در حال ویرایش پیش‌نویس:خرم‌آباد

'''<big>خرم‌آباد؛</big>''' مرکز استان لرستان در کشور ایران.

خرم‌آباد، بیست‌وسومین شهر پرجمعیت و بزر‌گ‌ترین شهر لُرنشین ایران به‌شمار می‌آید. در آخرین سرشماری نفوس و مسکن (1395ش) جمعیت این شهر 506471 نفر اعلام شده است.<ref>[https://www.amar.org.ir/%D8%B3%D8%B1%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D9%88%D9%85%DB%8C-%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3-%D9%88-%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%86/%D9%86%D8%AA%D8%A7%DB%8C%D8%AC-%D8%B3%D8%B1%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C «نتایج سرشماری نفوس و مسکن 1395»، سایت مرکز آمار ایران.] </ref>  
==معنای لغوی==
خرم‌آباد از دو واژه «خرم» و «آباد» تشکیل شده‌است؛ اما نام لُری این شهر، «خورموئه» یا «خورموؤه» است. «خور» به معنای خورشید<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/%D8%AE%D9%88%D8%B1-14 دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه خور.]</ref>  و «موؤه» در گویش لری به معنای «شدن» است و همچنین می‌تواند معنای نشستن یا فرورفتن هم داشته باشد. معنای اصطلاحی خورموؤه، «محل فرورفتن خورشید» است؛ یعنی جایی که خورشید در آن فرو می‌رود.<ref>قاسمی، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص193.</ref>  
==موقعیت جغرافیایی==
شهر کهن خرم‌آباد در 496 کیلومتری تهران، بین48 درجه و 18 دقیقه و 50 ثانیه تا 48 درجه و 23 دقیقه و 10 ثانیه طول شرقی و 33 درجه و 26 دقیقه و 20 ثانیه تا 33 درجه و 33 دقیقه و 40 ثانیه عرض شمالی، در درّه‌ای به وسعت تقریبی 30 کیلومتر مربع قرار دارد. ارتفاع این شهر در نقطه مرکزی از سطح دریا 1170 متر است<ref>قاسمی، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394شر، ص93.</ref> و در فضایی نیم‌دایره در بین کوه‌های پاسنگر، اسبی کوه و چاریاران قرار دارد.<ref>ایزدپناه، تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان: مقدمه‌ای بر آثار باستانی و تاریخی لرستان، 1376ش، ج1، ص173.</ref>   
خرم‌آباد از شمال به شهرستان سلسله، از شمال شرق به شهرستان  بروجرد، از شرق به شهرستان‌های دورود و الیگودرز، از جنوب به شهرستان اندیمشک و از غرب و جنوب غرب به شهرستان‌های دوره و پلدختر محدود می‌شود. آب و هوای مدیترانه‌ای معتدل و نیمه مرطوب دارد. این دیار به جهت داشتن قلل مرتفع در شمال و زمین‌های پست و ناهموار در جنوب دارای سه نوع منطقه آب و هوایی زیر است: 
# منطقه کوهستانی، 
# منطقه دره‌های بزرگ شامل دره‌ی خرم‌آباد، آبستان، ازنا، در ارتفاع 1200 تا 2000 متری،  
# منطقه گرمسیری، با تابستان‌های بسیار سوزان و زمستان‌های معتدل (محل قشلاق کوچروان).<ref>فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص19. </ref> 
==پوشش گیاهی==
این منطقه به جهت موقعیت کوهستانی و رطوبت نسبی ، یکی از رویشگاه‌های مناسب برای گیاهان مرتعی و درختان جنگلی است. بخشی از این گونه‌های گیاهی عبارت‌اند از: گل ختمی(هیرو)، آویشن (ازبوه)، گون (گوون)، کاسنی (چقچقه)، شیرین بیان (مَلیم)، سِریشم (زرشک)، کنگر، فرفیون (شیر شیرک) وغار یاغی (پاغزو). بیشترین گونه‌های جنگلی این منطقه از بوط (بَلی)، زالزالک (گیرچ)، وَن (قلنگ)، گلابی وحشی (مَرو)، زبان گنجشک (وَناو)، داغداغان (تاک)، افرا (کیکم)، گیلاس وحشی (برالیک) و ارژن (ارجن، ارجه) تشکیل می‌شود.<ref>فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص19. </ref> 
