در حال ویرایش پیش‌نویس:تنبک

<big>'''تنبک'''</big>؛ از آلات موسیقی کوبه‌ای.<br>

تنبک یا تمبک، یکی از انواع سازهای کوبه‌ای است که ضرب نیز گفته می‌شود.<ref> [https://www.vajehyab.com/amid/%D8%AA%D9%86%D8%A8%DA%A9 عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه تنبک، سایت واژه‌یاب.]</ref>  تنبک، بیش‌تر از چوب، سفال یا فلز ساخته شده و در یک سمت آن از پوستی نازک استفاده می‌کنند. تنبک را برای نواختن، در زیر بغل گرفته و با سر انگشتان به آن ضربه می‌زنند.<ref> [https://www.vajehyab.com/moein/%D8%AA%D9%86%D8%A8%DA%A9 معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه تنبک، سایت واژه‌یاب.]</ref>  برخی تنبک را همچون ساز دهلی می‌دانند که بیش‌تر توسط بازیگران و رقاصان در هنرهای نمایشی استفاده می‌شود.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/%D8%AA%D9%86%D8%A8%DA%A9-3 دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه تنبک، سایت واژه‌یاب.]</ref>  
==واژه‌شناسی==
تنبک، ترکیبی از دو واژه تُم (صدای ناحیه مرکزی پوست) و بَک (صدای ناحیه کناری پوست) است.<ref>ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص۱۸۶.</ref>  برخی تنبک را تغییریافته واژه «خنبک» یا «خمک» می‌دانند که به‌معنای «خم کوچک» است. محققان، دلیل این نام‌گذاری را شکل و شمایل این ساز می‌دانند که شبیه به خُم است.<ref>ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص۱۸5-186؛ <br>
آنندراج، محمدپادشاه، ۱۳۳۶ش، ذیل واژه خنبک.</ref>  برخی دیگر نیز نام «ضرب» را بر تنبک گذاشته‌اند که برگرفته از نقش تأمین و نگهداری ضرب در موسیقی است.<ref>پورمندان، دایره‌المعارف موسیقی کهن ایران، ۱۳۷۹ش، ص۷۰؛ <br>
ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص192.</ref><br>
  
تنبک در منابع و گویش‌های مختلف ایرانی، نام‌های متفاوتی دارد. برای مثال،  دمبک، تُبنَک، تُبنُک،<ref>نقیب سردشت، سازشناسی موسیقی کردی، ۱۳۸۵ش، ص۳۴۰؛ <br>
ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص172 و 192.</ref>  تبنگ،<ref>آنندراج، محمدپادشاه، ۱۳۳۶ش، ذیل واژه تبنگ.</ref>  دُنبلک یا دُمبلک،<ref>وجدانی، فرهنگ موسیقی ایرانی، ۱۳۷۶ش، ص۱۶۴.</ref>  تُنبیک،<ref>محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، 1361ش، ذیل واژه تنبیک.</ref>  دومه‌له‌ک و ته‌پل (در گویش کردی)،<ref>شرفکندی، فرهنگ کردی_فارسی، ۱۳۶۹ش، ذیل واژه تنبک.</ref>  کَش‌دَمبِک، دَمبوک و تَمَک (در مازندران و گیلان)، تُمَک (در گویش لری)، تینبک (در سیستان و بلوچستان)<ref>ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص۱۸5؛ <br>
درویشی، دائره‌المعارف سازهای ایران، ۱۳۸۴ش، ج2، ص371.</ref>  و تمپک، تُنپک، دُمبوک و دیمپَک (در جنوب ایران).<ref>درویشی، دائره‌المعارف سازهای ایران، ۱۳۸۴ش، ج2، ص365.</ref>  نام کَش‌دَمبِک در میان مردم مازندران، برگرفته از نحوه‌ی حمل این ساز بوده که آن را به‌خاطر سهولت، با بند بسته و در سمت پهلو (کش در زبان مازندرانی) قرار می‌دادند.<ref>پهلوان، موسیقی مازندران، ۱۳۸۸ش، ص۵۵۱.</ref> 
==انواع تنبک در ایران== 
تنبک در ایران، دو نوع کوچک و بزرگ دارد. نوع کوچک تنبک، به‌منظور همراهی با سازهای دیگر یا به‌صورت تک‌نوازی استفاده می‌شود. استفاده از نوع بزرگ آن نیز در ارکسترها متداول است.<ref>حدادی، فرهنگ‌نامۀ موسیقی ایران، ۱۳۷۶ش، ص۱۲۹-۱۳۰.</ref> 
==اجزاء تنبک== 
تنبک، از 5 قسمت اصلی تشکیل شده است: <br>

