در حال ویرایش پیش‌نویس:پوریای ولی

<big>'''پوریای ولی'''</big>، پهلوان نامدار و شاعر قرن هفتم و هشتم هجری قمری.
پوریای ولی، پهلوانی است که ایرانیان از او به نیکی یاد می‌کنند و به‌دلیل جوانمردی و بهره‌مندی از فضائل اخلاقی، در فرهنگ ایرانیان از جایگاه والایی برخوردار است و به‌ویژه در میان کشتی‌گیرانِ زورخانه‌ای دارای شهرت و محبوبیت بالایی است.
زادگاه
درباره تاريخ ولادت پوریای ولی اطلاع دقیقی در دسترس نیست. درباره زادگاه او نیز بین مورخین اختلاف -نظر وجود دارد؛ برخی زادگاه او را شهر خیوۀ (خیوق) خوارزم دانسته‌اند که در ازبکستان امروزی قرار دارد؛  بعضی دیگر نیز، شهر گنجه  و یا سلماس و خوی  را محل تولد او ذکر کرده¬اند. البته از تاريخ وفات او در سال 722ق  روشن می‌شود که پوریای ولی در پایان سده هفتم و آغاز سده هشتم هجری قمری می‌زیسته است.
لقب
«پهلوان محمود خوارزمی» را عموم مردم ایران با نام «پوریای ولی» می‌شناسند.  لقب «پوریا» به‌صورت‌های مختلف در منابع تاریخی ضبط شده است: پوریا ، پریار، بوکیار ، پوکیار ، پکیار ، پوریار . پژوهشگران احتمالات متعددی در معانی این القاب بیان کرده¬اند از جلمه اینکه: «بای» که در زبان ترکی به‌معنای «بزرگ» است، لقب او و «ولی» نام پدر و یا نشانی از جایگاه عرفانی او بوده، یا از این جهت که «ولی»، نام و «بای» (بیک) لقب پدر وی باشد و به همین سبب او را «پورِ بای ولی» نیز نامیده¬اند.  
شغل
نقل شده که پوریای ولی در جوانی به شغل پوستین‌دوزی و کلاه‌دوزی مشغول بوده و در اثر مسافرت به شهرهای مختلف ایران، هندوستان و آسیای میانه، به شهرت پهلوانی دست یافته است.  
داستان جوانمردی 
در منابع تاریخی آورده¬اند که پوریای ولی قبل از شروع مبارزه با یک کشتی¬گیر ضعیف¬تر از خود در هندوستان یا خوارزم، به نیاز شدید او به پیروزی در این مبارزه و نیز استغاثه¬ها و نذر و نیاز مادر برای پیروزی پسرش در این کارزار، آگاه می¬شود. پوریای ولی در مبارزه با آن کشتی‌گیر، از سر جوانمردی و فتوت و به خواست خود شکست می¬خورد. در پی این جوانمردی، دچار تحول روحی شده و درهای معرفت بر او گشوده می¬شود و در زمره اهل طریقت قرار می‌گیرد. همچنین این رویکرد جوانمردانه او را به پهلوانی نامدار در میان مردم تبدیل می‌کند.  حکایتِ جوانمردی پوریای ولی، مبنای فکری برخی از صوفیه شد و نام او، به نماد جوانمردی و اخلاص در میان ورزشکاران بدل گردید.  
مسلک عرفانی
برخی از محققان با توجه به تحول روحی پوریای ولی و گذر از مرحله پهلوانی به ساحت عرفانی، او را ملامتی دانسته‌اند.  برخی از متأخران نیز اندیشۀ صوفیانه¬ او را ترکیبی از فتوّت و ملامت ذکر کرده‌اند.  به باور برخی از پژوهشگران عبور از حماسه پهلوانی به حماسه عرفانی، از ویژگی¬های فرهنگ ایرانی شمرده شده است. 
اصول پهلوانی 
براساس یافته¬های حاصل از یک متن قدیمی به‌نام طومار افسانه پوریای ولی، تعداد 12 اصل به‌عنوان «اصول پهلوانی پوریای ولی» برای کشتی¬گیران ذکر شده است. از میان این اصول می¬توان به «احترام به پیش‌کسوت (کهنه‌سوار)»، «دروغ نگفتن»، «دشنام ندادن»، «ترک نماز نکردن» و «محبت به مردم» اشاره کرد. 
دیوان اشعار 
مجموعۀ اشعار پوریای ولی با عنوان «مثنوی کنز الحقایق» گردآوری و به چاپ رسیده است. این اثر دارای 1300 بیت است که در بردارنده¬ی موضوعاتی همچون معانی اسلام و ایمان، شهادت، طهارت، جهاد نفس، عشق و معنای نام حضرت مهدی و صفات آن حضرت و نیز حکایات عرفانی است. علاوه بر این مثنوی، از دو اثر دیگر وی نیز به نام‌های «دیوان پوریای ولی» و «رباعیات پهلوان محمود» یاد شده است.  
