در حال ویرایش پیش‌نویس:حرم

'''<big>حرم</big>'''؛ محدودۀ مکان‌های مقدس مسلمانان و دارای آداب خاص.

حَرَم، واژه‌ای عربی و به‌معنای منع‌شدن است<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/227105/%D8%AD%D8%B1%D9%85 پاکتچی، «حرم»، دردایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]</ref>  که در متون اسلامی و ادبیات مسلمانان، معمولاً به محدودۀ مکان‌های مقدسی گفته می‌شود که ورود و حضور در آن‌ها آدابی خاص دارد و انجام برخی کارها در این مکان حرمت دارد.<ref>  [https://fa.wikifeqh.ir/%D8%AD%D8%B1%D9%85 «حرم»، در سایت  ویکی فقه، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]  </ref>  در فقه اسلامی، به مسجدالحرام یا مسجدالنبی و اطراف آن، حرم گفته می‌شود.<ref>[https://www.porseshkadeh.com/question/19795 «حرم چیست؟»، در سایت پرسشکده، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]</ref>  همچنین ترکیب «حرمین شریفین» برای اشاره به دو حرم مکه و مدینه یا دو حرم نجف و کربلا یا دو حرم بیت‌المقدّس و الخلیل کاربرد دارد.<ref> [https://rch.ac.ir/article/Details/11559?%D8%AD%D8%B1%D9%85 «حرم»، در دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]</ref>   شیعیان، به محل دفن ائمه، امام‌زادگان و اولیای منسوب به آنها نیز حرم می‌گویند.<ref>[https://fa.wikishia.net/view/%D8%AD%D8%B1%D9%85 «حرم»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.]</ref>  
==آداب کلی حضور درحرم==
در فرهنگ مسلمانان، حرم دارای احکام شرعی و ارزش معنوی خاص است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/227105/%D8%AD%D8%B1%D9%85 پاکتچی، «حرم»، دردایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]</ref>  از احکام اختصاصی مسجدالحرام، حرم نبوی، مسجد کوفه و حائرحسینی به نظر اکثر فقهای شیعه، جواز و حتی استحباب خواندن نماز به‌صورت کامل برای مسافر است.<ref>  [https://fa.wikishia.net/view/%D8%AD%D8%B1%D9%85 «حرم»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.]</ref>  همچنین با توجه به احادیث، ورود به حرم با پای پیاده و بدون کفش، غسل‌کردن و وضوگرفتن پیش از ورود به حرم و پس از خروج از حرم، خوشبو ساختن دهان و خواندن دعاهای مخصوص آن حرم، تلاوت قرآن و نماز خواندن مستحب و تاکید شده است.<ref>  [https://rch.ac.ir/article/Details/11559?%D8%AD%D8%B1%D9%85 «حرم»، در دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]</ref>  فقها، احکام دیگری نیز در باب حرمت بعضی امور در این مکان‌ها ذکر کرده‌اند مانند: حرمت ورود جُنُب و حائض به این مکان‌ها؛ حرمت نجس‌کردن آنها، وجوب رفع نجاست از آنها و ممنوع‌بودن اجرای حد و قصاص در این حرم‌ها.<ref>  [https://rch.ac.ir/article/Details/11559?%D8%AD%D8%B1%D9%85 «حرم»، در دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]</ref> 
==مکه==
مهم‌ترین و شاخص‌ترین مصداق حرم نزد مسلمانان، حرم مکه است که خانۀ خدا در آن قرار دارد.<ref>  [https://fa.wikifeqh.ir/%D8%AD%D8%B1%D9%85 «حرم»، در سایت  ویکی فقه، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش]</ref>  این مکان، به خاطر وجود کعبه و مسجد الحرام، دارای احکام و احترام خاصی است.<ref> [https://www.porseshkadeh.com/question/19795 «حرم چیست؟»، در سایت پرسشکده، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]</ref>  
طبق احادیث، محدودۀ حرم تا روز قیامت حرم باقی می‌ماند.<ref> [https://rch.ac.ir/article/Details/11559?%D8%AD%D8%B1%D9%85 «حرم»، در دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش]</ref>  در حال حاضر محدودۀ حرم از جهات مختلف، علامت‌گذاری و با نوشته‌هايی چندزبانه مشخص شده است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/227105/%D8%AD%D8%B1%D9%85 پاکتچی، «حرم»، دردایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]</ref> 
