در حال ویرایش پیش‌نویس:ریحان

<big>'''ریحان'''</big>؛ گیاهی خوش‌بو و از سبزی‌های خوردنی<br>
 
ریحان گیاهی علفی و از تیره نعناعیان است. این گیاه معطر، در 2 نوع سبز و بنفش، ارتفاعی حدود 15 تا 45 سانتی‌متر دارد و نزد ایرانیان بسیار پسندیده است. از ریحان برای مصارف دارویی و خوراکی استفاده می‌کنند. خاستگاه این گیاه، ایران، افغانستان و سند است.<ref>زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ۱۳۶۹ش، ص74.</ref>  ریحان را در زبان پارسی، اسپرغم، شاه‌اسپرغم، شاه‌سپرغم، سپرغم، اسپرهم، شاه‌اسپرم، اسپرم، سپرم، شاهسفرم، بادروج و نازبو می‌گویند. علاوه بر آن، هر گیاه خوش‌بو و معطر را ریحان گویند.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-6 دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه ریحان.]</ref>  در کتابی به زبان پهلوی درباره ریحان گفته شده که هر گیاه خوش‌بو با عمری چندساله که پرورش آن مستلزم کار آدمی باشد را «سپرم» یا «سپرغم» گویند که نام‌های ایرانی ریحان است.<ref>پتروشفسکی، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ج1، ۱۳۴۴ش، ص297. </ref>  برگ‌های ریحان، متقابل و نوک‌تیز هستند و گل‌های آن نیز معطر و به رنگ‌های سفید، صورتی، زرد و سبز وجود دارند. 
==انواع ریحان==
انواع مختلفی از ریحان در دنیا وجود دارد که اساسِ دسته‌بندی آن‌ها، شکل برگ‌ها یا محل رویش آن‌ها است. برای مثال، «ریحان کوهی» که گیاهی است با برگ‌های ریز و ساقه‌ای مربعی و نسبت به ریحان بوی کمتری دارد، در مناطق خشک و در فصل سرد پاییز می‌روید. انواع دیگری از ریحان به نام‌های «ریحان نعنایی»، «ریحان ترخونی»، «ریحان سعتری»، «ریحان صنوبری» و جز این‌ها به دلیل شباهت برگ‌هایشان به گیاهان دیگر، با آن‌ها هم‌نام شده‌اند.<ref>بیرونی، الصیدنة،۱۳۷۰ش، ص۲۹۸.</ref>  تخم این گیاه نیز به «تخم شربتی» معروف است که خود مصرف دارویی و خوراکی دارد.<ref>حکیم مؤمن، تحفة ‌المؤمنین، ۱۳۸۶ش، ص۷۵.</ref>  هرچند، برخی معتقدند که «تخم‌شربتی» با «تخم‌ریحان» و «دانه‌ی چیا» متفاوت است، و تنها شباهت‌شان لعاب‌دار شدن هر سه است (به‌دلیل وجود ماده‌ای به نام «موسیلاژ» در آن‌ها). در حالی‌که خواصی کاملا متفاوت از یکدیگر دارند. 
==عطر ریحان==
عطر ریحان، از دیرباز مورد توجه ایرانیان بوده و در برخی کتب کهن از آن یاد شده است. مانند تشریح ریدک از بوی بهشت برای خسرو، که این‌گونه بیان می‌کند: اگر عطر شراب خسروانی، گل فارسی، شاهسپرم سمرقندی، ترنج طبری، نرگس مسکی، بنفشه اصفهانی، زعفران قمی و بومی و نیلوفر سیراوانی را با هم مخلوط کنی، شاید کمی از بوی بهشت را درک کنی.<ref>Christensen, L’Iran sous les Sassanides, 1936, p471.</ref>  در جایی دیگر، بوی ریحان را همچون بوی عزیزانِ آدمی دانسته‌اند.<ref>متون پهلوی، ۱۳۷۱ش، ص۷۸.</ref> 
==مصارف خوراکی ریحان==
ریحان همواره به‌عنوان سبزی خوردنی در کنار غذاهایی مانند کباب حضور دارد. این گیاه، همچنین جزئی از سبزی آش دمپخت،<ref>حاتمی، باورها و رفتارها: گذشته در کازرون، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۱.</ref>  خورش طلاکله قوراب، کوفته‌ریزه،<ref>افشار، جامع‌الصنایع، ۱۳۸۹ش، ص58 و 59.</ref>  کلم‌پلو،<ref>خدیش، فرهنگ مردم شیراز، ۱۳۸۵ش، ص۳۰۵.</ref>  دم‌کباب ماش،<ref>افشار، جامع‌الصنایع، ۱۳۸۹ش، ص۵۷.</ref>  کوفته سفید، ترشی هفته‌بیجار و ترشی لیته است.<ref>آشپزباشی، سفرۀ اطعمه، ۱۳۵۳ش، ص38 و 61.</ref>  برگ ریحان را به‌دلیل معطر بودن آن در ادویه‌جات نیز استفاده می‌کنند. تخم آن هم برای تهیه شربت و تزئین خوراک‌هایی همچون حلوا، ترحلوا و فالوده‌مروارید استفاده می‌شود.<ref>رمضانخانی، فرهنگ زرتشتیان یزد،۱۳۸۷ش، ص۲۹۰؛<br>
 ابریشمی، زعفران، ۱۳۸۳ش، ص۳۳۳.</ref>  
==مصارف طبی ریحان==
ریحان تنوع طبع و خواصی دارد که آن را در زمره گیاهان دارویی نیز قرار داده است. این گیاه، در طب سنتی کاربردهایی دارد که سینه به سینه از گذشته تا به امروز منتقل شده است، از جمله استشمام بوی ترکیب شاهسفرم (گرم و خشک) با آب سرد یا گلاب برای رفع گرمازدگی<ref>رازی، برء الساعة، ج21، ۱۳۹۰ش، ص55.</ref>  و نیز شاهسفرم (سرد و تر) برای رفع سردرد و سرگیجه و بی‌خوابی مفید است. دانشمندانی دیگر همچون جرجانی، ریحان را ترکیبی از هر دو طبع سرد و گرم دانسته که طبیعت سرد بر آن غلبه می‌کند.<ref>جرجانی، الاغراض الطبیة، ج1، ۱۳۸۴ش، ص325.</ref>  کاربردهای دارویی دیگر ریحان بنابر گفته دانشمندان طب کهن عبارت‌اند از: مخلوط ریحان و کافور برای بندآوری خونریزی‌ها،<ref>ابن‌سینا، قانون، 1۳۷۰ش، ص302 و 303.</ref>  رفع بواسیر،<ref>قزوینی، عجایب‌المخلوقات، ۱۳۶۱ش، ص۲۶۱.</ref>  درمان اسهال و دل‌پیچه، درمان سوزش و ضعف معده، روده و مثانه.<br>
 
