در حال ویرایش پیش‌نویس:چرخ

<big>'''چرخ'''</big>؛ وسیله‌ای مکانیکی یا مدور با حرکتی دورانی.<br>

چرخ، از واژه پهلوی «چَخرَگ» گرفته شده و به‌معنای هر چیز استوانه‌ای آمده که ارتفاع آن نسبت به سطح قاعده کمتر بوده و شکل مدور داشته باشد تا بتواند حول محورِ خود بچرخد.<ref>منصوری، افعال در زبان فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۶-۱۱۷.</ref>  برخی، چرخ را هر وسیله مدوری می‌دانند که حول محور خود، چرخیده و حرکتی دورانی داشته باشد؛ مانند چرخِ دوچرخه. علاوه‌بر آن، چرخ، به‌معنای هر دستگاه یا وسیلۀ مکانیکی است که با گردش حولِ محوری کار کند؛ مانند چرخ خیاطی یا چرخ نخ‌ریسی. چرخ، گاهی به‌معنای گرد کسی یا چیزی گردیدن نیز هست.<ref>[https://vajehyab.com/moein/%DA%86%D8%B1%D8%AE معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چرخ، سایت واژه‌یاب.]</ref><br>
  
واژه چرخ، در طول تاریخ و در زبان‌های مختلف، کاربردهایی بسیار داشته است. متخصصان همین کثرت استفاده را دلیلی بر اهمیت چرخ و کاربرد آن در زندگی می‌دانند. برخی از اندیشمندان، اختراع چرخ را مرحلۀ سوم از پیشرفت تمدن در زندگی بشر می‌دانند.<ref>راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ۱۳۵۶ش، ج1، ص38.</ref>  برخی دیگر نیز اختراع چرخ را بزرگ‌ترین اختراع مکانیکی انسان معرفی کرده‌اند.<ref>دورانت، تاریخ تمدن (مشرق زمین)، ۱۳۶۵ش، ج1، ص19؛ <br>
راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ۱۳۵۶ش، ج1، ص48.</ref>  
==واژه‌شناسی==
=== چرخ در لغت‌نامه‌ها===
چرخ، در لغت‌نامه‌ها و فرهنگ‌های مختلفی با معانی و کاربردهای متعددی آمده است. برای مثال، برخی به کاربردهای چرخ در زندگی مادی انسان‌ها اشاره کرده و چرخ را علاوه‌بر وسائل نقلیه، به‌معنای چرخ خیاطی، چرخ دستی (گاری)، چرخ چاه (ابزاری چوبی برای کشیدن آب از چاه)،<ref>نجفی، فرهنگ فارسی عامیانه، ۱۳۷۸ش، ج1، ص417-418؛ <br>
وولف، صنایع دستی کهن ایران، ۱۳۷۲ش، ص227.</ref>  چرخ دادن (تَفت دادن)، چرخ دوک‌ریسی (ابزاری برای تبدیل پنبه به نخ)، چرخ کردن (خرد کردن یا دوختن)، چرخ کرده، چرخ گوشت (دستگاهی برای خرد کردن گوشت)، چرخ و فلک (وسیله‌ای برای بازی) یا چرخِ فلک (روزگار)، چرخی (مدور، تعمیرکار دوچرخه، فروشندۀ دوره‌گرد با گاری دستی)، چرخ زدن (چرخیدن به گرد چیزی)، چرخ جایی یا چیزی را چرخاندن (اداره کردن، تأمین کردن)، چرخ خوردن (چرخیدن به دور خود)، چرخ کسی را چنبر کردن (نظم کسی را مختل کردن)، چرخی زدن (گردش کوتاهی کردن)،<ref>نجفی، فرهنگ فارسی عامیانه، ۱۳۷۸ش، ج1، ص418.</ref>  چرخاندن (سرپرستی کردن یا آلت دست کردن)، چرخک زدن (پِلِکیدن یا گشتن)، چرخ و چار (سازوکار و کارکرد)<ref>نجفی، فرهنگ فارسی عامیانه، ۱۳۷۸ش، ج1، ص419.</ref>  دانسته‌اند.<br>

عمید، چرخ را هر نوع وسیلۀ چرخ‌دار که جهت حمل بار استفاده می‌شود، معرفی کرده است. همچنین، چرخ در ورزش باستانی، به حرکتی در گود زورخانه گفته می‌شود که در آن، فرد، با دست‌های باز، گرد خود می‌چرخد. در موسیقی نیز، چرخ، گاهی به‌معنای دف و دایره به‌کار می‌رود.<ref>[https://vajehyab.com/amid/%DA%86%D8%B1%D8%AE عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چرخ، سایت واژه‌یاب.]</ref>  
===معنای نمادی چرخ=== 
در برخی فرهنگ‌های فارسی، چرخ، نمادی از عرش خداوندی بوده و عباراتی همچون چرخ فلک، چرخ اطلس و چرخ برین نیز از همین نماد نشأت گرفته‌اند.<ref>یاحقی، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، ۱۳۶۹ش، ص۳۰۴.</ref>  گاهی نیز برخی از افراد، به‌منظور سرگشتگی انسان، او را به چرخ تشبیه کرده و عبارتی همچون «مثل چرخ آسیا» را بر همین اساس ساخته‌اند.<ref>دهخدا، لغت‌نامه، 1377ش، ج3، ص1421.</ref><br>
 