به استناد حدیثی این منطقه از زمان خلقت آسمان‌ها و زمین حرم شده و دَحْوُالارض (گسترش زمین) از حرم مکّی آغاز شده است و همیشه مقدس بوده است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/227105/%D8%AD%D8%B1%D9%85 پاکتچی، «حرم»، دردایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]</ref>  همچنین به‌عنوان صِلاح (محلی امن برای انسان، حیوان و گیاه) معروف بوده ‌است.<ref>  [https://www.porseshkadeh.com/question/19795 «حرم چیست؟»، در سایت پرسشکده، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]</ref>  
در آموزه‌های اسلامی، به آداب حضور در این مکان اشاره شده است که عبارت‌اند از: سکنی‌گزیدن و حرمت ورود غیرمسلمان در منطقه حرم؛ وجوب احرام‌بستن در یکی از میقات‌ها برای مسلمانانی که قصد ورود به مکه را دارند؛ حرمت کشتن حیوانات، به جز حیوانات اهلی و جانوران آزار رساننده در این منطقه؛ ممنوع بودن آسیب‌رساندن به گیاهان در محدوده حرم؛<ref> [https://rch.ac.ir/article/Details/11559?%D8%AD%D8%B1%D9%85 «حرم»، در دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش</ref>]   حرمتِ جنگ و خون‌ریزی.<ref>ه[http://miqat.hajj.ir/article_37569.html هفت تنانیان، «ویژگی‎‌های حرم»، فصلنامه میقات حج، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.]</ref>  
==حرم نبوی==
بعد از مکه، حرم نبوی دومین حرم مهم مسلمانان است که محل دفن و خانه حضرت محمد (ص) بوده است. در زمان هجرت پیامبر خدا، این مکان به صورت مسجد بنا شد و احکام خاصی بر آن مترتب گشت.<ref> [https://fa.wikishia.net/view/%D8%AD%D8%B1%D9%85 «حرم»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.]</ref>  وجود برخی اماکن داخل حرم نبوی مانند روضه منوره، به آن اهمیت ویژه‌ای داده است و طبق احادیث پیامبر، به روضه بهشتی معروف است. همچنین همجواری حرم با قبرستان بقیع که امامان شیعه و بزرگان صدر اسلام در آنجا دفن شده‌اند، توجه و احترام مضاعفی به آن مکان بخشیده است.<ref> [https://wiki.ahlolbait.com/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%DB%8C_(%D8%B5) «مسجدالنبی»، در سایت دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>  بنابر حدیثی از اهل سنت، پیامبراکرم شفاعت اهل مدینه را در روز قیامت برعهده گرفته است.<ref>  [https://www.porseshkadeh.com/question/19795 «حرم چیست؟»، در سایت پرسشکده، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش.]</ref> 
==حرم امام حسین==
حرم امام حسین (ع)، نزد شیعیان بسیار مقدّس است. حسین بن علی در کربلا به شهادت رسید و در همان جا دفن شد. مختار ثقفی، بقعه‌ای بر مزار امام حسین، بنا کرد. در روایات شیعه، فضیلت و برکات فراوانى براى زیارت حرم امام حسین بیان شده است و هر ساله شیعیان زیادی از اقصی نقاط جهان، جهت زیارت اربعین به حرم امام حسین می‌روند.<ref>[https://fa.wikishia.net/view/%D8%AD%D8%B1%D9%85_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86(%D8%B9)#%D8%A7%D8%AD%DA%A9%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B1%D9%85_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86(%D8%B9) «حرم امام حسین»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>  در دوران جنگ تحمیلی حکومت بعثی عراق با ایران، یکى از انگیزه‌های مؤثر برای رزمندگان ‌ایرانی، رسیدن به کربلا و آزاد‌ساختن حرم امام حسین‌ از سلطۀ بعثی‌ها بود.<ref> [https://wiki.ahlolbait.com/%D8%AD%D8%B1%D9%85_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85#.D9.85.D8.AD.D8.AF.D9.88.D8.AF.D9.87_.D8.AD.D8.B1.D9.85_.D8.A7.D9.85.D8.A7.D9.85_.D8.AD.D8.B3.DB.8C.D9.86 «حرم امام حسین»، در دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 14 تیر 1401ش.]</ref> 
==حرم امامین عسگریین== 
