در حال ویرایش پیش‌نویس:سیاه‌دانه

<big>'''سیاه‌دانه'''</big>؛ نوعی گیاه خوراکی با خواص درمانی

سیاه‌دانه گیاهی از خانواده رانونکلوسه‌آ<ref>فلاح‌حسینی، «مروری بر اثرات فارماکولوژیک دانه گیاه سیاه‌دانه»، ۱۳۸۹ش، ص۱. </ref>  با برگ‌های بنفش و گل‌برگ‌های سفید یا شیری و دانه‌های سیاه‌رنگ است که بوی خاصی دارد.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/سیاه+دانه دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه سیاه‌دانه.]</ref>  سیاه‌دانه از اواخر اردیبهشت تا اوایل تیر گل‌ می‌دهد.<ref>پویان، اطلس گیاهان جنوب خراسان، ۱۳۶۹ش، ص۸۶؛ مهربان، گیاهان دارویی منطقه سیستان،‌ ۱۳۹۰ش، ص۵۸؛ گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۰۰.</ref>  سیاه‌تخمه، شینیز، شونیز، حبة‌الخضراء، حبة‌السوداء، نانخواه، نانخه و ناخونه از نام‌های دیگر سیاه‌دانه است.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/شونیز دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه شونیز]؛کاسانی، ترجمه کهن فارسی الصیدنه بیرونی، ۱۳۵۸ش، ج۱، ص۴۲۷-۴۲۸؛ حکیم مؤمن، تحفة المؤمنین، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۲.</ref>  در دماوند به سیاه‌دانه سیاه‌تخمک،<ref>علم‌داری،‌ فرهنگ عامیانه دماوند، ۱۳۷۹ش، ص۱۸۳.</ref>  در اصفهان سیاه‌سیرینج، در بختیاری قره‌ماش،<ref>سرلک، آداب و رسوم و فرهنگ عامه ایل بختیاری چهارلنگ، ۱۳۸۵ش، ص۱۳۱. </ref>  در بیجار سیاسونیج<ref>هاشم‌نیا، فرهنگ مردم گروس، ۱۳۸۰ش، ص۶۸.</ref>  و در آذربایجان قره چورک اوتی می‌گویند.<ref>ساعدی، خیاو یا مشکین‌شهر، ۱۳۴۱ش، ص۱۳۸.</ref>  
==خواص سیاه‌دانه==
سیاه‌دانه از نظر طبع، گرم و خشک است. سیاه‌دانه مقوی، ملین، مدر، ضد نفخ و بلغم، از بین برنده رطوبت و سردی بدن است.<ref>اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۲۹۴؛ کاسانی، ترجمه کهن فارسی الصیدنه بیرونی، ۱۳۵۸ش، ج۲، ص۹۰۵.</ref>  سیاه‌دانه برای درمان سرفه، آسم، احتقان بینی، سردرد، دندان‌درد، کر‌م‌های روده‌ای، التهاب و بیماری‌های گوارشی مفید است. روغن و عصاره سیاه‌دانه برای کاهش قند خون، چربی، فشار خون و صفرا مفید گزارش شده است.<ref>فلاح‌حسینی، «مروری بر اثرات فارماکولوژیک دانه گیاه سیاه‌دانه»، ۱۳۸۹ش، ص۱.</ref>  مخلوط سیاه‌دانه و عسل برای دفع سنگ کلیه و سنگ مثانه مفید است.<ref>ابن‌سینا، القانون، ۱۹۸۷م، ج۱، ص۷۴۱.</ref>  داروهایی که در ترکیب آن‌ها سیاه‌دانه وجود دارد برای رفع لک‌های ناشی از آبله روی پوست استفاده می‌شوند.<ref>کاسانی، ترجمه کهن فارسی الصیدنه بیرونی، ۱۳۵۸ش، ج۲، ص۹۰۵-۹۰۶؛ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۱۹۹. </ref>  سیاه‌دانه از ترکیبات موجود در تریاق کثیرالاجزاء است که در درمان زهرهای کشنده کاربرد دارد.<ref>ابن‌سینا، القانون، ۱۹۸۷م، ج۱، ص۷۴۱؛ محمد عثمان، مجموعه طلسم اسکندر ذوالقرنین، [بی‌تا]، ص۳۲؛ دنیسری، نوادر التبادر لتحفة البهادر، ۱۳۵۰ش، ص۱۳۲.</ref>  