دم‌کرده‌ی ریحان نیز برای معالجه دردسینه و سرفه، گرفتگی صدا، سرماخوردگی شدید و گلودرد مفید است. همچنین این گیاه، ضد تشنج، مقوی و ضد نفخ است.<ref>عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۵۳۹.</ref>  عصاره ی آن نیز برای رفع سنگینی گوش و جلوگیری از سفیدی زودرس موهای سر استفاده می‌شود.<ref>جمالی یزدی، فرخ‌نامه، ۱۳۴۶ش، ص۱۱۳.</ref>  ریحان کوبیده را روی ورم‌ها می‌گذارند تا آن را فرونشاند. مخلوط مغز دانه‌ی شفتالو و ریحان برای درمان نازایی مصرف می‌شود.<ref>تحفة الغرائب، ۱۳۷۱ش، ص33.</ref>  دم‌کرده تخم‌ریحان را برای هول‌زدگی،<ref>بختیاری، سیرجان در آیینۀ زمان، ۱۳۷۸ش، ص۳۴۲.</ref>  مخلوط ریحان و کشک (قوروت) را برای رفع اسهال کودکان،<ref>شکورزاده، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۲۳۳.</ref>  ترکیب ریحان، پونه، نعنا، برگ مورد و برگ آلبالو را برای رفع اسهال، چند شاخه برگ ریحان را برای دفع پشه‌ها،<ref>شکورزاده، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۲۳9.</ref>  دم‌کرده‌ی بالنگو و ریحان را برای دفع رطوبت بدن مفید می‌دانند.<ref>شکورزاده، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص253.</ref>  «چهارتخم» که از داروهای گیاهی شناخته شده برای رفع سرماخوردگی در سراسر ایران است نیز شامل دانه ریحان، مروِرِشک، بَنگو، فَرَنجمِشک و بارهنگ است.<ref>حاتمی، باورها و رفتارها: گذشته در کازرون، ۱۳۸۵ش، ص۷۲.  </ref> 
==ریحان در ادبیات==
عطر ریحان و خواص آن در ادبیات و امثال و کنایات ایران نیز وارد شده است. ریحان در دیوان اشعار اکثر شاعران نامدار ایرانی، جایگاهی ویژه دارد. واژه‌ی ریحان، گاهی به‌معنای بوی‌خوش، گاهی به‌معنای گل‌های معطر و در جایی دیگر به‌معنای خود گل ریحان به‌کار برده شده است.<br>
 