حرم امام هادی و حرم امام حسن عسگری در شهر سامرا که به حرم امامین عسگریین مشهور است از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان در کشور عراق است. در ضلع غربی این حرم، زیرزمینی واقع شده که به سرداب غیبت مشهور است و بر اساس نظر مشهور علمای شیعه، محل عبادت و زندگی سه امام معصوم بوده و همچنین مکان دیدار برخی از اولیا با امام دوازدهم شیعیان است.<ref>  [https://fa.wikifeqh.ir/%D8%AD%D8%B1%D9%85_%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%B9%D8%B3%DA%A9%D8%B1%DB%8C%DB%8C%D9%86_(%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87%D9%85%D8%A7%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%91%D9%84%D8%A7%D9%85)#_%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%A8%20%D8%BA%DB%8C%D8%A8%D8%AA%E2%80%8C «حرمین عسگرین»، در سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>  از امام حسن عسکری نقل شده که زائران این حرم، از بلا و عذاب الهى در امان هستند.<ref>[https://qom.shafaqna.com/FA/189392 «فضیلت و آداب زیارت امامین عسگرین»، در سایت شفقنا، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>  
==حرم کاظمین==
زمانی‌که امام کاظم به شهادت رسید بدن ایشان در «گورستان قریش» در نزدیکی بغداد به خاک سپرده شد. به خواست امام جواد در آنجا بقعه‌ای بنا شد و بعد از شهادت امام جواد، او نیز در همان مکان به‌ خاک سپرده شد. همجواری مدفن این دو امام، این حرم را به کاظمین، مشهور کرده است.<ref>  [https://wiki.ahlolbait.com/%D8%AD%D8%B1%D9%85_%DA%A9%D8%A7%D8%B8%D9%85%DB%8C%D9%86 «حرم کاظمین»، در سایت دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>  در روایاتی بیان شده که زیارت موسی بن جعفر مانند زیارت پیامبر خدا است.<ref>  [https://hawzah.net/fa/pray/View/79461/7202/%D9%81%D8%B6%DB%8C%D9%84%D8%AA-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%DA%A9%D8%A7%D8%B8%D9%85%DB%8C%D9%86%D8%8C-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%DA%A9%D8%A7%D8%B8%D9%85%22%D8%B9%22-%D9%88-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AC%D9%88%D8%A7%D8%AF%22%D8%B9%22?Mode=Result&SearchText= «زیارت کاظمین»، در پایگاه اطلاع‌ رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>  حرم کاظمین، امروزه از باشکوه‌ترین و مهم‌ترین عتبات عالیات در عراق محسوب می‌شود. محدودۀ حرم حدود ۲۶ هزار مترمربع است و دارای چهار رواق، دو گنبد دوقلو و مشابه، بالای قبر هریک از دو امام و مسجد صفوی در ضلع شمالی حرم است.<ref>  [https://fa.wikifeqh.ir/%D8%A2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3_%DA%A9%D8%A7%D8%B8%D9%85%DB%8C%D9%86 «آستان مقدس کاظمین»، در سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref> 
==حرم اهل‌بیت در فرهنگ ایرانیان==
در فرهگ ایرانیان توجه زیادی به امامان و امامزادگان شده و حرم آنها همواره کانون گسترش فرهنگ اسلامی و شیعی در ایران بوده و در رشد و گسترش تمدن و هنر ایرانی-اسلامی تأثیر فراوان داشته است. مردم نیز در پناه این بقاع و حرم‌ها، احساس آرامش داشته‌اند. حرم امام رضا، حرم فاطمه معصومه، حرم شاهچراغ و حرم عبدالعظیم حسنی، از مهم‌ترین حرم‌های موجود در سرزمین ایران است.<ref> [http://wikikhair.org/fa/index.php?title=%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C_%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87_%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%AD%D8%B1%D9%85%D8%AA_%D8%AD%D8%B1%D9%85(%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D8%A8%D8%B1_%D9%86%D9%82%D8%B4_%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86) کامرانی‌راد، «مجموعه مقالات حرمت حرم»، در سایت ویکی خیر، تاریخ بازدید: 14 تیر 1401ش.]</ref> 
==حرم امام رضا==
