در حال ویرایش پیش‌نویس:تنور

<big>'''تنور'''</big>؛ جای پختن نان در خانه یا دکان نانوایی<br>

تنور، به‌معنای محل پختن نان است. مورخان، زمان پیدایش تنور را به‌دوران یک‌جانشینی انسان‌ها نسبت داده‌اند. تنور، در کشورهای جمهوری آذربایجان، ایران، ترکیه، هندوستان، ارمنستان، پاکستان، ازبکستان، افغانستان، خاورمیانه و آسیای میانه، برای طبخ نان، استفاده می‌شود. 
==واژه‌شناسی==
دهخدا، واژه تنور را لفظی مشترک در سه زبان فارسی، عربی و ترکی دانسته است.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/%D8%AA%D9%86%D9%88%D8%B1 دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه تنور، سایت واژه‌یاب.]</ref>  برخی محققان، ریشه این واژه را به دوره‌های پیش از سامی‌ها و آریایی‌ها بازگردانده‌اند.<ref>مجیدی خامنه، «نان و روشنـایی: بـررسی مردم‌شناختـی تنـور در ایـران»، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۵.</ref>  تنور، در زبان پهلوی نیز به‌همین صورت ادا شده است.<ref>MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971, P82.</ref> <br>
 
در زبان فارسی، مشتقات زیادی از واژه تنور، به‌کار رفته است؛ مانند تنوری، تنوره و دوتنوره. واژه تنور در گویش‌ها و زبان‌های مختلف ایرانی، دارای نام‌های متنوعی است. برای مثال، در تالشی «تونو»، در کردی «تاندور»، در گیلکی «تونور»،<ref>مجیدی خامنه، «نان و روشنـایی: بـررسی مردم‌شناختـی تنـور در ایـران»، ۱۳۸۷ش، ص۲۹4؛ <br>
آساتوریان، هومبابا، ۱۳۹۰ش، ص۳۸۹.</ref>  در ترکمنی «تَمدِر»،<ref>پورکریم، «اینچه بورون»، ۱۳۴۷ش، ص۳۵.</ref>  در گرگان به «تندرو»،<ref>پورکریم، «دهکدۀ سیاه‌مرزکوه»، ۱۳۴۸ش، ص۳۷.</ref>  در نطنز «کِر»،<ref>نوبان، مردم‌نگاری شهرستان نطنز، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۶.</ref>  در ابیانه «کِرَه»<ref>نظری داشلی برون، مردم‌شناسی روستای ابیانه، ج2، ۱۳۵۹ش، ص507.</ref>  و در آستارا به «تنواَسَ» معروف است.
==واژه تنور در کتاب‌های مقدس== 
از واژه تنور در قرآن، يک‌بار در سوره هود و بار دیگر در سوره مؤمنون، نام برده شده و در هر دو مورد، به جوشیدن آب از تنور و وقوع طوفان نوح، اشاره دارد. در کتاب وندیداد زردشتیان نیز، این واژه، در اشاره به بازگرداندن آتش تنور نانوایی به آتش دادگاه، به‌کار رفته است.<ref>اوستا، ۱۳۷۴ش، ص768.</ref>  
==کاربرد واژه تنور==
واژه‌ی کهن تنور، در کنار بسیاری از اصطلاحات فارسی به کار رفته است. این واژه در ارتباط با آسیاب، معماری، شعر و بازی کودکان نیز استفاده شده است. تنور، در مَجاز، به‌معنای هر چیزی است که با حرارت و هیجانی بالا همراه باشد و گاهی نیز معنای کوره می‌دهد. واژه «تنوری» نیز بیش‌تر به‌معنای پخته و برشته‌شده است.<br>
 
واژه دیگری که از تنور گرفته‌شده «تنوره» است که دارای معانی متعددی، مانند لوله حلبی برای خارج کردن دود از سماور، لوله دودکش، مجرایی در سنگ (آتشفشان)، چرخیدن و به هوا رفتن، اجاق و منقل است.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ج3، ۱۳۸۱ش، ص1939-1940.</ref>  
==انواع تنور==
تنورها را براساس ویژگی‌هایی مانند نوع و محل استفاده، اندازه، جنس، ارتفاع از سطح زمین و زمان به انواع مختلفی تقسیم می‌کنند. برای مثال، در دوره صفویان، استفاده از تنورهایی فلزی به شکل نیم‌کره (که بالای آن‌ها بریده شده) مرسوم بود. این تنورها، قابل حمل بود و در زمان و مکان مورد نظر، ابتدا آن را با گل رس می‌پوشاندند و پس از گرم کردن، خمیرهای نان را به داخل آن می‌زدند. پس از اتمام کار و در زمان جابه‌جایی، گل‌ها را شکسته و تنورها را با استفاده از چهارپایان، جابه‌جا می‌کردند.<ref>شاردن، سفرنامه، ج2، ۱۳۷۴ش، ص887.</ref><br>
 