# پوست؛
# دهنه بزرگ (که با پوست پوشیده شده)؛
# تنه (محفظه صوتی ساز)؛
# نفیر یا گلویی (فرورفتگی ساز که در زیر بغل نوازنده قرار می‌گیرد)؛
# دهنه کوچک (محل خروج صوت).<ref>وجدانی، فرهنگ موسیقی ایرانی، ۱۳۷۶ش، ص۱۶5؛ <br>
ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص۱91؛ <br>
درویشی، دائره‌المعارف سازهای ایران، ۱۳۸۴ش، ج2، ص365.</ref>
 
==ساخت تنبک==
در ساخت تنبک، از چوب درخت توت، گردو، آبنوس یا افرا استفاده می‌کنند.<ref>ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص۱۸9؛ <br>
مسعودیه، سازهای ایران، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۵؛ <br>
وجدانی، فرهنگ موسیقی ایرانی، ۱۳۷۶ش، ص۱۶5.</ref>  برای استفاده از چوب، آن‌ها را به‌مدت 1.5 تا 2 سال در سایه قرار می‌دهند و به‌منظور جلوگیری از خمیدگی چوب، آن را در آب جوشانده و برای مدتی در بین مدفوع چهارپایان می‌گذارند. برخی، روی تنه تنبک، از خاتم‌کاری استفاده می‌کنند.<ref>مسعودیه، سازهای ایران، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۵.</ref><br>
 
برخی، از گل پخته‌شده (سفال) و گاهی فلز نیز برای ساخت این آلت موسیقی استفاده می‌کنند.<ref>پورمندان، دایره‌المعارف موسیقی کهن ایران، ۱۳۷۹ش، ص69.</ref> 
پوست مورد استفاده بر دهانه بزرگ تنبک نیز از جنس پوست گوساله، بز، میش، بره و گاهی ماهی است. سازندگان تنبک، از پوست محکم و صاف، کهنه و با ضخامت یکسان استفاده می‌کنند.<ref>وجدانی، فرهنگ موسیقی ایرانی، ۱۳۷۶ش، ص۱۶5؛ <br>
ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص۱90-191.</ref>  
==پیشینه== 
از تنبک، در رساله‌های کهن و متعددی یاد شده است. برای مثال، در متن خسرو قبادیان و ریدک، از تنبک با نام‌های دنبلگ و ستخمک یاد شده که طبل‌هایی کوچک با بدنه‌ای استوانه‌ای شکل بودند.<ref>Farmer, Studies in Oriental Musical Instrument, 1939, P83; 
«خسرو قبادان و ردیک»، متون پهلوی، ۱۳۷۱ش، ص77.
</ref>  در متون برجای‌مانده از سده 11ق، به تنبک با نام دنبک اشاره شده<ref>Kempfer, Amoenitatum exoticarum, 1976, P741-742.</ref>  و از جمله سازهای متداول در دوره قاجاریان بوده است. در آن دوران، از دنبک در کنار سازهای دیگر و نیز در گروه‌های موسیقی (درباری، لوطی‌ها و مطرب‌ها) استفاده می‌شده است.<ref>موریه، سفرنامه، ۱۳۸۶ش، ج1، ص153؛ <br>
نیکیتین، ایرانی که من شناخته‌ام، ۱۳۲۹ش، ص127؛ <br>
آلمانی، از خراسان تا بختیاری (سفرنامه)، ۱۳۳۵ش، ص201.</ref><br>
  
