در حال ویرایش پیش‌نویس:ثعلب

<big>'''ثعلب'''</big>؛ گیاهی با خواص دارویی و خوراکی.<br>

ثعلب، گیاهی از خانواده تک لپه‌ای‌ها است که دارای گل‌های خوشه‌ای سفید و صورتی، برگ‌های پهن، ریشه‌ای غده‌ای<ref>[https://vajehyab.com/amid/%D8%AB%D8%B9%D9%84%D8%A8 عمید، فرهنگ فارسی ذیل واژه ثعلب، سایت واژه‌یاب.]</ref>  و نیز دارای خواص دارویی و خوارکی است.<ref>[https://vajehyab.com/moein/%D8%AB%D8%B9%D9%84%D8%A8 معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه ثعلب، سایت واژه‌یاب.]</ref>  از غده زیرزمینی این گیاه، در تهیه‌ی برخی از انواع غذا و شیرینی استفاده می‌کنند.<ref>[https://vajehyab.com/amid/%D8%AB%D8%B9%D9%84%D8%A8 عمید، فرهنگ فارسی ذیل واژه ثعلب، سایت واژه‌یاب.]</ref> 
==واژه‌شناسی==
واژه ثعلب، در زبان فارسی به‌صورت «سه برگ»، در میان عرب‌زبانان به «خصی الثعلب»<ref>جزایری، زبان خوراکی‌ها، ۱۳۶۰ش، ج2، ص62.</ref>  و در میان مردم مصر به «ثعلب مصری» معروف است.<ref>غیاث اللغات، ۱۳۴۹ش، ذیل واژه ثعلب.</ref>  از جمله نام‌های دیگر این گیاه می‌توان به گیاه «سحلب»، «تَعلب»، «قاتل اخیه»، «سالِپ»،<ref>حاجی شریفی، دایرة المعارف اسرار گیاهان دارویی، ۱۳۹۲ش، ج1، ص298.</ref>  «ساطورین»، «طریفلن»، «جفت آفرید»،<ref>دهخدا، لغت‌نامۀ دهخدا، 1377ش، ذیل خصی‌الثعلب.</ref>  «سورطیون»، «سوفطیون»<ref>هروی، بحر الجواهر، ۱۲۸۸ق، ذیل واژه سورطیون.</ref>  و «شاطریون»<ref>صفی‌پوری، منتهی الارب، ۱۳۷۷ق، ذیل شطر.</ref>  اشاره کرد. در فرهنگ‌های مختلف ایرانی، این گیاه دارای اسامی متفاوتی است، مانند سهلاب،<ref>خسروی چیانه، تاریخ ایل قراپاپاق، ۱۳۸۹ش، ص۳۵۰.</ref>  سالمه (در میان کردزبانان)، سعلم (در بانه)،<ref>توکلی، جغرافیا و تاریخ بانۀ کردستان، ۱۳۸۷ش، ص۳۰.</ref>  ثهلب یا سهلب (در شیراز و کهگیلویه و بویراحمد).<ref>مجیدی کرائی، جغرافیای طبیعی و تاریخی استان کهگیلویـه و بویر احمد، ۱۳۹۳ش، ص86.</ref>  نام‌های دیگری همچون ارکیده، ارکید، اورکیس، سالپ، کوکره، لومیری و گل دختر ملکه آفتاب نیز برای این گیاه متداول است.<ref>[https://www.asriran.com/fa/news/790871/%D8%AB%D8%B9%D9%84%D8%A8-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA «ثعلب چیست؟»، سایت عصر ایران.]</ref><br>
 
اصطلاح «ثعلب فروش»، در گذشته، به کسی اختصاص داشت که غده (بیخ) این گیاه را جوشانده و در بازار به فروش می‌رساند.<ref>آنندراج، ۱۳۶۳ش، ذیل واژه ثعلب‌فروش.</ref> 
==خصی‌الثعلب==
برخی از محققان و گیاه‌شناسان، خصی‌الثعلب را یک نمونه‌ی کامل از خانواده ثعلبیان می‌شناسند.<ref>گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۸۷.</ref>  این گیاه از نظر ظاهری، دارای گل‌های خوشه‌ای به رنگ صورتی یا سفید است که نقاط بنفش یا ارغوانی رنگی روی آنها وجود دارند. برگ‌های خصی‌الثعلب نیز پهن بوده و برگ‌های قسمت پایینی آن، دارای نوک باریک و تیز و برگ‌های بالایی آن نیز دارای لکه‌های قهوه‌ای رنگ هستند. ریشه این نوع از ثعلب‌ها، از دو غده تشکیل می‌شود. برخی از این غده‌ها که توخالی هستند به گیاهان در حال روییدن اختصاص داشته و برخی دیگر که توپر هستند، در سال آینده خواهند رویید.<ref>معین، فرهنگ فارسی، ۱۳۴۲ش، ذیل واژه خصی‌الثعلب.</ref>  درازای این گیاه نیز بین 25 تا 70 سانتی‌متر است.<ref>زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۶۹ش، ج4، ص546.</ref><br>
  
