در حال ویرایش پیش‌نویس:ترخون

<big>'''ترخون'''</big>؛ گیاهی خوش‌بو و خوراکی با مزه‌ای تند و خواص دارویی.<br>

ترخون، گیاهی با برگ‌های دراز و باریک، ساقه نازک و راست، بویی خوش و مزه‌ای تند است.<ref>[https://www.vajehyab.com/moein/%D8%AA%D8%B1%D8%AE%D9%88%D9%86 معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه ترخون، سایت واژه‌یاب.]</ref>  ترخون، از جمله سبزی‌های خوردن است که به‌صورت خام و پخته مصرف می‌شود.<ref>[https://www.vajehyab.com/amid/%D8%AA%D8%B1%D8%AE%D9%88%D9%86 عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه ترخون، سایت واژه‌یاب.]</ref>  این گیاه معطر، از سبزی‌های مطبوع بهاری به‌شمار آمده و مصرف آن، در کنار سبزیجات دیگری همچون نعنا، در سفره ایرانیان متداول است.
==کاربرد==
از جمله قسمت‌های مورد استفاده ترخون می‌توان به برگ و سرشاخه‌های جوان آن اشاره کرد که خواص درمانی متعددی دارد. براساس اسناد و منابع موجود، ایرانی‌ها از دیرباز با این گیاه آشنایی داشته و از آن به‌عنوان خوراک و دارو استفاده می‌کرده‌اند. برخی از طبیبان سنتی، طبع ترخون را گرم و خشک معرفی کرده‌اند. برخی دیگر آن را مفید برای تقویت معده، رفع بوی بد دهان،<ref>ابن‌سینا، رسالۀ جودیه، ۱۳۳۰ش، ص10.</ref>  مفید برای سرد مزاج‌ها، دارویی اشتهاآور، مُدِر، ضد کرم، دفع و رفع‌کننده سکسکه و مفید برای درمان درد مفاصل<ref>زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۶۸ش، ص۱۰۱-۱۰۲.</ref>  می‌دانند.<br>

بوته گیاه ترخون، از خانواده درمنه‌ها بوده و گاهی تا نیم متر رشد می‌کند. برگ‌های این گیاه، دراز، باریک، خوش‌بو و مزه‌ی آن تند و دلنشین است. به‌همین دلیل است که از ترخون، در تهیه خوراک‌هایی همچون سالاد به‌عنوان چاشنی استفاده می‌شود.<ref>امی، فرهنگ روستایی، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش، ص۳۷۵؛ <br>
گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۳۶ش، ص266؛ 
Mozaffarian, A Dictionary of Iranian Plant Names, 2007, P57.
</ref>  در طبخ برخی غذاها در دوره صفویان و قاجاریان، از ترخون استفاده می‌شد. ترخون در ایران و به‌خصوص در شیراز، همچون سبزی‌های نعنا و پونه همراه با نان و پنیر خورده می‌شود. بسحاق اطعمه نیز در شعری به این گیاه اشاره کرده است:<ref>بسحاق اطعمه، کلیات، ۱۳۸۲ش، ص ۱۷۳ و ۱۲۸ و ۱۴۷ و ۱۷۰ و ۲۰۹.</ref><br>
{{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|می‌نهم از شاخ ترخان، زلف بر روی پنیر|می‌کشم از برگ نعنا وَسمه بر ابروی نان}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  
 
همچنین، در تهیه خوراک «ماست‌با» (ماست‌وا)،<ref>باورچی بغدادی، «کارنامه، در باب طباخی و صنعت آن»، ۱۳۶۰ش، ص76-77.</ref>  «لبنی پلاو»، «آش ماست»، «آش ترخانه» و «قلیه ماست»<ref>نورالله، «مادة الحیاة، رساله در علم طباخی»، ۱۳۶۰ش، ص۲۴۵-۲۴۷ و ۲۵۲-۲۵۳.</ref>  از ترخون، گاه به‌عنوان یکی از مواد اصلی و گاه به‌عنوان یک چاشنی استفاده می‌شد. در برخی غذاهای امروزی، مانند کوفته، کوفته برنجی،<ref>دریابندری، کتاب مستطاب آشپزی، ۱۳۸۴ش، ج2، ص1095.</ref>  کوفته سبزی،<ref>خدیش، فرهنگ مردم شیراز، ۱۳۷۹ش، ص۲۸۰.</ref>  انواع پلو مانند کلم‌پلو، دم‌پخت<ref>خدیش، فرهنگ مردم شیراز، ۱۳۷۹ش، ص۲79 و 283.</ref>  و انواع آش نیز از ترخون استفاده می‌شود. <br>