از جمله ویژگی‌های برجستۀ چرخ، دایره‌ای ‌شکل بودن آن و نداشتن آغاز و انجام و نیز تغییرناپذیری آن است. چرخ در ادبیات و فرهنگ مردمِ ایران، نمادی از مفهوم کمال و یکپارچگی است. علاوه‌بر آن، برخی، چرخ را نماد زمان، زنجیره‌ای از لحظات متوالی، بدون تغییر، مشابه و نیز نمادی از حرکت پیوسته و مرتبط با الوهیت می‌دانند. برای مثال، در متنی کهن، خداوند را همچون دایره‌ای در نظر گرفته‌ که مرکز آن، همه جا و محیط آن نیز هیچ کجا است.<ref>هوهنه‌گر، نمادها و نشانه‌ها، ۱۳۶۶ش، ص۲۹-۳۳.</ref><br>
  
گروهی دیگر نیز چرخِ دایره‌ای شکل را نماد دوره‌ها، آغاز دوباره، تجدید و رهایی از مقتضیات زمان و مکان می‌دانند. در برخی از سنت‌ها، چرخ، نماد آسمان و کیهان و نیز به‌دلیل داشتن پَره‌، نمادی از خورشید است.<ref>شوالیه، فرهنگ نمادها، ۱۳۷۹ش، ج2، ص496.</ref><br>
  
نمادگرایی چرخ‌ها، گاهی وابسته به ترتیب و تعداد پره‌ها بود.<ref>شوالیه، فرهنگ نمادها، ۱۳۷۹ش، ج2، ص497.</ref>  برای مثال، ساده‌ترین نوع چرخ‌ها، 4 پره داشت که منطبق با 4 جهتِ فضا و 4 فصلِ سال بوده است.
==پیشینه چرخ در ایران باستان==
براساس منابع بر جای مانده از دوره ساسانیان، مردم، قرص کامل ماه را القاکنندۀ شکل چرخ می‌دانستند.<ref>اکرمن، «مباحثی چند در نگاره‌پردازی آغازین»، ج2، ۱۳۸۷ش، ص۱۰۶۱.</ref>  چرخ را در ابتدا، به‌صورت یکپارچه (بدون پره) و از چوب درختان می‌ساختند.<ref>وولف، صنایع دستی کهن ایران، ۱۳۷۲ش، ص77.</ref>  پس از مدتی که چرخ، به‌صورت پره‌دار تولید شد، آن را نمادی از خورشید دانستند. پادشاهان ساسانی، تاجی بر سر می‌گذاشتند که صورت خورشید در میان چرخی گردان، بر آن نقش بسته بود.<ref>کریستن‌سن، ایران در زمان ساسانیان، ۱۳۵۱ش، ص۱۹۸؛ <br>
رمضانخانی، فرهنگ زرتشتیان یزد، ۱۳۸۷ش، ص۱۷۴.</ref>  نقوش بازمانده از دوره‌های اشکانیان و ساسانیان، چرخ‌های 8 پره‌ای را نشان می‌دهند که یادآور 8 جهت فضا و نیز نمادی از 8 گلبرگ نیلوفر آبی (به نشانۀ نوزایی) بوده است.<ref>شوالیه، فرهنگ نمادها، ۱۳۷۹ش، ج2، ص497-498.</ref>  نمونه‌هایی از چرخ‌های 12 پره که نمادی از حرکت ستارگان و مدار حرکتی آنها بوده، در نقش‌برجسته‌ها و سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید، به‌چشم می‌خورد.<ref>قاسملو، «چرخ»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج11، ۱۳۸۶ش، ج11، ص797.</ref>  چرخ خورشید نیز نمادی آریایی بوده که هنوز هم در کاشی‌کاری‌ها و بناها به‌کار می‌رود. این نقش، در آثار تاریخی بسیاری مانند مسجد جامع اصفهان، دیده می‌شود.<ref>هینلز، شناخت اساطیر، ۱۳۸۳ش، ص۲۴۲-۲۴۴.</ref>  
==چرخ در فرهنگ مردم ایران==
پیوند دیرینۀ مردم ایران با چرخ، هنوز هم در بسیاری از نقاط ایران، به‌صورت سنتیِ آن رایج است. این همزیستی دیرینه، با ورود دستگاه‌ها و چرخ‌های جدیدتر، در میان نسل‌های امروزی رو به کمرنگ شدن است؛ مانند استفاده از «چرخِ شیر» در میان کوچ‌نشیانان خراسان. این چرخ، به‌منظور جداسازی شیر پرچرب از شیر بسیار کم‌چرب و نیز جدا کردن کره از شیر بسیار پرچرب، استفاده می‌شود.<ref>پاپلی یزدی، کوچ‌نشینی در شمال خراسان، ۱۳۷۱ش، ص۴۱۷- ۴۱۸.</ref>  استفاده از چرخ، به‌منظور رشتن الیاف پنبه،<ref>عسکری‌خانقاه، روستای قاسم‌آباد گیلان، ۱۳۷۲ش، ص۱۱۳- ۱۱۵.</ref>  و نیز استفاده از روروک (دیگر وسیله‌ای چرخ‌دار که به‌منظور راه‌اندازی بچه‌ها از آن استفاده می‌کنند) در بسیاری از نقاط ایران مرسوم است.<ref>شاملو، کتاب کوچه، حرف «ب»، دفتر اول، 1357-1380ش، ص۷۴۷، حاشیۀ ۸.</ref>  
==چرخ در ادبیات ایران==
چرخ، در برخی از فرهنگ‌ها و ادبیات کهن، به‌معنای روزگار، آسمان، فلک و زمانه نیز به‌کار رفته است؛ برای مثال، فردوسی در شعر خود گفته است:<ref>فردوسی، شاهنامه، 1397ش، ج8، ص248.</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|ز خورشید بر چرخ تابنده‌تر|ز جان سخن گوی پاینده‌تر}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  

