکردهای چیستان== 
چیستان‌ها، با اهداف و کارکردهای مختلفی تهیه و منتشر می‌شوند. از جملۀ مهم‌ترین این کارکردها می‌توان به اهداف آموزشی و تربیتی، تحریک حس کنجکاوی، سرگرمی، آزمایش و سنجش هوش افراد اشاره کرد.<ref>کیانوش، شعر کودک در ایران، ۱۳۵۵ش، ص117-118.</ref>  
==تصویرپردازی==
برخی نویسندگان قدیمی و معاصر، به جمع‌آوری چیستان‌های مختلف پرداخته و کتاب‌هایی را منتشر کرده‌اند، مانند «لغز: شامل لغزها، معماها، واگوشک‌ها»،<ref>بهروزی، چیستان؟ در ادبیات فارسی شامل: لغز، معما، واگوشک، 1340ش</ref>  «چیستان در ادبیات فارسی»،<ref>بهروزی، چیستان در ادبیات فارسی، 1350ش.</ref>  «هنگی ایسه، هنگی نیه»،<ref>بشرا، هنگی ایسه، هنگی نیه، 1352ش.</ref>  «چیستان، لغز، معما»<ref>آژنگ، چیستان، لغز، معما، 1379ش.</ref>   و «چیستان شامل: چیستان، معما و سرگرمی به انضمام چیستان‌های محلی از چهارگوشه ایران».<ref>رادفر، چیستان شامل: چیستان، معما و سرگرمی به انضمام چیستان‌های محلی از چهارگوشه ایران، 1390ش.</ref>  گروهی دیگر از نویسندگان، علاوه بر گردآوری چیستان‌ها و معماهای رایج در میان مردم، خود نیز به طراحی این گونۀ ادبی برای رده‌های سنی مختلف، مشغول شده و کتاب‌هایی را منتشر کرده‌اند؛ مانند کتاب «چیستان و معما» که مختص رده سنی کودکان و نوجوانان است.<ref>صفوی، چیستان و معما، بی‌تا.</ref> 
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع== 
* آژنگ، نصرالله، چیستان، لغز، معما، تهران، محمد، 1379ش.
* آنندراج، محمد پادشاه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۶۳ش.
* اعظمیان، جمیله، «چیستان»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
* انوری، حسن، فرهنگ سخن، تهران، سخن، 1381ش.
* بشرا، محمد، هنگی ایسه، هنگی نیه، گیلان، طاعتی، 1352ش.
* بلوکباشی، علی، مقدمه بر چیستان‌نامۀ دزفولی محمدعلی امام‌‌اهوازی، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۷۹ش.
* بهروزی، محمدجواد، چیستان؟ در ادبیات فارسی شامل: لغز، معما، واگوشک، تهران، ما، 1340ش.
* بهروزی، محمدجواد، چیستان در ادبیات فارسی، شیراز، تربیت شیراز، 1350ش.
* تاج الحلاوی، علی، دقایق الشعر، به‌تحقیق محمدکاظم امام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۱ش.
* تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به‌تحقیق ژاله آموزگار، تهران، سخن، ۱۳۷۶ش.
* تهانوی، محمد اعلى، کشاف اصطلاحات الفنون، به‌تحقیق اشپرنگر، کلکته، بی‌نا، ۱۸۶۲م.
* جرجانی، علی، التعریفات، به‌تحقیق ابراهیم ابیاری، بیروت، بی‌نا، ۱۴۱۷ق.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش. 
* رادفر، محمدیونس، چیستان شامل: چیستان، معما و سرگرمی به انضمام چیستان‌های محلی از چهارگوشه ایران، تهران، انجام کتاب، 1390ش.
* رامی تبریزی، حسن، حقایق الحدائق، به‌تحقیق محمدکاظم امام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۱ش.
* رستگار فسایی، منصور، انواع شعر فارسی، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۲ش.
* رشید وطواط، محمد، حدایق السحر فی دقایق الشعر، به‌تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تهران، بی‌نا، ۱۳۰۸ش.
* رودکی، دیوان، به‌تحقیق منوچهر دانش‌پژوه، تهران، ۱۳۷۴ش.
* سعیدی، سهراب، چیستان‌های هرمزگان، قم، دارالتفسیر، ۱۳۸۷ش.
* سیوطی، شرح عقود الجمان، قاهره، بی‌نا، ۱۳۵۸ق.
* شعور، اسدالله، «ریشه‌های نمود ادب شفاهی چیستان در فرهنگ اوستایی»، فصلنامۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی، تهران، شماره 2، ۱۳۸۲ش.
* شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به‌تحقیق محمد قزوینی و محمدتقی مدرس رضوی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۷ش.
* شمیسا، سیروس، نگاهی تازه به بدیع، تهران، میترا، ۱۳۸۶ش.
* صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۸۷ش.
* صفوی، زینب و تیموری، آزاد، چیستان و معما، تهران، طلایه، بی‌تا.
* عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
* کاشفی، حسین، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، به‌تحقیق جلال‌الدین کزازی، تهران، مرکز، ۱۳۶۹ش.
* کیانوش، محمود، شعر کودک در ایران، تهران، کانوش پرورش فکری کودکان، ۱۳۵۵ش.
* فارسانی، محسن، «نگاهی به چیستان‌های بختیاری»، سایت ایران نامک، تاریخ بارگذاری: تابستان 1392ش.
* فردوسی، شاهنامه، به‌تحقیق جلال خالقی‌مطلق، تهران، ۱۳۸۶ش.
* قریب، عبدالعظیم، البدیع، تهران، بی‌نا، ۱۳۰۶ش.
* «لغز»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1401ش.
* مدبری، محمود، شرح احوال و اشعار شاعران بی دیوان، تهران، پانوس، 1370ش.
* معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
* هاشمی فشارکی، علیرضا، «چیستان»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
* هاشمی فشارکی، علیرضا، «چیستان، مقبول دیروز، مغفول امروز»، نجوای فرهنگ، تهران، س 2، شماره 3، ۱۳۸۶ش.
* هدایت، رضاقلی، مدارج البلاغة، شیراز، کتاب‌فروشی معرفت شیراز، ۱۳۵۵ش.
* همایی، جلال‌الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، توس، ۱۳۶۳ش.
[[رده: ویکی‌زندگی]]
[[رده: مطالعه و کتاب‌خوانی]]
[[رده: ادبیات فارسی]]
[[رده: بازی و سرگرمی]]