در صلوات آمده است بر سر گل عندلیب *** در حرکات آمده است شاخک شاهسپرم<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%B3%D9%BE%D8%B1%D9%85 منوچهری دامغانی، دیوان، ۱۳۵۶ش، ص۵۹.]</ref><br>
 
یا در جایی دیگر مولوی می‌گوید:<br>
 
خبرت هست که ریحان و قرنفل در باغ *** زیر لب خنده‌زنان‌اند که کار آسان شد؟<ref>[https://ganjoor.net/moulavi/shams/ghazalsh/sh782 مولوی، کلیات شمس، ج2، ۱۳۵۵ش، ص137.]</ref><br>
 
ریحان در متن اشعار ساده مردمی و لالایی‌های مادرانه نیز راه یافته است. برای مثال:<br>
 
للا لالای گل ریحون *** نکن ناله نشو گریون...<ref>مؤیدمحسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۲.</ref><br>
 
محبوبیت ریحان در زبان‌عامه مردم و نیز مثل‌های آنان وارد شده است. مانند: «ریحان کاشتم برگیر نونم، سرگشته شده دشمن جونم»: ریحان کاشتم نان‌خورشتم باشد، نتیجۀ عکس داد و دشمن جانم شد؛ «ریحان بر سر میرزا خان خوب است»؛<ref>ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ج1، ۱۳۸۸ش، ص1107. </ref>  « حیوان چه می‌داند که ریحان چیست؟!»؛<ref>ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ج1، ۱۳۸۸ش، ص846.</ref>  « پدرت سیر مادرت پیاز، تو از کجا آمدی گل و ریحان؟!»؛<ref>ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ج1، ۱۳۸۸ش، ص625.</ref>  « دنیای خراب و شهر ویران / خر خورده شراب تخم ریحان»؛<ref>ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ج1، ۱۳۸۸ش، ص1036.</ref>  « گل ریحانم که رفت، گل خرزله (خرزهره) چیدن که منتی ندارد».<ref>ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ج1، ۱۳۸۸ش، ص1524.</ref> 
==داستان‌هایی درباره ریحان==
داستانی کهن، پیدایش ریحان را این‌گونه حکایت می‌کند که روزی ماری بزرگ از زیر تخت انوشیروان بیرون آمد، مردم از دیدن مار متعجب بودند و درصدد نابودی او برآمدند؛ انوشیروان که به شکایات مردم رسیدگی می‌کرد، دستور داد او را نکشند، شاید به او ظلمی شده باشد. مار به راه خود ادامه داد و به درون چاهی رفت که در آن عقرب بزرگی نیشش را بر پشت مار دیگری فرو کرده بود. مردم، عقرب را کشتند و مار رفت. یک سال پس از آن ماجرا، مار دوباره بازگشت و چند تخم گیاه را از دهانش بیرون ریخت. وقتی تخم‌ها را کاشتند، از آن ریحان رویید و همان منجر به درمان زکام انوشیروان شد که سال‌ها با آن بیماری درگیر بود.<ref>قزوینی، عجایب‌المخلوقات، ۱۳۶۱ش، ص۲۶۱.  </ref><br>
 