==حیات وحش==
درّه‌ی خرم‌آباد به دلیل موقعیت آب و هوایی و منطقه‌ای، شرایط اقلیمی مناسبی برای حیات وحش فراهم کرده است. در سه دهه اخیر به علت تخریب برخی از زیستگاه‌ها و شکار بی‌رویه، برخی از گونه‌های وحشی، در حال انقراض‌اند. در مناطق حفاظت‌ده سفید کوه یا ارتفاعات شرقی (بخش پاپی)، گونه‌هایی از کَل و بز، قوچ ومیش، خوک وحشی، کفتار، گرگ، شغال، روباه، کاراکال (سیاه گوش)، پلنگ، سنجاب، تشی و خرس قهوه‌ای یافت می‌شود. از گونه‌های پرندگان می‌توان به گنجشک، کبوتر، بلدرچین، سبزه‌قبا، تیهو، باز، عقاب، قمری و از پرندگان مهاجر  به پرستو، چلچله، مرغابی، حواصیل و از خزندگان به انواع سوسمار، مارمولک و لاک‌پشت اشاره کرد.<ref>فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص19. </ref>        
==تاریخچه==
تاریخ کهن منطقه خرم‌آباد تا دوره پارینه‌سنگی (غارکنجی) قابل رهگیری است.<ref>فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص7-12.</ref> این منطقه در دوره پیش از اسلام به دو نام خایدالو  (در دوره ایلامیان/ عیلامیان) و شاپور خواست (در دوره ساسانیان) شناخته می‌شد. از قرن هشتم هجری این منطقه، با نام خرم‌آباد مشهور بوده است. پس از اسلام در دوره‌ای پایتخت آل حسنویه، هزار اسپیان و اتابکان‌ لر کوچک، بوده است.<ref>قاسمی، سرگذشت خرم آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص166-224.</ref> در سال 1304ش پس از جدایی استان لرستان از خوزستان، شهر خرم‌آباد به‌عنوان مرکزیت استان تعیین گردید و در سال ۱۳۰۵ش شهرداری آن تأسیس شد.<ref>قاسمی، سرگذشت خرم آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص89.  </ref>  
==اقوام==
اقوام و طوایفی که در این دیار ساکن‌اند، از دیرباز در این سرزمین کهن زندگی می‌کردند و نام آنها در یک زنجیره نسبی و سببی با هم مرتبط می‌شود. از جمله این اقوام می‌توان به باجولوندها و  بیرانوندها  اشاره کرد.<ref>لرزیک، سفرنامه راولینسون:  گذر از زهاب به خوزستان سکندر امان‌اللهی بهاروند، 1362ش، ص152. </ref>
==گویش==
زبان مردم خرم‌آباد، لری است و در محلات جدید شهری و بخش‌هایی از این شهرستان گویش لکی نیز رواج دارد.<ref>فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص20.</ref>  زبان لری خود به دو قسم لری باختری و لری خاوری تقسیم می‌شود، که زبان لری خرم‌آبادی یکی از انواع لری باختری است.<ref>یاوریان، واژه‌نامه لری، 1385ش، ص49.  </ref>  
پوشاک
در گذشته تن‌پوش‌های محلی این دیار با توجه به شرایط اقلیمی وجغرافیایی، معیشت، باورها و اعتقادات و موقعیت اجتماعی و اقتصادی افراد از جهت نوع جنس، رنگ و شکل متفاوت بوده است. تنوع در این تن‌پوش‌ها عبارت‌اند از: 
# تن‌پوش مردان: جُومه (پیراهن)، 
# تن‌پوش زنانه: جُومه، جلیزقه (جلقه)، یَل(کت)، خفتو (کت دخترانه)، سرداری، کلنجه، قَو َ(کت بچه‌گانه)، 
# سرپوش مردانه: کلاه نمدی (روستا)، کلاه پهلوی (خوانین، کدخدا و بزرگان شهر)، 
# سرپوش زنانه: تَرَه، گل‌وَنی، هراتی، عرق‌چین، 
# کفش مردانه: گیوه، آژیه، گیوه ملکی، سینه‌جونی (سینجان اراک)، کلاش (گیوه کرمانشاهی)، کاله گالش لاستیکی کفش زنانه: چرمی بُت (نیم پوتین)،  قزن قفلی، همدانی، گالش لاستیکی.<ref>فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص20.</ref>
  
امروزه در خرم‌آباد کمتر کسی با لباس محلی دیده می‌شود. اغلب مردم با مد روز لباس می‌پوشند.