حرمِ امام رضا، محل دفن علی بن موسی الرضا (امام هشتم شیعیان) در شهر مشهد است.<ref>  [https://www.flawingo.com/blog/%D8%AD%D8%B1%D9%85%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3/ «حرم‌های مقدس ایران»، در سایت فالویینگو، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.] </ref>  علمای شیعه، زیارت امام رضا را بسیار توصیه کرده‌اند.<ref>  [https://ahlolbait.com/media/18853/%D8%AA%D9%88%D8%B5%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B9-%D9%BE%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%B1 «توصیه بزرگان درباره زیارت امام رضا»، در سایت موسسه تحقیقاتی اهل بیت، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>  حرم امام رضا شامل مدفن امام، گنبد، گلدسته‌ها، صحن‌ها، ایوان‌ها، رواق‌ها و بست‌ها است.<ref>«[https://fa.wikishia.net/view/%D8%AD%D8%B1%D9%85_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B1%D8%B6%D8%A7(%D8%B9) حرم امام رضا»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>  سازه حرم امام رضا گنجینه‌ای از هنر و فرهنگ ایرانی اسلامی را بازنمایی می‌کند و امروزه مؤسسات فرهنگی شامل کتابخانه، موزه، دانشگاه علوم اسلامی، مؤسسۀ پژوهش‌های اسلامی و بنیاد فرهنگی رضوی را در خود جای داده<ref>[https://fa.wikishia.net/view/%D8%A2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%AF%D8%B3_%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C «آستان قدس رضوی»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>  و گنجینه‌ای از باورها و آداب و رسوم ایرانیان مسلمان را در طول تاریخ می‌شناساند.<ref>[http://shabestan.ir/detail/News/1072461 «حرم مطهر رضوی»، در خبرگزاری شبستان، تاریخ بازید: 12 تیر 1401ش.]</ref> 
==حرم حضرت معصومه==
فاطمه معصومه، خواهر امام رضا است و در شهر قم، دفن شده است. در منابع متعددی به زیارت حضرت معصومه سفارش شده و در برخی روایات آمده است که این بانوی مدفون در قم، بسیاری از انسان‌ها را  شفاعت می‌کند.<ref>[https://www.yjc.news/fa/news/6597642/%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B4-%D8%B9%D8%B8%DB%8C%D9%85-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D9%85%D8%B1%D9%82%D8%AF-%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D8%B5%D9%88%D9%85%D9%87%D8%B3-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA «پاداش زیارت حضرت معصومه»، در سایت باشگاه خبرنگاران، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>  زیارت مداوم فاطمه معصومه، سیرۀ علمای شیعه در جهت کسب معرفت بیشتر بوده است.<ref>  [https://amfm.ir/ziarat/ «زیارت حضرت معصومه»، در پرتال جامع آستان حضرت معصومه، تاریخ بازدید: 14 تیر 1401ش.]</ref>  حرم فاطمه معصومه پس از حرم امام رضا شکوهمندترین و معروف‌ترین بارگاه مذهبی در ایران است و همواره مورد توجه شیعیان بوده است. <ref>  [https://fa.wikishia.net/view/%D8%AD%D8%B1%D9%85_%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA_%D9%85%D8%B9%D8%B5%D9%88%D9%85%D9%87(%D8%B3) «حرم حضرت معصومه»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 14 تیر 1401ش.]</ref> امروزه در حرم فاطمه معصومه، به‌عنوان یک مجموعه فرهنگی ـ تربیتی تلاش می‌شود تا نسل جوان آشنایی بیشتری با معارف اسلامی پیدا کنند.<ref>شمسایی، ایرانیان و حضرت معصومه، 1395ش، ص34-56</ref> 
==حرم شاهچراغ==
شاه‌چراغ، آرامگاه احمد بن موسی در شیراز و سومین مکان مذهبی مهم در ایران است. لقب شاه‌چراغ، اشاره به داستانی دربارۀ احمد بن موسی است که گفته شده محل دفن او تا مدت‌ها مانند چراغی در بالای تپه می‌درخشید. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، حرم شاهچراغ بارها توسعه یافته است. شورای عالی انقلاب فرهنگی در ایران، یک روز از دهۀ کرامت را به‌عنوان روز بزرگداشت احمد بن موسی نام‌گذاری کرده است.<ref>
 [https://utravs.com/umag/Iran-Attractions/Shahcheragh-Holy-Shrine-Shiraz پورغلام، «شاه‌چراغ»، در مجلۀ گردشگری یوتراوز، تاریخ بازدید: 14 تیر 1401ش.]</ref>  
==حرم شاه عبدالعظیم==