لوطی‌های تنبک به دوش، گروهی خاص از اهل فتوت بودند که در اعیاد و جشن‌ها، به میان مردم رفته و ساز می‌زدند.<ref>تحویلدار، جغرافیای اصفهان، ۱۳۴۲ش، ص86.</ref>  تنبک، در میان گروه‌های مطربی زنانه نیز بسیار رایج بوده است.<ref>مونس‌الدوله، خاطرات، ۱۳۸۰ش، ص۱۷۱؛ <br>
دلریش، زن در دورۀ قاجار، ۱۳۷۵ش، ص۱۴۹.</ref>  علاوه‌ بر مراسم‌های برگزار شده در اندرونی‌ها، زنان در مراسم‌هایی همچون عروسی و حمام زایمان نیز تنبک می‌نواختند.<ref>نجمی، دارالخلافۀ تهران، ۱۳۵۶ش، ص۲۸۸.</ref><br>
 
شعرخوانی همراه با تنبک‌نوازی، با گذر زمان، شکل حرفه‌ای‌تری به خود گرفت و نوازندگان تنبک، از جایگاه اجتماعی بالاتری برخوردار شدند.<ref>خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۱۳۶۸ش، ج1، ص400-409.</ref>  از سده 13ق، تنبک، از جمله سازهای کلاسیک و هم‌رتبه با دف و دایره در نظر گرفته شد. تنبک‌نوازی، در نیم قرن اخیر، با رشدی چشم‌گیر مواجه بوده و از بار سرگرم‌کنندگی آن کاسته شده است. هرچند، هنوز هم در بسیاری از مراسم‌های شادی مانند ختنه‌سوران و عروسی، در نقاط مختلف ایران، تنبک‌نوازی رایج است.<ref>نقیب سردشت، سازشناسی موسیقی کردی، ۱۳۸۵ش، ص۳۴۷؛ <br>
مختارپور، دو سال با بومیان جزیرۀ کیش، ۱۳۸۷ش، ص۳۲۸؛ <br>
درویشی، دائره‌المعارف سازهای ایران، ۱۳۸۴ش، ج2، ص366؛ <br>
رسولی، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، ۱۳۷۸ش، ص۳۳۱؛ <br>
شادابی، فرهنگ مردم لرستان، ۱۳۷۷ش، ص۹۱؛ <br>
بختیاری، سیرجان در آیینۀ زمان، ۱۳۷۸ش، ص۳۰۷.</ref><br>
  
از جمله هنرمندان معاصر و ماهر در نواختن تنبک می‌توان به «حسین تهرانی» اشاره کرد. او، با تحقیق و ترویج این ساز به‌ویژه در تک‌نوازی، تنبک‌نوازی را از حالت ساده و ابتدایی آن جدا کرد. امروزه، نواختن تنبک دارای فنون پیچیده و متنوعی است که نیاز به دقت، سرعت و هماهنگی خاصی دارد. ترکیبات پیچیده‌ای از ضربات انگشتان، حرکات متنوع، توانایی اجرا با سرعت بالا و وضوح صدادهی را می‌توان از جمله این فنون معرفی کرد.
==تنبک در ادبیات فارسی==
تنبک، همچون سایر واژگان کهن در نثر و نظم فارسی، وارد شده است. برای مثال، نظامی در شعر خود گفته است:<ref>[https://ganjoor.net/nezami/5ganj/sharafname/sh16 نظامی، خمسه، اسکندرنامه، بخش اول، بخش 16، بیت 136، سایت گنجور.]</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|ز شوریدگی تنبک زخم ریز|دماغ فلک سفته از زخم تیز }}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  

محتشم کاشانی نیز در بیتی می‌گوید:<ref> [https://ganjoor.net/mohtasham/divan-moh/ghaside-moh/sh43 محتشم کاشانی، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 43، سایت گنجور.]</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|صیت عدل تو و آوازه اوصاف عدوت|غلغل کوس شهنشاهی و بانگ تنبک}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}