در تالش، تنوری از جنس سنگ وجود دارد که از سه تکه سنگ عمودی تشکیل می‌شود. این تنور، از 3 سمت بسته و از یک سمت باز است. سمت باز این تنور برای گذاشتن زغال و آتش استفاده می‌شود. هر کدام از این سنگ‌ها، در صورت داغ شدن، ظرفیت پخت 10 نان را دارند.<br>
 
در برخی از نقاط ایران، مانند شهرستان ایجرود، سه نوع تنور وجود دارد: 1. تنور زمستانی، که علاوه ‌بر پخت‌وپز، برای گرم شدن استفاده می‌شود؛ 2. تنور تابستانی؛ 3. تنور پنجه‌کش، که با قطر دهانه‌ی 30 سانتی‌متری برای پخت نان پنجه‌کش استفاده می‌شود.<ref>عبدالله‌پور، مردم‌نگاری شهرستان ایجرود، ۱۳۸۵- ۱۳۸۶ش، ص۶۹.</ref> 
==سوخت تنور==
در گذشته، سوخت غالب تنورهای ایرانی، هیزم بود.<ref>بلوکباشی، «واژۀ سنگک و پیشینۀ سنگک‌پزی در ایـران»، ۱۳۴۷ش، ص۳۶.</ref>  در نواحی کوهستانی، شاخه درختان، مدفوع حیوانات و هیزم صحراها؛<ref>سالاری، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، ۱۳۷۹ش، ص۶۲.</ref>  در نواحی جنگلی، ساقه‌ها و شاخه‌های خشکیده درختان؛ در مناطق دشتی و بیابانی، هیزم و مدفوع خشک‌شده حیوانات<ref>مرادی، «نان ترکمن، خوراک، بـاورهای عامیانه و فرهنگـی ترکمن‌ها»، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۸.</ref>  به‌عنوان سوخت در تنور استفاده می‌شد. امروزه از گازوئیل، نفت و گاز به‌جای هیزم استفاده می‌شود.
==تنورهای عمومی==
در برخی از نقاط ایران، به‌منظور صرفه‌جویی در مصرف هیزم، انرژی و همیاری در طبخ نان، استفاده از تنورهای عمومی یا اشتراکی، مرسوم بود. معمولا افراد خیّر این نوع از تنورها را برپا می‌کردند. در روستای «سما»، تنورهای عمومی بسیار رایج است و چند خانوار، تنوری را به‌صورت یک‌جا استفاده می‌کنند.<ref>پورکریم، «دهکدۀ سما»، ۱۳۴۹ش، ص۳۳.</ref>  در ابیانه، این تنورها به‌نام «نونواخانه» مشهور است.<ref>نظری داشلی برون، مردم‌شناسی روستای ابیانه، ج2، ۱۳۵۹ش، ص509.</ref>  در منطقه سردشت، «تندر» فضایی است که چند خانوار همسایه، در آن  به پخت نان مشغول می‌شوند.<ref>علی‌اکبرزاده، مردم‌نگاری شهرستان سردشت، ۱۳۷۷ش، ص68.</ref><br>
 
نوبت گرفتن برای طبخ نان در این تنورها نیز روش‌هایی متفاوت دارد. برای مثال، در ابیانه، هر خانواده، مقداری چوب را کنار تنور می‌گذارد و یک چوب را هم روی دهانه‌ی تنور قرار می‌دهد.<ref>نوبان، مردم‌نگاری شهرستان نطنز، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۶.</ref>  
==تنور در ادبیات فارسی==
تنور در اشعار رسمی و عامیانه‌، نماد گرمی و رونق است. برای مثال، پروین اعتصامی در شعر خود می‌گوید:<ref>اعتصامی، دیوان، ۱۳۶۴ش، ص90.</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|چه همی هیمه برافروزی و نان بندی|به تنوری که ندیده‌ست کسی نانش }}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  

ناصرخسرو نیز، بارها از واژه تنور در اشعار خود، بهره گرفته است، مانند:<ref>[https://ganjoor.net/naserkhosro/divann/ghaside-naser/sh136 ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 136، بیت 37، سایت گنجور.]</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|گرد دنیا چند گردی چون ستور؟|دور کن زین بد تنور این خشک نان }}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}} 

سعدی نیز در غزلیات خود، از واژه تنور استفاده کرده است:<ref> [https://ganjoor.net/saadi/divan/ghazals/sh420 سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 420، بیت 8، سایت گنجور.]</ref><br>
{{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|این همه طوفان به سرم می‌رود|از جگری همچو تنور ای صنم}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}} 