عبدالعظیم حسنی از نوادگان امام حسن مجتبی است که در قرن سوم هجری می‌زیسته و به ری سفر کرده است. هم اکنون مدفن این امامزاده، یکی از مکان‌های تاریخی و مذهبی ایران است که در شهرری واقع شده است. برخی روایات، ثواب زیارت حضرت عبدالعظیم را همسان زیارت امام حسین درکربلا دانسته‌اند.<ref>[https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%A7-11/930597-%D8%AB%D9%88%D8%A7%D8%A8-%D8%B9%D8%AC%DB%8C%D8%A8-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B8%DB%8C%D9%85-%D8%AD%D8%B3%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%86%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%D9%82%DB%8C%D9%82 « ثواب زیارت حرم عبدالعظیم»، در سایت برنانیوز، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>  بر اساس شواهد، بنای حرم توسط وزیر برکیارق سلجوقی اواخر قرن ۵ق ساخته شده است.  امروزه حرم دارای مسجد، موزه و کتابخانه است.<ref>[https://fa.wikishia.net/view/%D8%AD%D8%B1%D9%85_%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B8%DB%8C%D9%85_%D8%AD%D8%B3%D9%86%DB%8C#%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87_%D8%A8%D9%82%D8%B9%D9%87_%D9%88_%D8%AD%D8%B1%D9%85 «حرم عبدالعظیم حسنی»،  در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش.]</ref>
==پانویس==
{{پانویس}} 

==منابع==
* «آستان قدس رضوی»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش. 
* «آستان مقدس کاظمین»، در سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش. 
* «پاداش زیارت حضرت معصومه»، در سایت باشگاه خبرنگاران، تاریخ درج مطلب: 24 تیر 1397ش. 
* پاکتچی، احمد، «حرم»، دردایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 5 آذر 1398ش. 
* پورغلام، ریحانه، «شاه‌چراغ»، در مجلۀ گردشگری یوتراوز، تاریخ درج مطلب: 22 اردیبهشت 1401ش. 
* «توصیه بزرگان درباره زیارت امام رضا»، در سایت موسسه تحقیقاتی اهل بیت، تاریخ درج مطلب: 17 آبان 1396ش. 
* «ثواب زیارت حرم عبدالعظیم»، در سایت برنانیوز، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1401ش. 
* «حرم»، در دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش. 
* «حرم»، در سایت  ویکی فقه، تاریخ بازدید: 11 تیر 1401ش 
* «حرم»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش. 
* «حرم امام حسین»، دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 14 تیر 1401ش. 
* «حرم امام حسین»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش. 
* «حرم امام رضا»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش. 
* «حرم چیست؟»، در سایت پرسشکده، تاریخ درج مطلب: 23 تیر 1389ش. 
* «حرم حضرت معصومه»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 14 تیر 1401ش. 
* «حرم عبدالعظیم حسنی»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش. 
* «حرم‌های مقدس ایران»، در سایت فالویینگو، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش. 
* «حرم کاظمین»، در سایت دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش. 
* «حرم مطهر رضوی»، در خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب : 13 تیر 1400ش. 
* «حرمین عسگرین»، در سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش. 
* «زیارت حضرت معصومه»، در پرتال جامع آستان حضرت معصومه، تاریخ بازدید: 14 تیر 1401ش. 
* «زیارت کاظمین»، در پایگاه اطلاع‌ رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1400ش. 
* شمسایی، محمدحسین، ایراینان و حضرت معصومه، مشهد، استان قدس رضوی، 1395ش. 
* «فضیلت و آداب زیارت امامین عسگرین»، در سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: 14 آبان 1398ش. 
* کامرانی‌راد، سید امیرحسین، «مجموعه مقالات حرمت حرم»، در سایت ویکی خیر، تاریخ بازدید: 14 تیر 1401ش. 
* «مسجدالنبی»، در سایت دانشنامۀ ‌اسلامی، تاریخ بازدید: 15 تیر 1401ش. 
* هفت تنانیان، محمدرضا، «ویژگی‎های حرم»، فصلنامه میقات حج، تاریخ بازدید: 12تیر 1401ش. 
[[رده: ویکی‌زندگی]]
[[رده: آرامش‌ معنوی]]
[[رده: مکان دینی و مذهبی]]
[[رده: مناسک دینی]]