بیدل دهلوی، در غزلی به واژه تنبک اشاره کرده است:<ref>[https://ganjoor.net/bidel/ghazalbi/sh1340 بیدل دهلوی، غزلیات، غرل شماره 1340، سایت گنجور.]</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|بیدل در این مکان ز ادب دم‌زدن خطاست|شرمی که لولیان همه تنبک خریده‌اند}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}

علاوه‌بر ادبیات رسمی، تنبک در ادبیات شفاهی فارسی‌زبانان نیز ورود کرده و ضرب‌المثل‌هایی در این‌باره به وجود آمده‌اند، مانند «تنبک دو طرف صورت می‌زند»، «تنبکش زیر بغلش، داغ خوراک بر دل داشت»، «نه به آن دایره و تنبک زدنت، نه به آن زینب و کلثوم شدنت» (اشاره به رفتارها و اعمال ضدونقیض)، «دست به تنبک هر کی بزنه، صدا میده» (همه دردی مشترک دارند).<ref>ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ش، ج1، ص706.</ref> <br>
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع== 
* آلمانی، هانری رنه د، از خراسان تا بختیاری (سفرنامه)، ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۵ش.
* آنندراج، محمدپادشاه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۳۶ش.
* بختیاری، علی‌اکبر، سیرجان در آیینۀ زمان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۷۸ش.
* بیدل دهلوی، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1401ش.
* پورمندان، مهران، دایره‌المعارف موسیقی کهن ایران، تهران، سوره مهر، ۱۳۷۹ش.
* پهلوان، کیوان، موسیقی مازندران، تهران، آرون، ۱۳۸۸ش.
* تحویلدار، حسین، جغرافیای اصفهان، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۲ش.
* حدادی، نصرت‌الله، فرهنگ‌نامۀ موسیقی ایران، تهران، توتیا، ۱۳۷۶ش.
* خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، صفی علیشاه، ۱۳۶۸ش.
* «خسرو قبادان و ردیک»، متون پهلوی، به‌تحقیق جاماسب_آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران، ۱۳۷۱ش.
* درویشی، محمدرضا، دائره‌المعارف سازهای ایران، تهران، ماهور، ۱۳۸۴ش.
* دلریش، بشرى، زن در دورۀ قاجار، تهران، سوره مهر، ۱۳۷۵ش.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1401ش.
* ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
* رسولی، غلامحسن، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، تهران، بلخ، ۱۳۷۸ش.
* شادابی، سعید، فرهنگ مردم لرستان، خرم‌آباد، افلاک، ۱۳۷۷ش.
* شرفکندی، عبدالرحمان، فرهنگ کردی_فارسی، تهران، سهند، ۱۳۶۹ش.
* عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1401ش.
* محتشم کاشانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1401ش.
* محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، تهران، چاپ محمد معین، 1361ش.
* مختارپور، رجبعلی، دو سال با بومیان جزیرۀ کیش، تهران، ورجاوند، ۱۳۸۷ش.
* مسعودیه، محمدتقی، سازهای ایران، تهران، زرین و سیمین، ۱۳۸۴ش.
* معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1401ش.
* ملاح، حسینعلی، فرهنگ سازها، تهران، کتابسرا، ۱۳۷۶ش.
* موریه، جیمز، سفرنامه، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران، توس، ۱۳۸۶ش.
* مونس‌الدوله، خاطرات، به‌تحقیق سیروس سعدوندیان، تهران، زرین، ۱۳۸۰ش.
* نجمی، ناصر، دارالخلافۀ تهران، تهران، ارغوان، ۱۳۵۶ش.
* نقیب سردشت، بهزاد، سازشناسی موسیقی کردی، تهران، توکلی، ۱۳۸۵ش.
* نظامی، خمسه، اسکندرنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1401ش.
* نیکیتین، ب، ایرانی که من شناخته‌ام، ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی، تهران، کانون معرفت، ۱۳۲۹ش.
* وجدانی، بهروز، فرهنگ موسیقی ایرانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶ش.
* Farmer, H. G., Studies in Oriental Musical Instrument, London, 1939.
* Kempfer, E., Amoenitatum exoticarum, Tehran, 1976.
[[رده: ویکی‌زندگی]]