کاربرد دیگر ترخون، در تولید ترشیجات مانند ترشی سبزی و ترشی بادمجان است. همچنین، در تهیه ترشی «کرکوکِبَر» سیرجانی‌ها از ترخون به‌عنوان طعم و بو دهنده استفاده می‌شود.<ref>مؤیدمحسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۶ش، ص۴۳۹.</ref>  از ترخون برای طعم‌دار کردن انواع شور نیز استفاده می‌شود.<ref>منتظمی، هنر آشپزی، 1391ش، ص663.</ref>  ترخون به‌صورت خام و در کنار سایر سبزی‌های خوردنی نیز مصرف می‌شود.<ref>آشپزباشی، سفرۀ اطعمه، ۱۳۵۳ش، ص۶ و ۳۲ و ۳۷ و ۶۱.</ref> 
==واژه‌شناسی==
در برخی کتب، ترخون را «آگرگره»،<ref>آنندراج، محمدپادشاه، ۱۳۶۳ش، ذیل واژه آگرگره.</ref>  برخی آن را «کاکره» و «اکلکرا»<ref>فرهنگ جهانگیری، ۱۳۵۱ش، ذیل کژترخون.</ref>  و برخی دیگر نیز آن را «عاقرقرحا» و یا نوعی کرفس<ref>تحفه الاحباب فی ماهیه النبات و الاعشاب، 1934م، ص21.</ref>  دانسته‌اند. همچنین، واژه ترخون با تفاوت‌های املایی دیگری همچون ترخان، طرخان و تبرخون نیز رایج بوده است. برخی از متخصصان، طرخون را معرب ترخون می‌دانند که در بسیاری از منابع، به‌کار رفته است.<ref>ادی شیر، کتاب الالفاظ الفارسیه المعربه، ج1، 1908م، ص112.</ref> <br>

ترخون، در زبان گفتاری بسیاری از مردم ایران به‌صورت «تلخون» تلفظ می‌شود. در برخی از منابع کهن، از این گیاه با نام «تلخان» یاد کرده و شعری را نیز در راستای آن سروده‌اند:<ref>فاضل هروی، ارشاد الزراعه، ۱۳۴۶ش، ص146.</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|تلخان که به باغ آمد با زلف پریشان|از سبزخطان هر طرفش آه و فغان است }}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  

==خاستگاه== 
برخی از مورخان و محققان، منشأ اصلی این گیاه را دره‌هایی در نقاط مختلف روسیه و سیبری می‌دانند که آبرفتی هستند.<ref>زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۶۸ش، ص۱۰۱.</ref>  در برخی از گزارش‌های گیاه‌شناسی نیز ترخون را دارای دو نوع بابلی و رومی معرفی کرده‌اند. نوعی رومی آن به سایر نقاط جهان، از جمله بین‌النهرین آورده شده است.<ref>ابن‌وحشیه، احمد، الفلاحة النبطیة، ۱۹۹۵م، ص815-816. </ref>  
امروزه، پرورش انواع ترخون، در ایران رایج بوده و شهر گلباف استان کرمان، به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز کِشت ترخون به‌حساب می‌آید.<br>
==پانویس==
{{پانویس}} 
==منابع== 
* آشپزباشی، علی‌اکبر، سفرۀ اطعمه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.
* آنندراج، محمدپادشاه، به‌‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۶۳ش.
* ابن‌سینا، رسالۀ جودیه، به‌‌تحقیق محمود نجم‌آبادی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۳۰ش.
* ابن‌وحشیه، احمد، الفلاحة النبطیة، به‌‌تحقیق توفیق فهد، دمشق، المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه، ۱۹۹۵م.
* ادی شیر، کتاب الالفاظ الفارسیه المعربه، بیروت، بی‌نا، 1908م.
* باورچی بغدادی، محمدعلی، «کارنامه، در باب طباخی و صنعت آن»، کارنامه و مادةالحیاة (متن دو رساله در آشپزی از دورۀ صفوی)، به‌‌تحقیق ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۰ش.
* بسحاق اطعمه، کلیات، به‌‌تحقیق منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۸۲ش.
* بهرامی، تقی، فرهنگ روستایی، تهران، سازمان جغرافیایی ارتش، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش.
* تحفه الاحباب فی ماهیه النبات و الاعشاب، مع ترجمته بالفرنساویه و حل مشکلاته لرنو و کلن، پاریس، بی‌نا، 1934م.
* خدیش، حسین، فرهنگ مردم شیراز، تهران، فرهنگ و قلم، ۱۳۷۹ش.
* دریابندری، نجف، کتاب مستطاب آشپزی، تهران، کارنامه، ۱۳۸۴ش.
* زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۸ش.
* عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 خرداد 1401ش.
* گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۶ش.
* فاضل هروی، ارشاد الزراعه، به‌‌تحقیق محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۶ش.
* فرهنگ جهانگیری، حسین بن حسن انجو شیرازی، به‌‌تحقیق رحیم عفیفی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۵۱ش.
* معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 خرداد 1401ش.
* مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۶ش.
* منتظمی، رزا، هنر آشپزی، تهران، کتاب ایران، 1391ش.
* نورالله، «مادة الحیاة، رساله در علم طباخی»، کارنامه و مادة الحیاة (متن دو رساله در آشپزی از دورۀ صفوی)، به‌‌تحقیق ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۰ش.
* Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 2007.
[[رده: ویکی‌زندگی]]