==سیاه‌دانه در فرهنگ ایرانیان==
در برخی نواحی ایران، سیاه‌دانه از سین‌های سفره‌ی هفت‌سین است.<ref>رضایی، بیرجندنامه، ۱۳۸۱ش، ص۴۵۳؛ ابونیا عمران، نوروز باستانی، ۱۳۸۸ش، ص۵۰. </ref>  در اورامان کردستان در سومین مرحله از مراسم «پیر شالیار» در سومین جمعه ماه بهمن، مردم از آرد گندم و مغز بادام، نان درست کرده و با سیاه‌دانه آن را تزیین می‌کنند. آن‌ها نان‌ها را بر سر مزار درگذشتگان برده و با ماست می‌خورند.<ref>زارعی، سیمای میراث فرهنگی کردستان، ۱۳۸۱ش، ص۵۱-۵۲.</ref>  آن‌ها بر سر سفره‌ی عقد، نان سنگک بزرگی قرار می‌دهند که با سیاه‌دانه روی آن مبارک‌باد نوشته شده است.<ref>شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۱۷۶؛ کتیرایی، از خشت تا خشت،‌ ۱۳۴۸ش، ص۱۴۱.</ref>  مادران شیرازی برای سیسمونی دختران خود دارویی ترکیب شده از سیاه‌دانه و چند ماده‌ی دیگر برای تسهیل زایمان تهیه می‌کنند.<ref>همایونی، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، ۱۳۵۳ش، ص۳۵.</ref>  ترکمن‌ها در عید قربان، عید فطر، جشن عروسی و ختنه‌سوران نوعی کلوچه به‌نام «کُلچَه» می‌پزند که در ترکیب آن از سیاه‌دانه استفاده شده است.<ref>مرادی، «نان ترکمن: خوراک و باورهای عامیانه و فرهنگی ترکمن‌ها»، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۲.</ref>  مردم شاهرود عصر روز عرفه، با سیاه‌دانه و آرد گندم و زردچوبه، نان «زردو» پخته و خیرات می‌کنند.<ref>شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ص۴۱۷.</ref>  در استهبان فارس در ماه رمضان، کلوچه‌هایی به‌نام «مشتک» با تزیین سیاه‌دانه روی ساج می‌پزند.<ref>وکیلیان، رمضان در فرهنگ مردم، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۷.</ref>  
==سیاه‌دانه در غذا==
سیاه‌دانه به دلیل داشتن طبع گرم و عطر دل‌پذیر در تهیه انواع شیرینی و غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیاه‌دانه به همراه زیره و کنجد، برای تزیین روی نان به کار می‌رود.<ref>ابن‌اخوه، معالم القربة، ۱۹۳۷م، ص۱۱۷.</ref>  سیاه‌دانه در انواع ترشی مانند هفت بیجار، ترشی هلو، ترشی بادام، ترشی انبه و ترشی بادمجان استفاده می‌شود.<ref>آشپزباشی، سفره اطعمه، ۱۳۵۳ش، ص۶۱و۶۴-۶۵.</ref>  در کرمان در نان کرنو و کماچ،<ref>گلاب‌زاده، زن کرمانی روشنای زندگی، ۱۳۹۰ش، ص۲۸۹و۲۹۳.</ref>  در اردکان در لتیرگ،<ref>طباطبایی اردکانی،‌ فرهنگ عامه اردکان، ۱۳۸۱ش، ص۳۹۸.</ref>  در ایل سنگسری در نان پیازی، در بیجار برای تهیه مایه پنیر<ref>هاشم‌نیا، فرهنگ مردم گروس، ۱۳۸۰ش، ص۱۶۷-۱۶۸.</ref>  و در سمنان در نان پیازین فطیره از سیاه‌دانه استفاده می‌شود.