در افسانه‌ای دیگر آمده است در دوره‌ای که انوشیروان پدرش کیقباد را نمی‌شناخت، به‌دست او گل ریحانی دادند و از وی خواستند تا به میان جمع رفته و گل را به پدرش دهد. انوشیروان، به‌مدد گل توانست پدرش را بشناسد، او را در آغوش کشید و احترام کرد.<ref>ابن‌بلخی، فارس‌نامه، ۱۳۷۹ش، ص86.</ref>   
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
* آشپزباشی، علی‌اکبر، سفرۀ اطعمه، تهران، المعی، ۱۳۵۳ش. 
* ابریشمی، محمدحسن، زعفران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۳ش.
* ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، 1۳۷۰ش.
* ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به‌تحقیق لسترنج و نیکلسن، تهران، اساطیر، ۱۳۷۹ش.
* افشار، ایرج، جامع‌الصنایع، تهران، مؤسسه نشر میراث مکتوب، ۱۳۸۹ش.
* بختیاری، علی‌اکبر، سیرجان در آیینۀ زمان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۷۸ش.
* بیرونی، ابوریحان، الصیدنة، به‌تحقیق عباس زریاب، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۰ش.
* پتروشفسکی، ایلیا پاولویچ، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۴ش. 
* تحفة الغرائب، منسوب به محمد بن ایوب حاسب، به‌تحقیق جلال متینی، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
* جمالی یزدی، مطهر، فرخ‌نامه، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، فرهنگ ایران‌زمین، ۱۳۴۶ش. 
* جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیة، به‌تحقیق حسن تاج‌بخش، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۴ش.
* حاتمی، حسن، باورها و رفتارها، گذشته در کازرون، تهران، کازرونیه، ۱۳۸۵ش.
* حکیم مؤمن، محمد، تحفة ‌المؤمنین، به‌تحقیق روجا رحیمی و دیگران، تهران، نور وحی، ۱۳۸۶ش.
* خدیش، حسین، فرهنگ مردم شیراز، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۵ش.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 مهر 1400ش.
* ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش. 
* رازی، محمد بن زکریا، برء الساعة، ترجمۀ احمد طبیب تنکابنی، به‌تحقیق پیمان متین، تهران، آرمان رشد، ۱۳۹۰ش.
* رمضانخانی، صدیقه، فرهنگ زرتشتیان یزد، تهران / یزد، سبحان نور، ۱۳۸۷ش.
* زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش. 
* شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
* عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
* قزوینی، زکریا، عجایب‌المخلوقات، به‌تحقیق نصرالله سبوحی، تهران، عطار، ۱۳۶۱ش.
* متون پهلوی، به‌تحقیق جاماسب ـ آسانا، ترجمۀ سعیـد عریان، تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش.
* مولوی، کلیات شمس، به تحقیق بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۵ش.
* مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۶ش.
* منوچهری دامغانی، احمد، دیوان، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، زوار، ۱۳۵۶ش.
* Christensen, Arthur, L’Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1936.
[[رده: ویکی‌زندگی]]
[[رده: دارو و درمان]]
[[رده: گیاهان دارویی]]