گیاه‌شناسان، تا امروز، 25 گونه‌ی مختلف از این گیاه را شناسایی کرده‌اند که همگی آنها در ایران، به‌خصوص در دامنه‌های رشته‌کوه البرز، می‌رویند.<ref>ستـوده، البرز کوه، ۱۳۸۹ش، ص۱۶۷.</ref> 
==ترکیبات==
گیاه دارویی ثعلب، دارای ترکیبات شیمیایی از جمله املاح معدنی، مواد قندی، مواد لعابی، ماده‌ای به نام «لوروگلوسین (چیزی شبیه به صمغ عربی)»، نشاسته فراوان و اسانس است. متخصصان، مُصلح این گیاه را شکر می‌دانند.<ref>[https://www.asriran.com/fa/news/790871/%D8%AB%D8%B9%D9%84%D8%A8-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA «ثعلب چیست؟»، سایت عصر ایران.]</ref> 
==کاربرد ثعلب==
بیشترین بخش مصرفی گیاه ثعلب، غده‌ی زیرزمینی آن است که هم به‌عنوان دارو و هم در تولید خوراک استفاده می‌شود. برای استفاده از این غده، باید آن را پس از خارج کردن از زمین، شسته و در آب جوش قرار دهند تا نرم شده و در نهایت آن را خشک کنند.<ref>خوشبین، گیاهان معجزه‌گر، ۱۳۸۹ش، ج1 ،ص298.</ref>  
===خوراک=== 
غده‌ی ثعلب، امروزه به‌صورت پودر برای تولید بستنی<ref>شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج5، ص271؛ <br>
مظلوم‌زاده، آشپزی در فرهنگ مردم کازرون، ۱۳۸۳ش، ص262؛ <br>
کاتبینی (سمیع‌زاده)، سفرۀ گیلان، ۱۳۹۱ش، ص303.</ref>  و پخت شیرینی مورد استفاده است.<ref>شاملو، کتاب کوچه،  ۱۳۸۷ش، ص۷۳۶؛ <br>
دریابندری، کتاب مستطاب آشپزی، ۱۳۸۴ش، ج1، ص219.</ref>  از دیگر موارد استفاده از ثعلب می‌توان به استفاده از آرد ثعلب در تولید نوشابه‌هایی به همین نام در ترکیه اشاره کرد. این نوشیدنی، در کشورهای دیگری همچون انگلیس و آلمان نیز مصرف می‌شود.<ref>[https://www.asriran.com/fa/news/790871/%D8%AB%D8%B9%D9%84%D8%A8-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA «ثعلب چیست؟»، سایت عصر ایران.]</ref> 
===درمان===
متخصصان طب سنتی، طبیعت ثعلب را گرم و آن را از جمله گیاهان بدون ضرر می‌دانند. خوردن ثعلب، همراه با غذاهایی که طبیعت سردی داشتند، توسط پزشکان طب سنتی، توصیه می‌شد.<ref>روشن، تعلیقات و حاشیه بر منشآت خاقانی، ت۱۳۴۹ش، ص۴۷۵.</ref>  برخی از مردم تهران، ثعلب را همراه با سکنجبین<ref>شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج5، ص272.</ref>  و برخی دیگر آن را با شکر می‌خوردند.<ref>خوشبین، گیاهان معجزه‌گر، ۱۳۸۹ش، ج1، ص300.</ref><br>
  
ثعلب، از جمله گیاهان مغذی، آرام‌بخش، دارای ارزش غذایی خاص برای کودکان،<ref>عماد، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، ۱۳۷۹ش، ج4، ص52.</ref>  درمان عطش، درمان تشنج ناشی از اسهال،<ref>کاسانی، ترجمه (و تحریر) کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ج2، ص843؛ <br>
ابن‌نفیس، الشامل فی الصناعة الطبیة، ۱۴۲۱ق، ص269.</ref>  تقویت عصب و نیز تقویت‌کننده موی سر (همراه با روغن گل)<ref>حکیم مؤمن، تحفة ‌المؤمنین، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۹-۱۸۰.</ref>  است. از دیگر موارد کاربردی ثعلب در بخش درمان می‌توان به جوان‌سازی پوست، رفع آکنه و جوش، درمان نازایی، درمان کم‌خونی، درمان یبوست، تقویت سیستم ایمنی بدن و درمان رعشه بدن اشاره کرد.<ref> [https://www.asriran.com/fa/news/790871/%D8%AB%D8%B9%D9%84%D8%A8-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA «ثعلب چیست؟»، سایت عصر ایران.]</ref> <br>