واژه تنور در امثال و حکم ایرانیان نیز حضوری پررنگ دارد؛  مانند «از تنور سرد نان برنیاید»؛<ref>دهخدا، امثال و حکم، ج1، ۱۳۵۲ش، ص113.</ref>  «از تنور گرم نان بیرون می‌آید»؛<ref>عندلیب سمنانی، فرهنگ جامع اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های سمنانی، ۱۳۸۵ش، ص۴۵۴.</ref>  «زن بابام اگر نونم می‌داد، لب تنورم می‌داد»؛ «به بوی حلیم توی تنور افتادن»؛ «از چوب تنور در نمی‌آید، از کُرد ولی»؛<ref>شاملو، کتاب کوچه، ۱۳۸۷ش، ص۵۲۱.</ref>  «اگر بیفتم توی تنور، هیزم روی من می‌اندازد»؛<ref>میرزایی، مردم‌نگاری روستای تاریخی دماب، ج2، ۱۳۸۵- ۱۳۸۶ش، ص418.</ref>  «به حرف سگ، نان در تنور نمی‌افتد»؛<ref>کلیدری، کلیدر، این خاک مهربان، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۱.</ref>  «تا تنور گرم است، باید نان پخت»؛<ref>عندلیب سمنانی، فرهنگ جامع اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های سمنانی، ۱۳۸۵ش، ص177.</ref>  «در خانه آرد نه، در کوچه دود تنور».<ref>شاملو، کتاب کوچه، ۱۳۸۷ش، ص۵۲۱.</ref> 
تنور، در بسیاری از قصه‌ها و متل‌های رایج نیز حضور دارد. برای مثال، در قصه ماه‌پیشانی، وقتی پسر پادشاه به خواستگاری ماه‌پیشانی می‌رود، نامادری دخترک، او را در تنور خانه پنهان می‌کند.<ref>نوبان، «گونه‌شناسی (تیپولوژی) قصۀ مـاه‌پیشونی در استان فـارس»، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۷.</ref><br>
==پانویس==
{{پانویس}} 
==منابع== 
* آساتوریان، گارنیک، هومبابا، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۹۰ش.
* اعتصامی، پروین، دیوان، به‌تحقیق منوچهر مظفریان، تهران، عبدالرحیم علمی، ۱۳۶۴ش.
* انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، ۱۳۸۱ش.
* اوستا، ترجمۀ جلیل دوستخواه، تهران، مروارید، ۱۳۷۴ش.
* بلوکباشی، علی، «واژۀ سنگک و پیشینۀ سنگک‌پزی در ایـران»، هنر و مردم، تهران، شماره 74، ۱۳۴۷ش.
* پورکریم، هوشنگ، «اینچه بورون»، هنر و مردم، تهران، شماره 73، ۱۳۴۷ش.
* پورکریم، هوشنگ، «دهکدۀ سما»، هنر و مردم، تهران، شماره 95، ۱۳۴۹ش.
* پورکریم، هوشنگ، «دهکدۀ سیاه‌مرزکوه»، هنر و مردم، تهران، شماره 80، ۱۳۴۸ش.
* دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، معین، ۱۳۵۲ش.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 اردیبهشت 1401ش.
* سالاری، عبدالله، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، تهران، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۷۹ش.
* سعدی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 اردیبهشت 1401ش.
* شاردن، ژان، سفرنامه، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران، توس، ۱۳۷۴ش.
* شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «ت»، دفتر اول، ۱۳۸۷ش.
* عبدالله‌پور، محرم و بهرامی، فرشته، مردم‌نگاری شهرستان ایجرود، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۸۵- ۱۳۸۶ش.
* علی‌اکبرزاده، سیروس و سپهرفر، حسن، مردم‌نگاری شهرستان سردشت، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
* عندلیب سمنانی، خسرو، فرهنگ جامع اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های سمنانی، سمنان، آبرخ، ۱۳۸۵ش.
* کلیدری، جواد، کلیدر، این خاک مهربان، مشهد، پیام کلیدر، ۱۳۸۷ش.
* مجیدی خامنه، فریده، «نان و روشنـایی: بـررسی مردم‌شناختـی تنـور در ایـران»، خـوراک و فرهنگ، به‌تحقیق علیرضا حسن‌زاده، تهران، ۱۳۸۷ش.
* مرادی، منصور، «نان ترکمن، خوراک، بـاورهای عامیانه و فرهنگـی ترکمن‌ها»، خـوراک و فـرهنگ، به‌تحقیق علیرضا حسن‌زاده، تهران، ۱۳۸۷ش.
* میرزایی، شهرداد، مردم‌نگاری روستای تاریخی دماب، سازمان میراث فرهنگی، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۶ش.
* ناصرخسرو، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 اردیبهشت 1401ش.
* نظری داشلی برون، زلیخا و دیگران، مردم‌شناسی روستای ابیانه، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۵۹ش.
* نوبان، مهرالزمان، «گونه‌شناسی (تیپولوژی) قصۀ مـاه‌پیشونی در استان فـارس»، پـل فیـروزه، تهـران، شماره 18، ۱۳۸۸ش.
* نوبان، مهرالزمان و دیگران، مردم‌نگاری شهرستان نطنز، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۸۵ش.
* MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971.
[[رده: ویکی‌زندگی]]