جایگاه پوریای ولی در ورزش باستانی
در ایران و در جلسات ورزش باستانی از این پهلوان با تجلیل و احترامی نزدیک به تقدیس یاد می¬شود.  برخی از پژوهشگران بر این باورند که در زورخانه‌ها، پوریای ولی جایگاهی مشابه «پهلوان رستم» دارد. به‌همین دلیل در زورخانه‌ها، از پوریای ولی به بزرگی نام برده می‌شود و همگی به او اقتدا می‌کنند.  از دیدگاه جامعه‌شناسان، وجود شخصیتی همچون پوریای ولی در فرهنگ ایرانیان و محبوبیت داستان فتوت و جوانمردی وی، زمینه‌ساز تبدیل پهلوان حماسی و اسطوره‌ای به پهلوان تاریخی است. 
پوریای ولی در شعر و ادب فارسی
رویکرد اخلاقی پهلوان پوریا در یاری‌کردن درماندگان، نام او را در یاد پهلوانان و اشعار زورخانه‌های ایران ماندگار کرده است.  نام پهلوان پوریای ولی در داستان¬ها و ادبیات فارسی ایران، با خوشنامی ذکر شده است.  همچنین ضرب¬المثل «هرگز نخورد آب زمینی که بلند است» برگرفته از این سروده پوریای ولی است:
پوریای ولی گفت که صیدم به کمند است *** از همت داوود نبی بخت بلند است
افتادگی آموز اگر طالب فیضی *** هرگز نخورد آب زمینی که بلند است 
محل دفن
سه مقبره به پوریای ولی منتسب است؛ یکی در خیوه در کشور ازبکستان و دیگری در گیلان و در نزدیکی فومن و صومعه‌سرا و دیگری نیز در شهر خوی واقع شده است. در این میان با توجه به سند موثق به‌دست آمده از عهد صفوی، پهلوان پوریای ولی از اهالی منطقه خوی و سلماس بوده و در نهایت در شهر خوی از دنیا رفته است و احتمالا مقبره منسوب به پوریای ولی در شهر خیوه نیز متعلق به پسر پوریای ولی است. مقبره موجود در فومن نیز در واقع تنها یک مرکز یاد بود برای پوریای ولی است که در طی قرون گذشته ساخته شده است. مقبره وی در نزد اهالی شهر خوی به مقبره «پیر ولی» مشهور است. 
منابع
آذرنیوش، زهرا، «پوریای ولی که بود؛ زندگینامه، اتفاقات مهم و علت مرگ»، سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد 1400ش.
آقا بزرگ تهرانى‌، محمدحسن، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
اعتماد السلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، دن‍ی‍ای‌ ک‍ت‍اب‌، ۱۳۶۳ش.
انصاف‌پور، غلامرضا، تاریخ و فرهنگ زورخانه، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۳ش.
آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به‌کوشش جعفر شهیدی، تهران، چاپ افست، ۱۳۳۷ش.
بدخشی، نورالدین جعفر، خلاصة المناقب، به‌کوشش اشرف ظفر، اسلام‌آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۴ش.
بیضایی، حسین، تاریخ ورزش باستانی ایران و زورخانه، تهران، چاپخانه حیدری، ۱۳۳۷ش.
«پهلوان پوریای ولی»، سایت ویستا، تاریخ بازدید: 3 مهر 1400ش.
جامی، عبدالرحمان، نفحات ¬الانس، به کوشش محمود عابدی، تهران، چاپ محمود عابدی، ۱۳۷۰ش.
ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
زرین‌کوب، عبدالحسین، جست‌وجو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
عباسی، مهدی، تاریخ کشتی ایران، تهران، سپاس، ۱۳۷۴ش.
قدارُف، رحمان بردی، «پهلوان محمود پوریای ولی»، در فصلنامه نامۀ فرهنگ، شماره 27، پاییز ۱۳۷۶ش.
کاشفی، حسین، فتوت‌نامۀ سلطانی، تهران، چاپ محمدجعفر محجوب، ۱۳۵۰ش.
کربن، هانری، آیین جوانمردی، ترجمۀ احسان نراقی، تهران، نشر نو، ۱۳۶۳ش.
گازرگاهی، امیر کمال‌الدین حسین، مجالس العشاق، تهران، زرین، 1375ش.
محجوب، محمدجعفر، خاکستر هستی، تهران، انتشارات مروارید، ۱۳۷۸ش.
مختاری، ابراهیم و هدى صابر، میراث پهلوانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۱ش.
مسکوب، شاهرخ، مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۲ش.
مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه أو اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، 1369ش.
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1377ش.
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، فروغی، ۱۳۴۴ش.
هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، کتابفروشی محمودی، ۱۳۴۴ش.
عینلو، رقیه، «پوریای ولی کیست؟»، سایت گردشگری، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1398ش.
«پوریای ولی کیست و حرم او در کجاست؟»، سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1390ش.
پانویس