امروزه، از این گیاه در طب گیاهی استفاده می‌شود. از جمله موارد استفاده‌ی آن می‌توان به درمان اسهال، روده و معده حساس در کودکان؛ استفاده از جوشانده آن در درمان سرماخوردگی، اخلاط خونی، التهاب سینه و ورم مثانه اشاره کرد.<ref>مظفریان، شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران، ۱۳۹۱ش، ص758.</ref> 
==ثعلب در خرده‌فرهنگ‌های ایرانی==
ثعلب، در نقاط مختلف ایران به‌صورت‌های متفاوتی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ برای مثال، در میان ایل بویراحمد، از ریشه‌ی سیب‌زمینی شکل ثعلب، به‌منظور درمان درد سینه، سینه‌پهلو، سرماخوردگی و زکام بهره می‌گیرند.<ref>«گیاهان دارویی»، ۱۳۵۹ش، ص234.</ref>  در آشتیان، از آرد به‌دست آمده از غده‌های ریشه ثعلب، برای نرم کردن سینه استفاده می‌کنند.<ref>نجفی آشتیانی، نیم‌نگاهی به آشتیان، ۱۳۸۵ش، ص۵۲.</ref>  در سروستان، خوردن ثعلب با شیر مرسوم است.<ref>همایونی، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۷۱ش، ص۳۱۴ و ۳۳۵.</ref>  در شیراز، مردم از جوشانده ثعلب، برای درمان سیاه‌سرفه کمک می‌گیرند.<ref>همایونی، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، ۱۳۵۳ش، ص14 و 121.</ref><br>
==پانویس==
{{پانویس}} 
==منابع== 
* آنندراج، محمدپادشاه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، کتاب‌فروشی خیام، ۱۳۶۳ش.
* ابن‌نفیس، علی، الشامل فی الصناعة الطبیة، به‌تحقیق یوسف زیدان، ابوظبی، بی‌نا، ۱۴۲۱ق.
* توکلی، محمدرئوف، جغرافیا و تاریخ بانۀ کردستان، تهران، توکلی، ۱۳۸۷ش.
* «ثعلب چیست؟»، سایت عصر ایران، تاریخ بارگذاری 5 تیر 1400ش.
* جزایری، غیاث‌ الدین، زبان خوراکی‌ها، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۰ش.
* حاجی شریفی، احمد، دایرة المعارف اسرار گیاهان دارویی، تهران، سلیس، ۱۳۹۲ش.
* حکیم مؤمن، محمد، تحفة ‌المؤمنین، به‌تحقیق روجا رحیمی و دیگران، تهران، مؤسسه نشر شهر، ۱۳۸۶ش.
* خسروی چیانه، فرود، تاریخ ایل قراپاپاق، اورمیه، ادیبان، ۱۳۸۹ش.
* خوشبین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، تهران، کردگاری، ۱۳۸۹ش.
* دریابندری، نجف، کتاب مستطاب آشپزی، تهران، کارنامه، ۱۳۸۴ش.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامۀ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
* روشن، محمد، تعلیقات و حاشیه بر منشآت خاقانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۹ش.
* زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش.
* ستـوده، منوچهر، البرز کوه، تهران، دکتر محمود افشار، ۱۳۸۹ش.
* شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «ت»، همراه دفتر دوم حرف «ث»، ۱۳۸۷ش.
* شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
* صفی‌پوری، عبدالرحیم، منتهی الارب، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۷۷ق.
* عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۹ش.
* عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 خرداد 1401ش.
* غیاث اللغات، غیاث‌الدین محمد رامپوری، بمبئی، بی‌نا، ۱۳۴۹ش.
* کاتبینی (سمیع‌زاده)، ربابه، سفرۀ گیلان، رشت، طاعتی، ۱۳۹۱ش.
* کاسانی، ابوبکر، ترجمه (و تحریر) کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۸ش.
* گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۶ش.
* «گیاهان دارویی»، نامۀ نور، تهران، شماره 10-11، ۱۳۵۹ش.
* مجیدی کرائی، نورمحمد، جغرافیای طبیعی و تاریخی استان کهگیلویـه و بویر احمد، تهران، آرون، ۱۳۹۳ش.
* مظلوم‌زاده، محمدمهدی، آشپزی در فرهنگ مردم کازرون، تهران، کازرونیه، ۱۳۸۳ش.
* مظفریان، ولی‌الله، شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۹۱ش.
* معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۲ش.
* معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 خرداد 1401ش.
* نجفی آشتیانی، ابوالقاسم، نیم‌نگاهی به آشتیان، تهران، منشور امید، ۱۳۸۵ش.
* هروی، محمد، بحر الجواهر، تهران، میرزا سید رضی حکیم باشی، ۱۲۸۸ق.
* همایونی، صادق، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۵۳ش.
* همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
[[رده: ویکی‌زندگی]]