حافظ نیز از واژه چرخ، در معنای روزگار استفاده کرده است:<ref>[https://ganjoor.net/hafez/robaee2/sh17 حافظ، رباعیات، رباعی شمارۀ 17، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1401ش.]</ref>
  {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|از چرخ به هرگونه همی دار امید|وز گردش روزگار می‌لرز چو بید}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  

ترکیباتی ادبی همچون «چرخ گردون»، اشاره به روزگار، در مصرعی از باباطاهر که می‌گوید «اگر دستم رسد بر چرخ گردون» در ادبیات مردم عامیانۀ مردم ایران بسیار متداول شده است.<ref>شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ۱۳۶۸- ۱۳۷۸ش، ج2، ص210.</ref>  چرخ، از دیرباز در ادبیات عامۀ ایرانیان نیز حضور داشته است. مانند، «چرخش را چنبر کردند» (کنایه از وادار کردن کسی به انجام کاری)؛<ref>محتاط، سیمای اراک، بی‌تا، ج2، ص197.</ref>  «چرخ چنبر شدن» در میان تهرانی‌ها به‌معنای ورشکستگی و به هم ریختگی اوضاع است<ref>شهری، قند و نمک، ۱۳۷۰ش، ص280.</ref>  و «تازه چرخ» (شخصی که تازه به قدرت و ثروت رسیده).<ref>محتاط، سیمای اراک، بی‌تا، ج2، ص190.</ref>  
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع== 
* اکرمن، فیلیس، «مباحثی چند در نگاره‌پردازی آغازین»، ترجمۀ پرویز مرزبان، سیری در هنر ایران، به‌تحقیق آرتر پوپ و فیلیس اکرمن، تهران، ۱۳۸۷ش.
* پاپلی یزدی، محمدحسین، کوچ‌نشینی در شمال خراسان، ترجمۀ اصغر کریمی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
* حافظ، رباعیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1401ش.
* دورانت، ویل، تاریخ تمدن (مشرق زمین)، ترجمۀ احمد آرام، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵ش.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، روزنه، 1377ش.
* راوندی، مرتضى، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
* رمضانخانی، صدیقه، فرهنگ زرتشتیان یزد، تهران، پایگاه میراث فرهنگی یزد، ۱۳۸۷ش.
* شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، ۱۳۵۷-۱۳۸۰ش.
* شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۶۸- ۱۳۷۸ش.
* شهری، جعفر، قند و نمک، تهران، معین، ۱۳۷۰ش.
* شوالیه، ژان و آلن گربران، فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران، جیحون، ۱۳۷۹ش.
* عسکری‌خانقاه، اصغر، روستای قاسم‌آباد گیلان، شیراز، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۲ش.
* عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
* کریستن‌سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۵۱ش.
* فردوسی، شاهنامه، تهران، طاهر، 1397ش.
* قاسملو، فرید، «چرخ»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، ج11، ۱۳۸۶ش.
* محتاط، محمدرضا، سیمای اراک، اراک، چاپخانۀ‌ هما، بی‌تا.
* معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
* منصوری، یدالله و حسن‌زاده، جمیله، افعال در زبان فارسی، به‌تحقیق بهمن سرکاراتی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۷ش.
* نجفی، ابوالحسن، فرهنگ فارسی عامیانه، تهران، نیلوفر، ۱۳۷۸ش.
* وولف، هانس ا، صنایع دستی کهن ایران، ترجمۀ سیروس ابراهیم‌زاده، تهران، آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲ش.
* هوهنه‌گر، آلفرد، نمادها و نشانه‌ها، ترجمۀ علی صلح‌جو، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶ش.
* هینلز، ج. ر، شناخت اساطیر، ترجمه و تألیف باجلان فرخی، تهران، اساطیر، ۱۳۸۳ش.
* یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران، سروش، ۱۳۶۹ش.
[[رده: ویکی‌زندگی]]