==مذهب==
شهر و دیار خرم‌آباد آیین‌ها و پرستش‌های مختلفی به خود دیده است. بعد از ورود اسلام،  بسیاری از مردم این منطقه به تشیع و دوستی اهل‌بیت، موصوف بوده‌اند.<ref>قاسمی، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص1062.</ref> امروزه، اهالی این دیار همه مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری هستند.<ref>فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص20.</ref> 
==حوزه علیمه==
آثار برجای مانده و سفرنامه‌ها حاکی از آن است که حوزه و مجلس درس و بحث علوم دینی از دوران صفویه تاکنون در خرم‌آباد استمرار داشته و قدمتی بیش از300 سال دارد. از علمای این سرزمین می‌توان به روح‌الله کمالوند (127ش9-1343ش)، سیدعیسی جزایری (1313ق-1401ق)، سیدحسن طاهری خرم‌آبادی(1317ش-1392ش) اشاره کرد.<ref>قاسمی، سرگذشت خرم آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگو هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص1064. </ref> 
==زیارتگاه‌ها==
در شهر خرم‌آباد، شماری از امامزادگان به نام‌های: امامزاده عبدالله، زید بن علی، امامزاده دو برادران (ابوالوفا و سیدعلی) آرمیده‌ا‌ند.<ref>قاسمی، سرگذشت خرم آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص1081. </ref>   
==گردشگری و جاذبه‌های طبیعی==
طبیعت بکر و زیبای خرم‌آباد دارای جاذبه‌های طبیعی فراوان برای گردشگری است. از جمله این جاذبه‌های طبیعی می‌توان به آبشارهایی همچون آبشار بیشه (دامنه‌های کوه رباط)، آبشار نوژیان، آبشار افرینه، آبشار کِیَنی (هفت چشمه)، باغ گلستان (مرکز شهر)، دره شیرِز، تفرجگاه کاکارضا و مخمل کوه، اشاره کرد.<ref>فرزین، طبیعت لرستان، 1394ش، ص1.</ref>      
==آثار تاریخی==
شهرستان خرم‌آباد از آثار باستانی و تاریخی معتبری برخوردار است که عبارت‌اند از: قلعه فلک الافلاک یا دژ شاپورخواست (دوره ساسانیان)، پل شکسته (یا پل شاپوری، دوره ساسانیان)، حمام گپ (دوره صفویه)، خانه آخوند ابو (دوره قاجار)، سنگ نبشته، مناره آجری، پل صفوی (پل بزرگ، پل آجری)، گرداب سنگی (گردآو بردینه، دوره ساسانیان).<ref>قاسمی، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص 442-492.</ref> 
==آیین سوگواری محرم==
«آیین گِل» مراسمی است که مردم خرم‌آباد در سوگواری‌های مختلف از جمله در مرگ افراد خانواده یا عزاداری‌های مذهبی انجام می‌دهند. در لری به این آیین خَه‌رَّه‌گیری نیز گفته می‌شود. خَه‌رّه به معنای گِل است. در روز عاشورا به علت شهادت امام حسین این آیین را به‌جا می‌آورند. اقامه عزا در ماه محرم از روز هفتم محرم که به روز «تراش عباس» موسوم است، به اوج می‌رسد؛ در روز هفتم، عزاداران به حمام می‌روند و سر و صورت را نیز اصلاح می‌کنند تا در روزهای عزاداری و تا پس از تاسوا و عاشورا، نیازمند مراجعه به سلمانی نباشند. جوانان در شب عاشورا حوضچه‌هایی از گِل و آجر یا از ورق آهنی آماده و در وسط آن خاک تمیز را الک کرده و به صورت ثپه‌ای کوچک مرتب می‌کنند و دور تا دور آن شیشه‌های گلاب می‌چینند، و چوب و کُتل‌هایی را که در طول روز جوانان جمع کرده‌اند، به صورت هرم می‌چینند. در سحر  عاشورا، خاک را با آب و گلاب مخلوط کرده و هیزم‌ها را آتش می‌زنند،  مردم با حضور در تکیه‌ها و گل‌مالی، خود را به کمک آتشی که برپا کرده‌اند، خشک کرده، سپس به سینه‌زنی، زنجیرزنی و عزاداری می‌پردازند.<ref>قاسمی، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش،ص1106-1112.</ref> 
==اقتصاد==
 پایه اقتصاد در خرم‌آباد بر کشاورزی (گندم، جو، تره‌بار)، دامداری، باغداری (آلبالو، گیلاس، سیب و انگور)، صنایع دستی (قالی‌بافی، گلیم‌بافی، موج‌بافی (یا ماشته)، جاجیم‌بافی، بافت سیاه‌چادر و طناب) است. صنایع ماشینی در این شهر محدود است. قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین کارخانه، کارخانه پارسیلون تولید کننده انواع نخ نایلون است.<ref>فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص22.</ref> 
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
* ایزدپناه، حمید، تاریخ جغرافیایی و  اجتماعی لرستان: مقدمه‌ای برآثار باستانی و تاریخی لرستان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول،  1376ش.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در سايت واژه‌یاب، تاريخ بازدید 17 خرداد، 1401ش.
* فرزین، علیرضا، خُرم‌آباد، تهران، فرهنگسرای میردشتی،  1390ش.
* قاسمی، فرید، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، تهران، فرید قاسمی، چاپ اول، 1394ش.
* لرزیک، سفرنامه راولینسون: گذر از زهاب به خوزستان، ترجمه سکندر امان‌اللهی بهاروند، تهران، آگه، 1362ش.
* «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵»، سایت مرکز آمار ایران.

[[رده: ویکی‌زندگی]]