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
* آشپزباشی، علی‌اکبر، سفره اطعمه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.
* ابن‌اخوه، محمد، معالم القربه، به‌تحقیق روبن لوی، قاهره، [بی‌نا]، ۱۹۳۷م. 
* ابن‌سینا، القانون، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۹۸۷م.
* ابومنصور موفق هروی، الابنیه عن حقائق الادویه، به‌تحقیق احمد بهمن‌یار و حسین محبوبی اردکانی،‌ تهران، دانشگاه تهران،‌ ۱۳۴۶ش.
* ابونیا عمران، فرحناز، نوروز باستانی، ساری، شلفین، ۱۳۸۸ش.
* اخوینی بخاری، ربیع، هدایه المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۴ش.
* پویان، محسن، اطلس گیاهان جنوب خراسان، مشهد، دانش، ۱۳۶۹ش.
* حکیم مؤمن، محمد، تحفه المؤمنین، به‌تحقیق روجا رحیمی و دیگران، تهران، نشر شهر، ۱۳۸۶ش.
* دنیسری، محمد، نوادر التبادر لتحفه البهادر، به‌تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش. 
* دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه،‌ سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
* رضایی، جمال، بیرجندنامه، به‌تحقیق محمود رفیعی، تهران، هیرمند، ۱۳۸۱ش.
* زارعی، محمدابراهیم، سیمای میراث فرهنگی کردستان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۱ش.
* ساعدی، غلام‌حسین، خیاو یا مشکین‌شهر، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، ۱۳۴۱ش.
* سرلک، رضا، آداب و رسوم و فرهنگ عامه ایل بختیاری چهارلنگ، تهران، طهوری، ۱۳۸۵ش.
* شریعت‌زاده،‌ علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، مولف، ۱۳۷۱ش.
* شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش. 
* طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامه اردکان، یزد، شورای عمومی استان یزد، ۱۳۸۱ش.
* علم‌داری، مهدی، فرهنگ عامیانه دماوند، تهران، فیض کاشانی، ۱۳۷۹ش. 
* فلاح‌حسینی، حسن و دیگران، «مروری بر اثرات فارماکولوژیک دانه گیاه سیاه‌دانه»، فصل‌نامه گیاهان دارویی، س۱۰، شماره ۳۸، ۱۳۸۹ش.
* کاسانی، ابوبکر، ترجمه کهن فارسی الصیدنه بیرونی، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۵۸ش.
* کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸ش.
* گلاب‌زاده، محمدعلی، زن کرمانی روشنای زندگی، کرمان، ولی، ۱۳۹۰ش. 
* گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی،‌تهران، [بی‌نا]، ۱۳۲۶ش.
* محمد عثمان، مجموعه طلسم اسکندر ذوالقرنین، [بی‌جا]،‌ [بی‌نا]، [بی‌تا].
* مرادی، منصور، «نان ترکمن: خوراک و باورهای عامیانه و فرهنگی ترکمن‌ها»، خوراک و فرهنگ، به‌تحقیق علی‌رضا حسن‌زاده، تهران، ۱۳۸۷ش.
* مهربان، احمد، گیاهان دارویی منطقه سیستان، تهران، تفتان، ۱۳۹۰ش.
* وکیلیان، احمد، رمضان در فرهنگ مردم، تهران، سروش، ۱۳۷۶ش.
* هاشم‌نیا، محمود و ملک‌محمدی، ملوک، فرهنگ مردم گروس، بیجار، مولف، ۱۳۸۰ش. 
* همایونی، صادق،‌ گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، شیراز، [بی‌نا]، ۱۳۵۳ش.
[[رده: ویکی‌زندگی]]